Waldemar Rozynkowski
Związki dominikanów toruńskich z
parafią w Kaszczorku na podstawie
parafialnych ksiąg metrykalnych z
przełomu XVIII i XIX wieku
Rocznik Toruński 26, 147-161
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 26 R O K 1999
Związki dom inikanów toruńskich z parafią
w K aszczorku n a podstaw ie parafialnych ksiąg
m etrykalnych z przełomu X V III i X IX wieku
W aldem ar Rozynkowski
B a d an ia n ad h isto rią dom inikanów w T oruniu nie należą do zaaw an sowanych. W yczerpujące są właściwie tylko stu d ia nad ich początkam i w m ieście K o pernika1. N a w ykorzystanie oczekuje wiele źródeł, które są zgrom adzone głównie w A rchiw um Państw ow ym w T oruniu i A rchiw um D iecezjalnym w Pelplinie. Nie są to jednak jedyne miejsca, w których m ożna poszukiw ać dokum entów do dziejów zakonu kaznodziejskiego.
Interesujący m ateriał źródłowy znajduje się w archiw um parafialnym w Kaszczorku. Z n ajd u ją się ta m księgi m etrykalne, z których n a js ta r sze dwie: „L iber c o p u lato ru m ” i „Liber m o rtuorum ” zostały założone w 1789 r. Nie byłoby w ty m nic szczególnego, gdyby nie fakt, że obydwie księgi zostały założone przez przeora dom inikanów konwentu toruńskiego o. A u g u sty n a Zaborowskiego, a n a kilkudziesięciu pierwszych stronach obu ksiąg spotykam y w pisy różnych dom inikanów tegoż konwentu.
O bydw ie księgi n a pierwszych stronach m a ją swoje oryginalne tytuły. K sięga m ałżeństw : „L IB E R c o pulatorum Ecclesiae Sanctae CRU CIS in V illa K aszczorek Ab A d[m irandu]m R[evere]ndo P[rio]re Praed[icatore] G enerali P rio re C onventus T horunensis Ord[ini]s Praed[icatoru]m P[rio]re A ugustino C o m p ara tu s Die 2. May A nno 1789” 2. Księga t a obejm uje la ta 1789-1859, liczy 153 ponum erow ane ołówkiem strony. Je st ona praktycz
1 Z ob. T . J a s iń s k i, P o c zą tk i k la szto ru d o m in ik a ń sk ie g o w T o r u n iu , Zapiski H is to ry c z n e (d a le j Z ap . H is t.) , t. 54, 1989, z. 4. s. 2 3 -48; K . M a j, P o c zą tk i
k la szto ró w fr a n c is z k a n ó w i d o m in ik a n ó w w T o ru n iu , R o czn ik T o ru ń sk i, t. 13,
1978, s. 2 2 1 -2 3 0 ; W . R o th , D ie D o m in ik a n e r u n d F ra n ziska n er im D e u ts c h -
O rd e n sla n d P r e u ss e n bis z u m Ja h re 1Ą66, K ö n ig sb erg 1918.
nie w całości zapisana, tylko trzy ostatn ie strony są p uste. N a okładce je s t napisany po niemiecku tytuł: „T raungs= B uch Kirche zu der Kaszczorek vom Ja h re 1789 bis 1859. Tom. I” .
Księga zm arłych nosi dokładny tytuł: „L IB E R M O R TU O R U m Eccle- siae S anctae CRU CIS in Villa Kaszczorek ab A d[m irandu]m R[evere]ndo P[rio]re P raed icato re G enerali P riore Conven[tus] T horunensis O rdinis P raed icato ru m P[rio]re A ugustino com paratus D. A nno 1789” 3. Księga ta obejm uje la ta 1789-1849, liczy 242 ponum erow ane ołówkiem strony. J e s t o n a praktycznie w całości zapisana, z w yjątkiem stro n 2-3 oraz trzech ostatn ich , tzn. 240-242. N a okładce je s t napisany po niem iecku ty tu ł: „ T o d ten = B u ch Kirche zu der Kaszczorek vom J a h re 1789 bis 1849 incl[udo], Tom . II” .
O bydw ie księgi zostały zmikrofilmowane. M ikrofilm zn ajd u je się w zbiorach T ow arzystw a Naukowego z T oruniu4.
