Zdzisława Kopczyńska,Lucylla
Pszczołowska
Z zagadnień struktury językowej
polskiego sylabowca
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 59/2, 183-193
ZDZISŁAW A KOPCZYŃSKA, LUCYLLA PSZCZOŁOWSKA
Z ZA G A D N IEŃ s t r u k t u r y j ę z y k o w e j p o l s k i e g o
SYLABOW CA
A n alizy prow adzone w ram a ch p rac n ad m e try k ą porów naw czą p o ezji słow iań sk iej p o zw alają n a podstaw ie dotychczasow ych w yników u ch w ycić pew ne c h a ra k te ry sty c z n e cechy w ypełn ienia w iersza m ate ria łe m językow ym . W je d n y m z o statn ich zeszytów „P a m ię tn ik a L ite rac k ie g o ” (1967, z. 4) au to rk i niniejszego a rty k u łu p rze d staw iły
r e z u lta ty sw oich b a d a ń n a d językow ą budow ą polskiego 8-zgłoskowca.
O becnie p rag n ie m y w p o dobny sposób opisać i porów nać dw a śred nió w k ow e ro zm iary : 11-zgłoskow iec i 13-zgłoskowiec. Oba te ro zm iary — p ierw sz y ze śred n ió w ką po sylabie 5, drugi ze śred n ió w k ą po 7 — są n a jsz e rz e j stosow anym i, a od w. X IX począw szy praw ie jed y n y m i re p re z e n ta n ta m i w iersza sylabicznego, czyli sy stem u w ersy fik acyjnego n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry sty c z n e g o dla polskiej poezji.
M a te ria ł bad ań , ta k ja k i w w y p ad k u 8-zgłoskow ca, stan ow ił w iersz
d ru g ie j połow y w. X IX , w iersz utw orów w zasadzie nieepickich. O gra niczen ie się do ra m w iersza głów nie lirycznego d y k to w an e jest fak te m sto su n k o w ej rzadkości w ierszo w an ej epiki w ty m okresie. D la obu fo rm a tó w w ierszow ych m a te ria ł ekscerpow ano w m iarę m ożności z tw ó r
czości ty c h sam ych poetów ; i ta k w y zysk ane zostały 1 1-zgłoskow će
i 13-zgłoskowce A sny k a, K onopnickiej, K ondratow icza, U jejskiego, N orw ida oraz G om ulickiego. Jed n o razo w a próbka w yno siła 50 w ersów n a ogół pochodzących z jed n eg o u tw o ru (w jed n y m ciągu). P ró b ek tak ic h
dla każdego fo rm a tu w ierszow ego zbadano po 10.
R eferow ane tu w y n ik i b a d a ń s tru k tu ry językow ej w iersza dotyczyć b ęd ą przede w szystkim zw iązków pom iędzy fo rm atem a uk ształto w an iem
a k cen to w y m (rozkład a k cen tó w i dobór zestrojów akcentow ych) 1 oraz
1 Jako zestrój akcentowy traktow any był: 1) w yraz pełnoznaczny 1-sylabow y; 2) w szystk ie w yrazy polisylabiczne; 3) w yraz pełnoznaczny z enklityką lub / i pro- k lityką (proklitykami) 1-sylabową; 4) sekw encja 1-zgłoskow ych w yrazów n iep eł- noznacznych: dw a wyrazy, np. „do m nie”, lub trzy w yrazy, np. „a co to”.
184 Z D Z IS Ł A W A K O P C Z Y Ń S K A , L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S K A
zw iązków pom iędzy fo rm a te m a o kreśloną długością w y razó w 2 i m iej
scem przedziałów m ięd zy w y razo w y ch w e w zorcu ry tm ic z n y m . P rzy c h a ra k te ry sty c e każdego z fo rm ató w operow ać będziem y w artościam i sum ary czny m i, n a k tó re s k ła d a ją się u d ziały d any ch elem en tó w łącznie we w szystkich p róbkach. Te su m ary czne w artości p o tra k tu je m y jako re p re z e n ta ty w n e dla in te re su ją c y c h n as form ató w (w d ru g ie j połowie w. XIX) oraz jako p od staw ę do poró w n an ia obu fo rm ató w . W yniki analizy poszczególnych p ró b ek nie są w p ełni identyczn e, m iędzy udzia łem obserw ow anych elem en tó w w poszczególnych p ró b k ach a udziałem ty ch zsum ow anych elem en tó w w całości m a te ria łu zachodzą czasam i istotne różnice (będziem y je sygnalizow ać dla każdego p rzypadku). Różnice te jed n a k w y stę p u ją rzadko.
