Rozwój handlu w Europie w XVI - XVII wieku. Centra gospodarcze kontynentu

(1)

Rozwój handlu w Europie w XVI - XVII wieku. Centra gospodarcze kontynentu

Wprowadzenie Przeczytaj

Mapa interaktywna Film + Sprawdź się Dla nauczyciela Mul medium bazowe

(2)

Począwszy od X w. na kontynencie europejskim ukształtowały się dwa centra gospodarcze: jedno we Flandrii i drugie w północnych Włoszech. Kontakty utrzymywano dzięki łączącemu je szlakowi lądowemu przebiegającemu przez francuską Szampanię, gdzie odbywały się jarmarki. Podczas nich handlowano towarami luksusowymi z Lewantu i Włoch oraz północnoeuropejskim suknem i wełną, a także dokonywano operacji ﬁnansowych.

Odkrycia gospodarcze oraz opanowanie wschodniej części basenu Morza Śródziemnego przez imperium osmańskie zmieniły jednak panujący od wieków układ. Stopniowo północ Europy stawała się coraz bardziej atrakcyjna gospodarczo niż jej południe.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Przeanalizujesz, w jaki sposób kolonie w Nowym Świecie i handel oceaniczny zmieniły dotychczasowe zasady i zwyczaje panujące w gospodarce europejskiej.

Porównasz dawne i nowe centra gospodarcze w Europie XVI i XVII w.

Wyjaśnisz, czemu Niderlandy stały się potęgą gospodarczą, a dotychczasowe znaczenie Wenecji zdecydowanie zmalało.

Rozwój handlu w Europie w XVI - XVII wieku. Centra gospodarcze kontynentu

Panorama nad Sztokholmem ok. 1868 r. widziana z balonu na ogrzane powietrze.

Źródło: Carl Johan Billmark, Wikimedia Commons, domena publiczna.

(3)

Przeczytaj

Północ i południe

Okres pomyślności Szampanii zakończył się u schyłku XIII w., gdy kupcy genueńscy nawiązali bezpośrednią łączność morską między Flandrią a Półwyspem Apenińskim.

Dla obu centrów gospodarczych Europy impulsem stymulującym ich rozwój był

handel. Na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza Czarnego dominowali Włosi. We ﬂandryjskiej Brugii zbiegały się szlaki handlowe prowadzące do Anglii i do strefy bałtyckiej. Istniały też bezpośrednie szlaki handlowe łączące Włochy z Niemcami i Europą Środkową oraz tę ostatnią z Lewantem (przez wybrzeża Morza Czarnego), ale ich znaczenie było mniejsze, gdyż transport kołowy był dużo droższy od wodnego, a przewieźć można było w ten sposób znacznie mniej towaru. W dodatku od średniowiecza aż po XVIII w. w Europie prawie nie było dróg utwardzonych. Ekspansja Turków oraz odkrycie dróg do Indii i Nowego Świata zmieniły ten porządek.

Antwerpia i Amsterdam – centra gospodarcze kontynentu

Opanowanie wschodniej części basenu Morza Śródziemnego przez imperium osmańskie zapoczątkowało serię wojen z Wenecją i choć handel wenecki nie ustał całkowicie, to jednak jego obroty spadły.

Portugalczycy przywożący przyprawy z Indii postanowili więc utworzyć przedstawicielstwa w jednym z dużych portów północnoeuropejskich. Wybór padł na Antwerpię, gdzie handlowano angielską wełną, reńskimi winami oraz środkowoeuropejską miedzią i srebrem. W zamian za przyprawy kupcy portugalscy dostawali kruszce potrzebne do regulowania rachunków w Azji. Tym samym miedź i srebro, które dotąd traﬁały głównie do Wenecji, teraz zaczęły płynąć do Antwerpii, a północ Europy stawała się bardziej atrakcyjna gospodarczo niż południe.