Sam fak t istnienia takich ksiąg oraz ich analiza um ożliw ia naśw ietlenie niezbadanego do tej pory aspektu historii dom inikanów toruńskich, m ia nowicie ich związku z parafią w Kaszczorku n a przełom ie X V III i XIX w .5 Aby poznać genezę związków dom inikanów z K aszczorkiem i tym sam ym lepiej zrozum ieć ich związek z parafią w tym okresie, m usim y cofnąć się aż do średniowiecza.
Kaszczorek wykształcił się z miejscowości Zlotoria, k tó ra w średnio wieczu położona była po obu stronach rzeki Drwęcy, niedaleko ujścia do Wisły. W ieś była własnością biskupów włocławskich6. P od względem ad m in istracji kościelnej teren ten przed utw orzeniem diecezji chełmińskiej należał najpraw dopodobniej do diecezji włocławskiej7. S y tu acja zm ieniła
3K sięg a zgonów (dalej K Z), s. 1.
4M. G olem b io w sk i, M ikro film o w a n ie ksiąg m e try k a ln y c h para fii diecezji
c h e łm iń sk ie j p r z e z T o w a rzystw o N a u ko w e w T o ru n iu , Z ap. H is t., t. 55, 1990,
z. 4. s. 121.
5 Zw iązek d o m in ik an ó w z K aszczo rk iem z o sta ł n aśw ie tlo n y d o te j p o ry w n iew ielk iej p ra c y p o św ięconej p arafii w K aszczo rk u , W . R o zynkow ski, Z a ry s
dziejó w p a ra fii P o d w y ższen ia K rzy ża Ś w ięteg o w K a szc zo rku , T o r u ń 1997, s. 9 - 12
.
6S ło w n ik geograficzny K ró lestw a Polskiego i in n y c h kra jó w sło w ia ń skich , t. 3,
W arsz a w a 1882, s. 898; S ło w n ik h isto ry c zn o -g eo g ra fic zn y z ie m i c h e łm iń s k ie j w
śred n io w ieczu , o p r. K. P o ręb sk a, M. G rzeg o rz, p o d red . M . B isk u p a , W ro claw
1971, s. 52; J. P o w iersk i, D obra o stro w icko -g o lu b skie b isku p stw a w łocław skiego
n a tle s to su n k ó w p o lsk o -k rzy ża c k ic h w lata ch 1 2 3 5 -1 3 0 8 , G d a ń sk 1977, s. 37 n.
się po utw orzeniu diecezji chełmińskiej (1243). Południow o-w schodnią g ran icą nowej diecezji była rzeka Drwęca. Praw dopodobnie w tedy Z łotoria zn alazła się w granicach dwóch diecezji. Do diecezji chełmińskiej należał teren Z lotorii położony n a lew ym brzegu Drwęcy (teren późniejszego Ka- szczorka), d ru g a część n a to m iast pozostała w granicach dawnej diecezji.
Związki dom inikanów z Kaszczorkiem są wczesne i sięgają zapew ne ju ż końca X III w. Część historyków u p a try w ała naw et w dom inika nach założycieli miejscowości. Według tradycji klasztornej dom inikanów toruńskich, to w łaśnie dom inikanie mieli dać jej początek przez osiedlenie ich tu w 1263 r. przez wielkiego m istrza A nno von Sangershausen8 . Now sze b a d a n ia przekonująco pod w ażają jed n ak ten pogląd9. Dominikanie zostali osiedleni tuż poza m uram i Starego M iasta T orunia (n a pewno nie n a terenie późniejszego Kaszczorka, który leży około 5 km od m ia sta), a w 1264 r. znaleźli się w granicach pow stającego Nowego M iasta T orunia.