11-zgłoskowiec (5 + 6)
1. A k c e n t y — z e s t r o j e a k c e n t o w e
J u ż sam w zorzec ry tm ic z n y 11-zgłoskowca ze śred n ió w k ą po sylabie 5 d e te rm in u je m ożliw ości ro zk ład u akcentów . W polskiej w e rsy fik a cji ten fo rm a t średn ió w k o w y realizo w an y jest w yłącznie z p aro k sy to n ezą obu członów w ersu, stą d też z góry w iadom o, że zawsze b ę d ą ak cen to w an e sy lab y 4 i 10, że nie będzie ak c en tu n a sy lab ach 5 i 11 (tzn. w w y głosie w yrazu) oraz że ze w zględu n a zdecydow aną przew agę form polisylabicznych, z re g u ły paro k sy to niczn y ch, bardzo rzad k o w y stąp i
ak cen t n a sylab ach 3 i 8 (tzn. p op rzedzających sy lab y obciążone a k
centem m etrycznym ).
W ta k ie j s y tu a c ji w członie średniów kow ym 11-zgłoskowca w za sadzie ty lk o dw ie pozycje są pod w zględem akcentow ym „sw obodne” : 1 i 2. J a k to w y n ik a z obliczeń su m ary czny ch, obie te pozycje tra k tu je się rów norzędnie: p rzy p a d a n a nie jed nako w a liczba sy lab akcen to w anych, około 5 0 % 3 na k ażdą. P rzew id y w a ln a rzadkość w y stąp ien ia sylaby akcen to w anej w p o zy cji 3 została w zeb ran y m przez nas m a te ria le potw ierdzona, a k c e n ty p o jaw ia ją się tu ty lk o w 4% w ersów .
W członie k lau zu low y m fre k w e n c ja ak cen to w an ych sy lab w pozycji 9 (przed akcen tem m etry czn y m ) jest jeszcze niższa, a k cen t n a sylabie 9 p rzy p ad a ty lk o w 0,6% w ersów . T łum aczy się to najpraw d opo dobn iej w iększą rozpiętością części klau zu low ej d ającej do dyspozycji trz y
2 Jako w yraz traktujem y sekw en cję liter (w zasadzie w ed łu g reguł pisowni w spółczesnej) w yodrębnioną z obu stron odstępem graficznym.
3 R óżnice w ystępują tu w trzech próbkach: 1) w jednym z utworów silnie akcentowo obciążona jest pozycja 1 (w 62% wersów); 2) w dwóch utworach sła biej akcentowo obciążona jest pozycja 2 (akcentowana w 34% i w 32% wersów).
Z Z A G A D N I E Ń S T R U K T U R Y JĘ Z Y K O W E J P O L S K IE G O S Y L A B O W C A 185
m iejsca, n a k tó re m oże p a d ać ak cen t (oczywiście, nie licząc ak cen tu
m etry czn eg o w pozycji 10), a w zw iązku z ty m u m ożliw iającej luźniejsze
niż w 5-zgłoskow ym członie w y p ełn ien ie akcentow e.
Te trz y m iejsca, tzn. w kolejności pozycje 6, 7, 8, nie są obciążone
w sposób ró w n o m iern y . N a pozycję 6 (czyli pierw szą po średniów ce)
p rzy p a d a stosunkow o n a jn iż sza liczba sy lab ak cento w anych (w 34,4°/o w ersów ), n a jsiln ie j zagęszczają się ak c en ty n a sylabie n a stę p n e j (w po
zycji 7 — w 47,6°/o w ersów ), pozycja 8 jest znów słabiej obciążona akcen-
tow o (w 39,2% w e rs ó w )4. T a nierów nom ierność m ów i o istn ien iu w y ra ź n ej te n d e n c ji do a m fib rach izacji członu klauzulow ego.
R óżnica o je d n ą sy lab ę m iędzy członam i 11-zgłoskowca stanow i w ięc o o d m ien n y ch m ożliw ościach ich w y p ełn ien ia akcentow ego. 5-zgło- skow y człon, ja k to w y k a z u ją w yżej podane re z u lta ty analiz, jest od cinkiem , w k tó ry m sw obodnie m ieszczą się ty lk o dw a ak centy, oddzielone
od siebie je d n ą lub dw om a sy lab am i n ieakcentow an y m i (— ^ —
i —--- —). N ato m iast 6-zgłoskow y człon m a pod ty m w zględem
m ożliw ości znacznie szersze. Może on być zarów no trzy ak cen to w y (-^ —
— — 7—), ja k i d w u ak cento w y , i to w trzech w a ria n tac h (--- ^
— ; --- - — ' — ; --- - —). R ozstęp zatem m iędzy ak cen tam i może
być tu 1-, 2- lub n aw et 3-sylabow y. Z b adany m a te ria ł w skazuje, że
najczęściej realizo w an y je s t u k ład o 2-sylabow ym odstępie m iędzy
akcentam i.