Również Hiszpania szukała pomocy w dystrybucji importowanych z Nowego Świata barwników do tkanin, cukru, rodzimej wełny, soli i oliwy. Potrzebowała ona też towarów na eksport do Ameryki. Dzięki temu Antwerpia stała się nie tylko centrum handlowym, ale także i rzemieślniczym, a Hiszpanie, nie mogąc wyrównać bilansu handlowego towarami, musieli do miasta nad Skaldą wozić to, co mieli najcenniejszego – pochodzące zza oceanu kruszce. Kres świetności Antwerpii położyło zniszczenie miasta przez Hiszpanów w 1576 r. Centrum gospodarcze przeniosło się wówczas nieco na północ, do Amsterdamu.

Wóz konny z urządzeniem do odmierzania przebywanej drogi, drzeworyt z wydania O architekturze Witruwiusza z 1575 r.

Wyjaśnij, dlaczego transport kołowy był dużo droższy od wodnego. Jakie utrudnienia spotykały podróżujących lądem, a jakie były udziałem żeglarzy?

Źródło: Stentor, Poznać przeszłość, zrozumieć dziś.

(4)

Antwerpia w czasach świetności, panorama portu i miasta z ok. 1540 r.

Przedstaw na podstawie interpretacji elementów graﬁcznych obrazy charakter życia gospodarczego miasta.

Źródło: Museum aan de Stroom w Antwerpii, tylko do użytku edukacyjnego.

Dzięki swojemu położeniu geograﬁcznemu Amsterdam był idealnym pośrednikiem w handlu między nadbałtycką częścią Europy Wschodniej a Zachodem, a za jego pośrednictwem – z całym światem. Kupcy holenderscy zdominowali żeglugę na morzach Bałtyckim i Północnym oraz wzdłuż wybrzeży Atlantyku.

Szczególnie opłacalny był dla nich handel zbożem znad Bałtyku: przybywało ono do Amsterdamu jesienią, gdy ceny były niskie. Jego część spożywano w Niderlandach, resztę zaś reeksportowano do Anglii, Francji, Portugalii i Hiszpanii. Zboże traﬁało na tamtejsze rynki dopiero na wiosnę, czyli wówczas, gdy było najdroższe. Również wiosną, kiedy tylko ustępował lód skuwający Sund i inne Cieśniny Duńskie, łączące Morze Północne z Bałtykiem, statki holenderskie wyruszały na wschód. Wiozły wówczas

w ładowniach towary zamorskie i europejskie: raﬁnowany cukier, wina, farbowane przez Holendrów angielskie sukno, bawełnę, jedwab, suszony tytoń amerykański, tłuszcz wielorybi, oczyszczoną sól portugalską, śledzie.

Handel morski oraz rybołówstwo tworzyły doskonałe warunki dla rozwoju przemysłu stoczniowego, trwałość ówczesnych statków nie była bowiem duża. Z kolei wokół ich produkcji rozwinęło się wiele innych gałęzi wytwórczości, takich jak płóciennictwo wyspecjalizowane w wyrobie żagli, zaplatanie lin okrętowych, rzemiosło metalowe, przetwórstwo żywności, obróbka drewna w tartakach. Importowane drzewo cięto, wykorzystując jako siłę napędową koła wodne lub wiatraki. Wydajność holenderskich tartaków była tak wielka, że ten pozbawiony lasów kraj stał się eksporterem tarcicy. Handel ożywiał zatem

rzemiosło. W Amsterdamie gromadziły się ogromne kapitały. To właśnie dzięki nim kredyt był tani:

oprocentowanie pożyczek wynosiło poniżej 5 proc.

w skali roku. Bez tego nie do pomyślenia byłby rozwój pośrednictwa handlowego, gdyż zyski nie pokryłyby kosztów pożyczki. Dysponowanie tanim kredytem pozwalało Holendrom bronić się przed konkurencją, jeśli bowiem jakiś kupiec usiłował dotrzeć na obce rynki bez pośrednictwa

niderlandzkiego, wówczas kupcy z kraju tulipanów rujnowali zuchwalca, zasypując rynek towarami

Holenderscy mieszczanie chętnie zamawiali obrazy, by ozdobić wnętrza swoich domów. Malarstwo holenderskie XVII w. cechuje realizm, choć z uwzględnieniem elementów symbolicznych i moralizatorskich. Najczęściej powstawały portrety, martwe natury, sceny rodzajowe oraz pejzaże.