Pow stanie K aszczorka należy wiązać z osadzeniem w Zlotorii przez b isk u p a włocławskiego W isław a wspólnoty religijnej begardów . Przy byli oni tu praw dopodobnie po roku 1293 i wybudowali kościół oraz k laszto r10. O d wybudow anego klasztoru zaczerpnięta została zapewne
p o d s ta w ie sto su n k ó w w łasnościow ych w ziem i ch ełm iń sk iej w XIII w. m o ż n a
w y w n io sk o w ać, że np . te re n y doln ej D rw ęcy, m ięd zy in n y m i m iejscow ość Zlo- to r i a o ra z o b s z a r m ię d z y G o lu b ie m i O stro w ite m , w chodziły w sk ład b isk u p s tw a w ło cław sk ieg o . Zob. J . P o w iersk i, S tu d ia n a d stru k tu r ą a d m in is tr a c y jn o -
te ry to r ia ln ą z ie m i c h e łm iń sk ie j i m ic h a ło w sk ie j w o kresie p ia s to w sk im , B T N ,
P r a c e W y d z ia łu N a u k H u m a n isty cz n y c h , S e ria C , n r 12, P ra c e K om isji H isto
rii IX, 1973, s. 6; J . P o w ie rsk i, B. Ś liw iński, K . B u rsk i, S tu d ia z d ziejó w P o m o rza
w X I I w ieku , S łu p sk 1993, s. 4 7 -4 8 . J e d y n ie G . L a b u d a w p racy P o c zą tk i d ie c e zja ln e j o rg a n iza c ji k o śc ie ln e j na P o m o r zu i na K u ja w a ch w X I i X I I w ieku,
Z ap . H ist., t. 33, 1968, z. 3, s. 5 3 -5 9 , u w aża, że c a ła ziem ia ch ełm iń sk a n a le ża ła p ie rw o tn ie d o d ie c ez ji w ło cław skiej.
8 J . E . W ern ick e, G e sc h ic h te T h o r n s aus U rku n d en , D o k u m e n te n u n d H a n d
sc h r ifte n , T h o r n 1842, B d. 1, s. 33, 52 n.; B a u - u n d K u n std e n k m ä le r d er P ro v in z W e s tp re u s se n , b e a rb . v. J. H eise, D an zig 1887-1895, B d. 2, s. 132-133.
9T . Ja s iń s k i, op . c it., s. 23; K . M aj, op . c it., s. 221-222.
10J. M aciejew sk i, L ik w id a c ja B ra ctw a B egardów w K a szc zo rku w św ietle ugody
z b isku p e m w ło cła w skim z 1 3 2 0 ro ku , N a sz a P rzeszło ść, t. 84, 1995, s. 5; por.
te ż K . D o b ro w o lsk i, P terto sze s e k ty relig ijn e u> Polsce, K rak ó w 1925, s. 36; zob. S. D a m alew ic z , V ita e V la d isla v ie n siu m episcoporum , C raco v iae 1642, s. 2 2 2 - 223; S. K u jo t, O B eghardach w K a sz c zo r k u p o d T o ru n ie m , W a r ta 1875, I, s. 2 8 9 - 290.
nazw a chełmińskiej części Zlotorii - Kaszczorek11. Nazwę „C lostirchin” spotykam y np. w źródle z roku 138912.
M imo że dom inikanie toruńscy nie wpłynęli bezpośrednio n a pow sta nie miejscowości Kaszczorek, jednakże od p o czątku byli zw iązani z jej dziejam i. N ajpraw dopodobniej w spólnota begardów była prow adzona duchowo przez konwent toruński. P rak ty k a opieki duszpasterskiej nad w spólnotam i beginek i begardów przez zakony żebracze była powszechnie znana. W arto w spomnieć np., że wielki kaznodzieja niemiecki z XIV w. dom inikanin J a n T auler często nauczał wspólnoty beginek13. Owocem tego w spółdziałania było przyjęcie przez część w spólnot begardzkich form y trzeciego zakonu (dom inikańskiego lub franciszkańskiego)14. C hociaż nie m am y bezpośrednich dowodów n a istnienie takiego zwierzchnictw a du chownego nad begardam i z Kaszczorka, to jed n ak późniejsze dzieje m iej scowości w skazują n a istnienie właśnie takich zależności.