P o ru szo n a tu sp raw a w iększej „luźności” akcen to w ej członu 6-zgło-
skowego w iąże się bezpośrednio z udziałem zestrojów akcentow ych w obu członach w ersu . M iędzy częścią średniów kow ą a k lauzulow ą 11-zgłos kow ca zachodzą w ty m zak resie znaczne rozbieżności. P rzed e w szystkim , jak łatw o przew idzieć, ró żna je s t w obu w y p adkach fre k w e n c ja zestrojów 4-sylabow ych. M am y ich oczyw iście znacznie w ięcej w członie k la u zulow ym (15,7% wobec 3% w członie średniów kow ym ). W y nika to głów nie z fa k tu , że 4 -sylabow y zestrój akcentow y nie może się rozpo czynać w ra z z 5-sylabow ym odcinkiem , w k tó ry m k o n sta n tę stanow i ak cen t n a sylabie 4. M ógłby, oczywiście, rozpoczynać się w raz z sylab ą 2, ale w ów czas w a ru n k ie m kon ieczn y m byłoby poprzedzenie go m onosylabą pełnoznaczną, a tak ic h w polszczyźnie jest stosunkow o niew iele. W zba d an ym p rzez nas m ate ria le n a 500 w ersów 11-zgłoskow ych tak ich w y p ad ków w y p e łn ie n ia członu średniów kow ego jest ty lk o 13.
W og ó ln y m rac h u n k u ze stro je m onosylabow e (licząc je w obu członach w e rsu łącznie) z a jm u ją niższą pozycję niż zestro je 4-sylabow e
4 W jednym z analizow anych utw orów Konopnickiej in ny jest udział sylab akcentowanych w pozycjach 6, 7 i 8: 20%, 80%, 18% (bardzo w yrazista am fibra- chizacja).
186 Z D Z IS Ł A W A K O P C Z Y Ń S K A , L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S K A
{11,2% wobec 18,7%). U dział ich przed staw ia się inaczej w każdym z członów w ersu : w członie pierw szy m w y stę p u ją one praw ie d w u k ro tn ie liczniej (7,1% wobec 4,1%). N atom iast p u n k t k o n c e n tra c ji ow ych ze stro jó w w obu w y p ad k ach spoczyw a w nagłosie odcinka.
Zgodnie z n o rm ą jęz y k a polskiego — zarów no w p ierw szym ja k i w d ru gim członie w e rsu głów ną rolę g ra ją zestro je 2- i 3-sylabow e. A le podczas g dy 3-sylabow e w k ażdy m z członów w ersu m a ją ta k ą sam ą w zasadzie fre k w e n c ję (przed śred n ió w ką 39,6%, po średniów ce 41,9% 5),
ud ział 2-sylab o w y ch zestro jó w je st isto tn ie w yższy w członie śre d n ió w
kow ym (46,1% w obec 37,2% 6). Z n a jd u je to rów nież, p rz y n a jm n ie j czę ściowe, uzasad nien ie w ró żn icy rozpiętości sylab icznej, ja k a istn ieje m iędzy obu członam i p rzy zd eterm in o w an y m m iejscu jednego ak cen tu (na p rze d o statn ie j w obu członach). Typow e w y p ełn ien ie zestro jow e od cinka 5-zgłoskowego — to po jed n y m z estro ju 2- i 3-sylabow ym , podczas
gdy w 6-zgłoskow ym o d cinku są m ożliw e trz y kom binacje: a) trz y ze
stro je 2-sylabow e, b) zestró j 2-sylabow y i zestrój 4-sylabow y, c) dw a
zestro je 3-sylabow e. W zb ad an y m m a te ria le niższy udział 2-sy lab o
w ych zestrojów po średniów ce rekom pensow any je st w yższym udziałem zestro jów 4-sylabow ych.
2. W y r a z y — d z i a ł m i ę d z y w y r a z o w y , r o z p i ę t o ś ć
s y l a b i c z n a
W członie śred nió w k ow y m 11-zgłoskowca o b serw u je się znaczne zagęszczenie działów m iędzy w yrazo w y ch po sylabie 3; p rz y p a d a ją oné w ty m m iejscu w 68,4% w ersów . W skazuje to n a istn ien ie te n d e n c ji do w ew nętrzn eg o podziału od cinka 5-zgłoskowego na 3 + 2. W członie k la u zulow ym ta k a te n d e n c ja nie w y stęp u je. P rzed ziały m iędzyw yrazow e po sylabie 3 m ają ta k ą sam ą p raw ie fre k w e n c ję jak po sylabie 4 (w 57,2% w ersów i w 56,2% w ersów ). M niej często pojaw ia się p rzedział m iędzy- w yrazo w y na początku obu odcinków ; w członie śred n ió w ko w y m po sylabie 1 — w 50,6%, po sylabie 2 — w 54% w ersów . A nalogicznie i w członie k lauzu lo w y m p a n u je pod ty m w zględem znaczna rów now aż ność, choć przedziałów je st stosunkow o m niej (po sylab ie 1 — w 44% w ersów , po sylabie 2 — w 41% w ersów).