Ruisdaela uznaje się za jednego z najwybitniejszych pejzażystów holenderskich.

Wyjaśnij, dlaczego wiatraki są charakterystyczne dla krajobrazu Holandii.

Źródło: Jacob van Ruisdael, Wiatrak w Wijk koło Duurstede, ok. 1670 r., olej na płótnie, 83 × 101 cm, Rijksmuseum w Amsterdamie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

(5)

sprzedawanymi po cenach dumpingowych, tzn. sztucznie zaniżonych, niekiedy nawet poniżej kosztów własnych. Kapitały holenderskie nie były jednak inwestowane w zakup ziemi, było jej bowiem

w Niderlandach mało.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl Film nawiązujący do treści materiału

Gospodarka Europy w XVI–XVII w. Jakie towary eksportowała Rzeczpospolita, a jakie importowała?

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Tulipan – symbol Niderlandów

Tulipany przywieziono do Europy Zachodniej z Turcji w połowie XVI w. Ich popularyzacja była zasługą botaników i ogrodników holenderskich z okolic Haarlemu. Miłośnicy tulipanów z pasją hodowali najróżniejsze odmiany tych kwiatów i handlowali ich cebulkami. Najwyższe ceny osiągał rzadki Semper Augustus, na którego białych płatkach widniały czerwone wzory w kształcie płomieni. Na początku XVII w. hodowla rozwinęła się na tyle, że te rzadkie dotąd kwiaty stały się dostępne dla szerszych kręgów społeczeństwa Holandii. Wkrótce cebulki rozmaitych odmian tulipanów stały się przedmiotem masowej spekulacji, wskutek czego w latach 1634–1636 ich ceny wzrosły wielokrotnie. W tej sytuacji

prawdziwym dramatem stało się załamanie koniunktury na tulipanowym rynku w lutym 1637 r.

na wieść, że brakuje już chętnych do coraz bardziej kosztownych zakupów. Ceny drastycznie spadły, co doprowadziło do zrujnowania wielu uczestników gorączki spekulacyjnej, którzy zainwestowali swe

oszczędności w zakup teraz bezwartościowych cebulek. Po tych wydarzeniach tulipan stał się na pewien czas w niderlandzkim malarstwie symbolem marności doczesnego świata, ostrzeżeniem dla wszystkich, którzy chcą osiągnąć bogactwo bez pracy. Jednak aż do dziś Holandia pozostaje krajem

Czapka Flory na głupców, rycina powstała w 1637 r. Namiot w kształcie czapki błazna, w którym zawierane są transakcje między miłośnikami tulipanów, diabeł z klepsydrą stojący za plecami hodowcy (po lewej stronie) i symboliczne

wypędzenie Flory na ośle (po prawej stronie namiotu) – stanowiły dla współczesnych czytelne symbole potępienia spekulacji i żądzy zysku.

Źródło: Stentor, Poznać przeszłość, zrozumieć dziś.

(6)

tulipanów – największym ich hodowcą, producentem i eksporterem.

Strefa bałtycka

Większość kapitałów holenderskich angażowano w transakcje w streﬁe bałtyckiej. Jej część północna, czyli Szwecja i Dania, dostarczała miedzi i żelaza oraz smoły i drewna. Głównymi portami, przez które towary te eksportowano, były Sztokholm, Åbo (dziś Turku w Finlandii) i Wyborg. Wschodnie wybrzeże Bałtyku, tzn. Estonia, Inﬂanty, Prusy Książęce i częściowo Litwa, poprzez porty w Narwie, Rydze i Królewcu dostarczało drewna, konopi do wyrobu lin okrętowych, smoły itp. Rzeczypospolitej i jej głównemu portowi w Gdańsku przypadła rola eksportera zboża, przede wszystkim żyta. Drugim towarem eksportowym były woły, hodowane na kresach południowo‑wschodnich (Ukraina, Wołyń), skąd ze

względu na odległość nie opłacało się spławiać do Gdańska zboża. Mniejsze ilości zboża i wołów sprowadzano do Holandii również z Danii.