Begardzi nie przebyw ali długo w Kaszczorku. W iązało się to z faktem , że ju ż pod koniec X III w. w całej Europie rozpoczęły się prześladow ania beginek i begardów , któ ry m zarzucano odejście od nauki Kościoła. P a pież K lem ens V w ydal w 1311 r. bullę nakazującą likw idację dom ów w spólnot begardzkich15. W ty m czasie biskup włocławski G erw ard (1300— 1323) wniósł skargę n a begardów z Kaszczorka do Rzym u. Nie znam y przedm iotu sporu. Z przebiegu spraw y możemy jed n a k wywnioskować, że chodziło m u praw dopodobnie o odzyskanie wcześniej nadanego terenu n a rzecz begardów . D nia 6 III 1320 r. odbyła się w B rześciu K ujaw skim rozpraw a sądowa, w wyniku której begardzi zostali zm uszeni do opuszczenia dotychczas zajm owanego m iejsca i przeniesienia się do p o
11S. K u jo t, K to za ło ży ł p a rafie w d z isie js ze j d iecezji c h e łm iń s k ie j?, R o cz n ik i T o w a rz y stw a N aukow ego w T o ru n iu , t. 11, 1904, s. 99; D iecezja ch ełm iń sk a .
Z a r y s h is to r y c z n o - s ta ty s ty c z n y , P e lp lin 1928, s. 649; S. L ib ro w sk i, W izy ta c je d iecezji w łocław skiej, cz. 1, t. 1, z. 2, A rch iw a, B ib lio te k i i M u z e a K o ścieln e
(d a le j A B M K ), t. 10, 1965, s. 142; D iecezja to ru ń sk a . H is to ria i te ra ź n ie js zo ś ć , t. 1 5 /1 6 /1 7 , D e k an a ty to ru ń s k ie I—II—III, T o ru ń 1995, s. 2 4 1 -2 4 3 ; J . P o w ie rsk i,
D obra, s. 188.
12L ib er sca b in o ru m V eteris C iv ita tis T h o r u n ie n sis 1363-14& 8, w y d . K . K a cz
m a rc z y k , T o ru ń 1936, n r 278.
13J a n T a u le r, K a za n ia , w yd. W . S zy m o n a, P o z n a ń 1985, s. 12.
14U. B o rkow ska, B eg in ki i Begardzi, [w:] E n cykło p ed ia K a to lic ka , t. 2, L u b lin 1995, kol. 178; K . D obrow olski, op. c it., s. 33.
bliskiej wsi biskupiej Dobrzejewice16. Postanow ienie sądowe zostało za pew ne w niedługim czasie w prow adzone w życie, ponieważ zachowało się potw ierdzenie w yroku przez papieża J a n a XX II z dnia 23 I 1321 r .17
Co się sta ło z ośrodkiem religijnym w Kaszczorku? Biskup włocławski G erw ard przekazał praw dopodobnie kościół i zabudow ania po w spólnocie dom inikanom z T orunia. Było to zapewne równoznaczne z pow ołaniem do życia parafii w Kaszczorku18. Mimo bliskich związków z diecezją włocławską, p o w stała parafia należała adm inistracyjnie do diece zji chełm ińskiej. Św iadczy o ty m m iędzy innym i ujęcie jej w 1445 r. w planach m ającego się odbyć synodu w diecezji chełm ińskiej19. W rękach biskupów włocławskich spoczyw ało jed n a k prawo p a rto n a tu nad parafią.
T ru d n y m okresem dla dom inikanów i parafii w Kaszczorku byl na pew no czas reform acji. M iasto T oruń ju ż w połowie XVI w. stało się silnym ośrodkiem protestan ty zm u , który oddziaływ ał n a całą ziemię chełm ińską. N a skutek tego niektóre podtoruńskie parafie (lip. G rębocin, Lubicz, Rogowo) p rzestały naw et istnieć20. Dominikanie toruńscy prak tycznie jak o jed y n y zakon sięgający średniowiecza zdołali utrzym ać się w mieście. Nie oznacza to jed n a k , że nie przeżywali kryzysu. Były okresy, kiedy liczba zakonników sp a d a ła do 1021.
T a tr u d n a s y tu a cja m usiała znaleźć także odbicie w relacjach zakonu kaznodziejskiego do parafii w Kaszczorku. Dominikanie mogli naw et w tym czasie opuścić n a pewien okres parafię. W iadom o, że n a pew no stano wisko p leb an a wakowało w 1587 r. Zachował się list biskupa włocławskiego
16 T r zy n a ś c ie n ie d ru ko w a n y ch o ryginałów p erg a m in o w ych A rc h iw u m D iece
zja ln eg o we W łocław ku z la ł 1 3 0 0 -1 4 0 0 , w yd. S. L ibrow ski, A B M K , t. 55, 1987,
s. 1 3 5 -1 3 7 .