W obu członach w e rsu n ajw ięcej sp o tyk am y w yrazów 1- i 2-syla bow ych; łącznie ud ział ty c h w yrazów jest p rzy ty m bardzo zbliżony (w członie śred n ió w k ow ym 39,5% i 43% , w członie k lau zulo w ym 33,2% i 38,7%). Istn ie je n a to m ia st różnica we fre k w e n c ji w yrazów 1-sylabow ych
5 Tylko w jednej próbce istn ieje różnica, i to znaczna: 3-sylabow ych ze strojów jest 70%.
z z a g a d n i e ń s t r u k t u r y j ę z y k o w e j p o l s k i e g o S Y L A B O W C A 187
w obu członach w ersu , są one liczniejsze w członie 5-zgłoskow ym (39,5% w obec 23,2%). Zachodzi tak że różnica m iędzy w ystępow aniem w obu członach — w ogóle m n iej licznych — w yrazów 3-sylabow ych, ty m raz e m n a korzyść członu klauzulow ego (22,7% w obec 14,5%). I ta od
m ien no ść językow ego w y p ełn ien ia każdego z członów 11-zgłoskowego
w e rsu w y d a je się być w jak im ś stop n iu u w aru n k o w an a ich rozpiętością
sylabiczną. O jed n ą sy lab ę dłuższy odcinek 6-zgłoskow y pozw ala na
częstsze użycie w nim w y razó w 3-sylabow ych (dwa w y razy 3-sylabow e m ogą w nim być u ży te jednocześnie). P rzypuszczalnie też liczniejsze w y stęp o w an ie w yrazów 3-sylabow ych „ re d u k u je ” tu ta j liczbę w yrazów
1-sylabow ych.
13-zgłoskowiec (7 + 6)
1. A k c e n t y — z e s t r o j e a k c e n t o w e
7-zgłoskow y człon śred n ió w k ow y tego fo rm a tu pozostaw ia w zasadzie c z te ry m iejsca „sw obodne” d la obciążenia akcentow ego: pozycje 1, 2, 3
i 4; w zw iązku z ak cen tem m etry czn y m , p rzy p ad ający m n a sylab ę 6,
m ożna założyć, że pozycje 5 i 7 nie b ęd ą akcentow ane. Te c ztery pierw sze pozycje w zb ad any m przez nas m a te ria le są obciążone ak cen tam i n ie
om al że ró w n o m iernie 7 (pozycja 1 — w 42,6% w ersów , 2 — w 39,2%,
3 — w 42,2% , 4 — w 39,2%). Zgodnie z przew idyw an iem frek w en cja a k cen tu na pozycji 5 jest znikom a — zaledw ie W 3,2% wersów .
Z trz e ch nie zd eterm in o w an y ch pod w zględem akcentow ym pozycji
członu klauzulow ego dw ie, a m ianow icie 8 i 10, są ak centow ane rów nie
często. W zestaw ien iu z n im i znacznie siln iej eksponow ana jest pozycja
9, środkow a (pozycja 8 — w 32,4% w ersów , 9 — w 51,6%, 10 —
w 3 3 ,8 % 8). F ak t, że w arto ść m odalna p rzy pada tu ta j na pozycję śro d kow ą, św iadczy o te n d e n c ji do am fibrachicznego k ształto w an ia tego
członu (pozycja 12 m a a k cen t m etryczny).
U dział zestrojó w akcen to w y ch różnej rozpiętości w 13-zgłoskowym form acie p rzed staw ia się n astęp u jąco : Nie biorąc w rach u b ę zestrojów dłuższych od 4-sylabow ych, k tó re p o jaw ia ją się rzadko, i to praw ie
7 Tylko w jednym z analizow anych utw orów w yraźnie zachwiana jest ta rów now aga na korzyść pozycji 1 i 3 (62%, 28%, 64%, 22%).
8 Istotne odchylenia od tych w artości zachodzą w trzech próbkach: 1) w jed nym z utw orów Konopnickiej frekw encja sylab akcentowanych na poszczegól nych pozycjach w ynosi 16%, 82%, 8%; 2) w utw orze U jejskiego w yraźnie słabsze n asycenie akcentam i w pozycji 9 (38%), w ięcej natom iast sylab akcentowanych w pozycji 10 (48%); 3) w utw orze Gom ulickiego w pozycji 9 też znacznie m niej sylab akcentow anych (36%).
188 Z D Z IS Ł A W A K O P C Z Y Ń S K A , L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S Ka
w yłącznie w 7-zgłoskow ym członie (3°/o 5-sylabow ych zestrojów ), n a j
niższe w arto ści o b serw u je się w w y p a d k u zestro jów 1-sy labo w y ch.