Polecenie 1

Wyjaśnij, kiedy i dlaczego centrum gospodarcze Europy przesuwało się z południa na północ kontynentu, potem zaś z Antwerpii do Amsterdamu.

Polecenie 2

Wymień czynniki, którym Holandia zawdzięczała swą pozycję gospodarczą w XVII w.

Południowa brama miasta z częściami wschodniego portu o nazwie Koggabron („Cog Harbour”). Copperplate Fransa Hogenberga.

Jaki wpływ na rozwój miasta i handel bałtycki miało jego położenie?

Źródło: Mats Halldin, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Panoramiczny widok przedstawiający północną bramę miasta z fortyﬁkacjami. Copperplate Fransa Hogenberga.

Źródło: Mats Halldin, Wikimedia Commons, domena publiczna.

 



 



(7)

Słownik

dumping cenowy

(z ang. dump – wywalać, zrzucać, zarzucać) proceder polegający na sprzedawaniu eksportowanych produktów w cenach niższych od tych, w jakich są one sprzedawane na krajowym rynku

koniunktura

(z łac. conjunctura – zbieg okoliczności, od coniunctio – połączenie) warunki (najczęściej korzystne) do rozwoju danej działalności, np. handlowej, ale też zbiór wskaźników życia gospodarczego pozwalający określić stan gospodarki kraju albo rynku towarowego

reeksport

ponowny wywóz i sprzedaż za granicą towarów importowanych, czyli wcześniej zakupionych i przywiezionych do kraju (w odróżnieniu od eksportu, tzn. sprzedawania na zewnątrz wyrobów krajowej produkcji)

spekulacja

działanie polegające na wykupywaniu, a następnie sprzedawaniu z wysokim zyskiem towarów, na które popyt przewyższa podaż

szlak handlowy

początkowo droga, którą pokonywały karawany kupieckie; ogólnie trasa wybierana przez kupców i łącząca ośrodki produkcji oraz handlu

Słowa kluczowe

gospodarka, handel, Holandia, Antwerpia, eksport, Nowy Świat

Bibliograﬁa

S. Grzybowski, Wielka Historia Świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.

K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.

A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

(8)

Mapa interaktywna

Polecenie 1

Wymień towary, jakie eksportowała Rzeczpospolita. Kto był jej konkurentem?

Polecenie 2

Prześledź szlaki handlu zbożem w Europie w XVI–XVII w. Które państwa były jego największymi eksporterami, a które je importowały?

Polecenie 3

Na podstawie mapy wskaż miasta i porty, które odgrywały znaczącą rolę w gospodarce europejskiej XVI–XVII w.

(9)

Film + Sprawdź się

Polecenie 1

Zapoznaj się z ﬁlmem, a następnie wykonaj kolejne polecenia i ćwiczenia.

Polecenie 2

Wymień zagrożenia, z jakimi borykała się Wenecja w omawianym okresie.

Polecenie 3

Opisz, w jaki sposób gospodarki państw europejskich starały się dostosować do zmian wywołanych odkryciami geograﬁcznymi. W jaki sposób rywalizowały o rynki zbytu?

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z przytoczonym niżej tekstem opracowania historycznego, a następnie wykonaj polecenia.

Świat Bizancjum. Bizancjum i jego sąsiedzi 1204–1453

Działalności kupców z Zachodu sprzyja udzielanie przywilejów, których z czasem pojawia się coraz więcej […]. Wenecja uzyskała całkowitą swobodę dla swej

działalności handlowej […] już od 1082 roku. W księstwie Morei korzysta ona także z nienaruszalności interesów od czasu osiedlenia się tam Franków na początku XIII wieku. Wreszcie, w 1394 roku, porozumienie zawarte z Teodorą I Paleologiną przypomina o wolności handlu, z której korzystają, w zależności od zwyczajów, weneccy kupcy w despotacie [tu: w państwie]. Mogą więc rozwijać swoje interesy w całym świecie egejskim bez żadnych przeszkód celnych […].

Źródło: Świat Bizancjum. Bizancjum i jego sąsiedzi 1204–1453, t. 3, red. A. Laiou, C. Morrisson, tłum. A. Graboń, Kraków 2013, s. 130.