U dział ich jest w obu członach podobny (5,8% w członie średn iów k ow ym , 3,9% w członie k lauzulow ym ). O ba człony są tak że ró w n o m iern ie n a s y cone zestro jam i 4-sylabow ym i, k tó ry c h n o tu je m y p rzy ty m zn acznie w ięcej niż m onosylabicznych (przed śred n ió w ką 12,9%, po śred n ió w ce 15,4%). N ajw yższą fre k w e n c ję w y k a z u ją zestro je 2- i 3-sylabow e, nie je st ona jed n a k ta k a sam a w k ażd y m z członów. W członie śred n ió w k o w y m p rzew ażają zestro je 2-sylabow e n ad 3-sylabow ym i (44,6% w obec 33,7%). O dw rotnie w członie klau zulo w y m , gdzie w y stę p u je przew aga zestro jó w 3-sylabow ych n ad 2-sylabow ym i (3-sylabow ych — 4 3 ,8 % 9, 2-sy labo w ych — 36,1%).
S y tu a cja ta tłu m aczy się zapew ne w jak ie jś m ierze ódm ienn ą ro z piętością sylabiczną członów , a w ięc odm ienn ym i m ożliw ościam i ich
w yp ełn ien ia przez zestro je 3-sylabow e. W 6-zgłoskow ym członie m ogą
się m ieścić bez re sz ty dw a ta k ie zestro je, w 7-zgłoskow ym w a ru n k ie m
ich jednoczesnego w y stą p ie n ia będzie obecność 1-sylabow ego z e stro ju
(w yraz m onosylabiczny pełnoznaczny). Z estrojów tak ic h w polszczyźnie jest m ało, stą d też k o m b in acja 1 + 3 + 3 lub 3 + 1 + 3 nieczęsto się p o jaw ia.
2. W y r a z — d z i a ł m i ę d z y w y r a z o w y , r o z p i ę t o ś ć s y l a b i c z n a
A nalizow any m a te ria ł w y k a z u je zdecydow anie w iększą k o n c e n tra c ję przedziałów m ięd zy w y razo w ych na dalszych pozycjach w obu członach w ersu (zob. T abele, n r 4).
N ajw iększy w obu członach udział m ają w y ra z y 2-sylabow e. P od ty m w zględem m iędzy członam i nie w y stę p u je isto tn a różnica (człon średniów kow y — 41,9% , klau zu lo w y — 36,1%). Zachodzi ona n a to m ia st w w y p ad k u w yrazów 1- i 3-sylabow ych. Człon średniów kow y je st bo
gatszy od członu klauzulow ego w w y razy 1-sylabow e, uboższy zaś
w w y razy 3-sylabow e (w yrazów 1-sylabow ych przed śred nió w ką 36,2% , po średniów ce 28,9%; w y razó w 3-sylabow ych przed śred nió w ką 17,8% , po średniów ce 28,3%).
Podobieństwa i różnice w budowie obu formatów
13-zgłoskowiec (7 + 6) i 11-zgłoskowiec (5 + 6) różnią się, jak to oczy
w iste, ro zm iarem sy lab iczn y m członu średniów kow ego, łączy je n a to m iast tożsam ość sylab iczn a członu klauzulow ego. W arto p o d k reślić
9 W jednym z analizow anych utworów K onopnickiej istotnie w ięcej jest 3-sylabowych zestrojów (58,6%).
Z Z A G A D N I E Ń S T R U K T U R Y J Ę Z Y K O W E J P O L S K IE G O S Y L A B O W C A 189
p rz y ty m , że m im o 2-sy lab o w ej różnicy w rozpiętości pierw szych członów
oba te człony m ają n ie p a rz y stą liczbę zgłosek. W jak im stopniu ta różnica i ta tożsam ość w p ły w a ją n a sto su n ek obu w zorców w zakresie ich w y p e łn ie n ia o b serw ow anym i tu elem en tam i językow ym i?
O tóż na p o dstaw ie ' p o d an y ch już w yników analiz m ożna stw ierdzić, że w ty c h nieró w n y ch sobie członach średniów kow ych istn ieje n a stę
p u ją c a zbieżność: pozycje pod w zględem akcen tow y m sw obodne (1 i 2
w 11-zgłoskowcu; 1, 2, 3 i 4 w 13-zgłoskowcu) są rów no m iern ie obcią żone ak cen tam i. R ów nom ierność ta jest w y razisty m sp raw dzianem sy la-
biczności członów śred n iów ko w y ch w obu form atach . D odatkow o
p o tw ierd z a to w y p ełn ien ie członów u k ład am i sy lab ak cento w any ch i nie- ak c en to w a n y c h (zob. Tabele, n r 2); rea liz u ją się m n iej w ięcej ró w n om ier n ie w szy stk ie p rzew id y w aln e w a ria n ty u k ład u akcentow ego. J e s t przy ty m rzeczą w a rtą uw agi, że w obu członach średniów kow ych pozostaje
dość szeroki m arg in es dla u k ład ó w in n y ch (w 18% w ersów i w 20%
w ersów ), z p u n k tu w idzenia to k u akcentow ego polszczyzny nie d ających się ta k łatw o przew idzieć. N ależeć b ędą tu ta j u k ład y z tzw . zbitkam i
ak cen to w y m i (np. ■*--*- — —) oraz u k ład y o dużej przestrzen i
bez-ak cen to w ej ( n p . --- — i -z.--- ' —). S tanow i to o p ew n y m
p odobieństw ie członów śred n ió w ko w y ch i odróżnia je od 6-zgłoskow ych
członów klauzulow ych. W członach ty c h m argines dla „niety p o w y ch ” u k ład ó w akcen to w y ch jest znacznie w ęższy (w 11% w ersów i w 7% w ersów ).
P od w zględem ro zk ład u akcentów oba 6-zgłoskow e człony k lau zu lo
w e nie różnią się. Zarów no w 11-zgłoskowcu ja k i w 13-zgłoskowcu w y
stę p u ją ten d e n c je do akcentow ego eksponow ania pozycji 2 w ty ch
członach, tzn. do am fibrachicznego k ształto w an ia 6-zgłoskowca. U k ształ
to w an ie am fib rach iczn e członu klauzulow ego w obu fo rm a ta c h ob ej m u je p raw ie połowę w ersów . U dział in n y ch układów ak centow ych także
nie w y k a z u je isto tn y ch rozbieżności (zob. Tabele, n r 2).
W zakresie zestrojów ak cen to w y ch o rozm aitej długości człony śre d niów kow e obu fo rm ató w isto tn ie różnią się m iędzy sobą w dw óch p u n k tach. P rzed e w szystkim , co łatw o przew idyw ać, człon 7-zgłoskow y jest o w iele bogatszy w zestro je 4-sylabow e (12,9% wobec 3%). Człon 5-zgłos- k ow y zaś g ó ru je n ad 7-zgłoskow ym fre k w e n c ją 3-sylabow ych zestrojów (39,6% w obec 33,7%). U dział zestrojó w ak centow ych 2- i 1-sylabow ych jest w obu członach podobny, z ty m w szakże zastrzeżeniem , iż w 7-zgłos
kow ym członie zestro je 1-sy labo w e nie g ru p u ją się w ta k w y raźn ej,
ja k w w y p ad k u 5-zgłoskowego, przew adze na pozycji 1.
P od k reślić tu jed n a k trz e b a, że i z p u n k tu w idzenia b udow y zestro jow ej zachodzi in te resu jąc a zbieżność członów średniów kow ych w zesta w ien iu ich z członam i klau zu lo w ym i. W yraża się ona w w yższej fre k
190 Z D Z IS Ł A W A K O P C Z Y Ń S K A , L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S K A
w encji zestrojów 2-sylabow ych w odcinkach 5- i 7-zgłoskow ym , niż to
obserw uje się d la członów 6-zgłoskow ych obu form atów .
Człony klauzulow e 11-zgłoskow ca i 13-zgłoskowca nie ró żn ią się m iędzy sobą, gdy chodzi o w y p ełn ien ie ich z e stro ja m i a k c en to w y m i o rozm aitej długości.
6-zgłoskow e człony klau zu lo w e cech u je rów nież ta sam a ś re d n ia roz
piętość z e stro ju akcentow ego; w ynosi ona 2,7 sylaby. W człon ach śre d niów kow ych ta k 11-zgłoskowca ja k i 13-zgłoskowca ś re d n ia rozp iętość zestro ju akcentow ego je st m niejsza: w 5-zgłoskow ym członie w y no si 2,5 sylaby, w 7-zgłoskow ym — 2,6 sylaby. O kazuje się w ięc. że śre d n ia rozpiętość z e stro ju akcentow ego nie m usi w zrastać w ra z z dłu gością sylabiczną odcinka. W niosek te n potw ierdza dodatkow o o b se rw ac ja do
tycząca śred n iej rozpiętości z estro ju akcentow ego w w ierszu 8-zgłosko-
w ym . D la sylab iczn ej postaci takiego w iersza śre d n ią stano w i 2.6 sy lab y , a więc ty le sam o co dla członu 7-zgłoskowego, a m n iej niż d la członu
6-zgłoskowego 10.