“

輸

(10)

Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z mapą, a następnie wykonaj polecenie.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

醙

(11)

Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz Przedmiot: Historia

Temat: Rozwój handlu w Europie w XVI - XVII wieku. Centra gospodarcze kontynentu Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe Zakres podstawowy

XIV. Odkrycia geograﬁczne i europejski kolonializm doby nowożytnej. Uczeń:

3) wyjaśnia wpływ wielkich odkryć geograﬁcznych na społeczeństwo, gospodarkę i kulturę Europy oraz obszarów pozaeuropejskich.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia zmiany, jakie nastąpiły w gospodarce europejskiej w XVI i XVII w.;

omawia, kiedy i dlaczego centrum gospodarcze Europy przesunęło się z południa na północ kontynentu;

podaje przykłady najważniejszych centrów gospodarczych oraz tych miast czy portów, które straciły na znaczeniu;

tłumaczy czynniki, którym Holandia zawdzięczała swoją pozycję gospodarczą w XVII w.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;

konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);

dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;

praca w parach;

praca w grupach;

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

(12)

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji Faza wstępna:

1. Wyświetlenie przez nauczyciela na tablicy tematu oraz celów lekcji, a następnie określenie kryteriów sukcesu.

2. Nauczyciel prosi jedną osobę, aby przypomniała, jak wyglądała gospodarka średniowieczna. Jak przebiegały szlaki handlowe? Czym handlowano? Które centra gospodarcze odgrywały najważniejszą rolę i dlaczego? Wybrany uczeń (lub ochotnik) udziela odpowiedzi, nauczyciel może dopowiadać ważne informacje.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel omawia przyczyny zmian zachodzących w gospodarce i lokalizacji istotnych centrów handlowych w Europie. Wspomina o odkryciach geograﬁcznych, ekspansji imperium osmańskiego i utracie znaczenia przez miasta włoskie. Podkreśla rosnące znaczenie północy Europy, a zwłaszcza miast holenderskich.

2. Praca z multimedium („Film”). Jako uzupełnienie tej części wykładu nauczyciel odtwarza uczniom wypowiedź eksperta dotyczącą zmian w handlu europejskim na przykładzie losów Wenecji.

Uczniowie zapoznają się z multimedium, a następnie w parach wykonują polecenie 2: wymieniają zagrożenia, z jakimi borykała się Wenecja w omawianym okresie. Wybrana para prezentuje odpowiedź, pozostali uczniowie mogą dopowiadać istotne według nich kwestie.

3. W podobny sposób uczniowie wykonują polecenie 3: opisują, w jaki sposób gospodarki państw europejskich starały się dostosować do zmian wywołanych odkryciami geograﬁcznymi i rywalizowały o rynki zbytu.

4. Uczniowie indywidualnie wykonują ćwiczenia 1 i 2 z sekcji „Film + Sprawdź się”. Następuje wspólne omówienie odpowiedzi.

5. Nauczyciel omawia handel w streﬁe bałtyckiej oraz rolę, jaką w nim odgrywała Rzeczpospolita.

Poleca, aby uczniowie zapoznali się z mapą interaktywną, a następnie indywidualnie wykonali polecenie 1: „Wymień towary, jakie eksportowała Rzeczpospolita. Kto był jej konkurentem?”. Wybrany uczeń udziela odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie: Jak w XVI i XVII w. zmienił się punkt ciężkości gospodarki europejskiej i które centra zaczęły odgrywać wiodącą rolę? Jakie czynniki o tym zadecydowały? Czy te zmiany były korzystne dla Rzeczypospolitej? Prosi jedną osobę o podsumowanie, inna może zapisywać najważniejsze punkty na tablicy.

2. Prowadzący omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów.

Praca domowa:

Wykonaj polecenia 2 i 3 dołączone do mapy interaktywnej.

Materiały pomocnicze:

S. Grzybowski, Wielka Historia Świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.

K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.

A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

(13)

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie mogą zapoznać się przed lekcją z sekcją „Mapa interaktywna”, aby przygotować się do późniejszej pracy.

(14)