In n y asp ek t ty c h zróżnicow ań u jaw n ia zestaw ienie ilościow ego u d z ia łu zestro jów ak cen to w ych w poszczególnych członach an alizo w an y ch
form atów (zob. Tabele, n r 3). W 6-zgłoskow ym członie zdecy do w anie
przew aża w ypełn ienie dw uzestrojow e. A nalogicznie rzecz się p rz e d s ta w ia z członem 5-zgłoskow ym . S tąd też istn ieje siln a te n d e n c ja do ró w n o
w agi akcentow ej obu członów 11-zgłoskowca (5 + 6). Ta p o d w ó jn a n ie ja k o
ton izacja fo rm a tu 1 1-zgłoskow ego w y raża się w b a d a n y m m a te ria le
65,8°/o w ersów cztero akcento w y ch (2 + 2). W 13-zgłoskowcu ta k a cztero - akcentow a postać m a ud ział przeszło dw a raz y niższy; w ersów , w k tó ry ch każdy człon w y p e łn ia ją dw a zestroje, jest 29,2°/o. D ru g a m ożliw a w ty m form acie o dm iana rów now ażności ak centow ej członów , postać: 3 a k c e n ty + 3 ak cen ty , realizo w an a jest jeszcze słabiej, bo ty lk o w 12% w ersów . N atom iast na pierw sze m iejsce w 13-zgłoskowcu w y su w a się tak ie w ypełn ienie fo rm atu , p rzy k tó ry m oba człony są sobie n ieró w n o - w ażne: trz y akcen to w y człon średniów kow y + dw u ak cen to w y człon k la u zulow y. P ostać ta nie jest ta k eksponow ana jak fo rm a cztero ak cen to w a
w w y p ad k u 11-zgłoskow ca, niem n iej udział jej w y raża się w yso ką c y frą
46,8%.
P rzed staw io n a w yżej sp raw a zróżnicow ań śre d n ie j rozpiętości z e stro ju akcentow ego w iąże się z różnicą w śred n iej rozpiętości w y ra z u w b a d a n ych członach ry tm iczn y ch . S y tu a c ja pod ty m w zględem p rze d staw ia się
podobnie: śred n ia rozpiętość w y razu jest n ajn iższa w 5-zgłoskow ym
odcinku i w ynosi 1,8 sy lab y , w yższa w 7-zgłoskow ym członie (1,9 sy la b y )
10 Natom iast w 3-akcentow ym 8-zgłoskowcu średnia rozpiętość zestroju jest wyższa i równa się 2,7 sylab y, tj. ty le co w 6-zgłoskowym członie klauzulow ym .
Z Z A G A D N I E Ń S T R U K T U R Y J Ę Z Y K O W E J P O L S K IE G O S Y L A B O W C A 191
i n a jw y ż sz a w członie 6-zgłoskow ym (2,1 sylaby). T ak więc, jak w w y
p a d k u ś re d n ie j długości z e stro ju akcentow ego, w zro st rozpiętości sy la - bicznej o d c in k a nie m u si w p ły w ać n a zw iększanie się liczby w yrazów dłuższych. T akże i d la te j sp ra w y d o d atk ow ym po tw ierd zen iem je s t
śre d n ia długość w y ra z u w 8-zgłoskow cu sylabicznym , ró w n a ją c a się
1,85 sy lab y .
Je śli idzie o u dział w y razó w różnej rozpiętości, to oba fo rm a ty w ie r szowe n ie ró żnią się w sposób isto tn y . A le i w te j dziedzinie zachodzi p ew ne podobieństw o m iędzy b udow ą obu członów średniów kow ych w ze sta w ien iu ich z członam i klau zu lo w y m i. T ak w członie 5-zgłoskow ym jak i 7-zgłoskow ym w ięcej je st w yrazów 1-sylabow ych niż w członach k lauzulo w y ch, a jednocześnie m n iej w yrazów 3-sylabow ych.
Z eb ran e tu w y n ik i analiz i zestaw ień w sk a z u ją n a w y raziste przeciw staw ien ie w k ilk u isto tn y c h p u n k ta c h o rg an izacji językow ej członów śred n iów k o w y ch 11- i 13-zgłoskowca wobec w spólnego dla obu form ató w
6-zgłoskow ego członu klauzulow ego. W ty m członie 6-zgłoskow ym m a
m iejsce, ja k już w spom niano, w yższy udział zestro jó w 3-sylabow ych i w yrazó w 3-sylabow ych, eksponow anie ak cen to w e pozycji 3 w członie, a zarazem zawsze w ęższy m arg in es dla n iety p o w y ch układów ak cen to w ych. W szy stk ie te cechy b u d o w y językow ej św iadczą o ten d e n c ja c h do reg u larn o ści, jednocześnie akcen to w ej i z estro jo w ej — a więc do sy la- botonizacji. N ierów ne pod w zględem ilości sy lab człony średniów kow e 5- i 7-zgłoskow y, ze sw oją rów nom iernością akcentow ego obciążenia pozycji „sw obodnych” , w ielością u k ład ó w ak cento w y ch (znacznie szer szą rea liz a c ją układów ak cen to w y ch niety p ow ych ), stan ow ią zatem w ty ch dw uczłonow ych k o n stru k c ja c h 11- i 13-zgłoskowca elem en t b a r dziej sylabiczny, podb udo w ując w ten sposób silnie sylabizm obu fo r m atów.
Ja k ie są przyczyny ow ej niezależności bud o w y członu klauzulow ego' wobec poprzed zający ch go części średniów kow ych? Co pow oduje a n a logię w s tru k tu rz e członów 5- i 7-zgłoskowego? Na te p y ta n ia tru d n o w chw ili obecnej odpow iedzieć w sposób w y czerp ujący . Poza w skazan ą już tu sp raw ą sylabicznej rozpiętości zapew ne iakąś rolę odgryw a w y stępow anie w członie k lau zu lo w y m ry m u (może on w pływ ać n a d o b ó r w yrazów dłuższych); w ażn y czy n n ik stanow i tu ta j niew ątpliw ie składn ia.
Z tego p u n k tu w idzenia w grę w chodzi „k la u z u lo w y ” c h a ra k te r 6-zgłos
kowego członu: odcinek ów rzeczyw iście m oże p rzy p ad ać n a d ru gą, k o ń cową część zdania, w k tó re j zazw yczaj w y stę p u je te n d e n c ja do grom a dzenia się dłuższych w yrazó w czy zestro jó w ak centow ych. T en dencja ta k a może rów nież w ystępow ać w w y p ad k ach , gdy w raz z członem k la u zulow ym nie kończy się zdanie, a to n a te j zasadzie, że organizacja m e t ry czn a w ersów śred n iów k o w y ch stanow i organizację analogiczną d a
192 Z D Z IS Ł A W A K O P C Z Y Ń S K A , L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S K A
zdania. D okładne w y ja śn ie n ie roli ty c h elem entó w w y m aga d alszy ch b a dań , a przede w szy stk im objęcia o b serw acją budow y językow ej om aw ia n y ch tu członów w w y p ad kach, gdy w y stę p u ją one w in n y ch pozycjach m etryczny ch, w in n y ch fo rm atach średniów kow ych.
TABELE
(wartości podane w procentach)
1. Sylaby akcentowane w kolejnych pozycjach w ersu
11-zgł. 1 2 3 4 5 i 6 7 8 9 10 11 47,4 CO 4,2 99,4 0,6 1 34,4 47,6 39,2 0,6 100 i 13-zgł. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 ! 13 i 42,6 39,2 42,2 39,2 3,2 99,8 0,2 32,4 51,6 co co CO 0,3 100 — 2. Układy akcentow e a) człon 5-zgłoskow y Л .--- --- 38,4 — -L----£--- 43,6 inne 18
b) człon 7-zgłoskow y c) człon 6-zgłoskow y
i i i 12,4 11-zgł. 13-zgł. J L---L---L — 22 / ! / 17,8 14,6 ! ! 1 . 17,8 ! / 11,6 13,8 _L ' 13,6 / / 17,3 16,8 ---_L---L - 14,2 ---L---J.--- 42,3 47,8 inne 20 inne U 7 3. Zestroje akcentowe
a) zakończenia zestrojów akcentowych w kolejnych pozycjach w ersu
U -z g ł. 1 i 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 11,2 38,6 50 ~ 100 7,6 30,2 46,6 37,4 100 13-zgł. 1 2 1 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 7,2 \ 36,6 I \ 1 39 43,8 40 — 99,6 5,8 29,4 49,2 35,8 — 100
z z a g a d n i e ń s t r u k t u r y j ę z y k o w e j P O L S K IE G O S Y L A B O W C A 193
b) rozpiętość zestrojów
przed średniów ką po średniów ce
1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6
w 11-zgł. 7,1 46,1 39,6 3 4,2
1 4 , 1
37,2 41,9 15,7 0,2 0,9 w 13-zgł. 5,8 44,6 33,7 12,9 3 — — 3,9 36,1 43,8 15,4 0,4 0,4
c) ilość zestrojów akcentowych w w ersie
przed średniówką / po średniów ce 11-zgł. 13-zgł.
2/2 65,8 29,2 2/3 17,4 7,2 3/2 5,6 46,8 3/3 1,4 - 12 inne 9,8 4,6 4. Wyrazy
a) zakończenia w yrazów w kolejnych pozycjach w ersu
11-zgł. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 U 50,6 54 68,4 2,8 100 44 41 57,2 56,2 0,4 100 13-zgł. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 46,8 48,8 52,2 58,4 58,6 2 100 37,6 36,6 61,2 52 — 100 b) rozpiętość w yrazów
przed średniówką po średniówce
1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6
w 11-zgł. 39,5 43 14,5 2,6 0,4 33,2 38,7 22,7 5,1 0,2 0,1 w 13-zgł. 36,2 41,9 17,8 3,6 0,5 — — 28,9 38,1 28,3 4,4 0,3 —