17 V etera M o n u m e n ta P o lo n ia e e t L ith u a n ia e , w yd. A. T h e in e r, t. 1, R zym
1860, n r 253.
18P o tw ie rd z e n ie m ta k ie g o s ta n u je s t zachow any lis t (n ie s te ty n ie d a to w an y ) b is k u p a w ło cław sk ieg o M ac ie ja (1 3 2 8 -1 3 6 7 ) d o ra d y m ia s ta T o ru n ia , w k tó ry m p ro si on o z a p ła c e n ie d o m in ik a n in o w i H enrykow i 3 grz. z p a stw isk w Z lotorii. A rc h iw u m P a ń stw o w e w T o ru n iu (d a le j c y t. A P T ), k a t. I, n r 11 6 9 /2 ; S ło w n ik
geograficzny, s. 899; S. K u jo t, op . c it., s. 99; D iecezja c h ełm iń ska , s. 649-650;
J . P o w ie rsk i, D obra, s. 188.
19 U rk u n d e n b u c h des B is th u m s C u łm , w y d . C . P. W oelky, B d. 1, D an zig 1885, n r 578.
20D iecezja to ru ń sk a , s. 215, 226, 236.
21K . M aliszew sk i, S to s u n k i relig ijn e w T o ru n iu w ła ta ch 1 5 4 8 -1 6 6 0 , [w:] H i
H ieronim a Rozrażewskiego do biskupa chełmińskiego P io tra K ostki z dnia 27 IV 1587 r., w którym ten prezentował n a wakujące probostw o przeora dom inikanów konw entu toruńskiego J a n a z D rohiczyna22. Kościół m usiał ulec w ty m czasie zniszczeniom lub poważnem u zubożeniu, poniew aż bi skup chełmiński pozwolił dom inkanom zbierać ofiary n a jego odbudow ę. P arafia m usiała też częściowo stracić swoje uposażenie ziemskie, gdyż ko lejny przeor dominikanów G abriel Milewski (1591) czynił s ta ra n ia o ich rew indykację23.
Z astanaw iający jes t brak inform acji o parafii w K aszczorku w X V II- wiecznych w izytacjach parafialnych diecezji chełmińskiej (1647, 1667— 1672). Nic n am nie wiadomo o afiliacji tego ośrodka do sąsiedniej parafii. Z resztą nie było to w tym czasie zbytnio możliwe, poniew aż sąsiednie kościoły parafialne w Lubiczu i Rogowie przeszły w ręce protestan ck ie, a wierni katolicy uczęszczali do parafii w Papow ie24. W związku z tym praw dopodobnie w pewnych okresach XVII w. ośrodek duszpasterski w K aszczorku był zam knięty.
Inform acje o Kaszczorku znajdujem y w inw entarzach dóbr bisk u p a włocławskiego z XV II w. Dow iadujem y się, że w K aszczorku je s t 12 p o d danych, którzy: „Dziesięciny żadnej nie d aw ają do kościoła, podobno za to, że nieboszczyk świętej pamięci x. Rozdrazewski ratio n e cura[e] ani- m aru m , k tó rą w kościółku tam ecznym o d p raw u ją ojcowie D om inikani z T orunia, dał 12 ogrodników tymże ojcom , którzy tylko dym nego panu staroście ciechockiemu p lącą po gr. 20” 25.
22„ V a c a t ad p ra e se n s p aro c h ia lis ecclesia in v illa n o s tra K a cz o re k dio ecesis I ll-m a e ac R - m a e P - t i s V ., iu ris p a tro n a tu s e t c o lla tio n is n o s tra e e t R -m o ru m e p - p o r u m V la d islav ie n siu m p ro te m p o re e x iste n tiu m , p o s t m o rte m e t o b itu m H o n -lis o lim J o a n n is a L ipno, d ic ta e p a ro c h ia e u ltim i e t im m e d ia ti p o ssesso ris; ad q u a m - rełig io su m fra tre m Jo a n n e m de D ro iczy n o rd . s. D o m in ici, m o n a - s te r ii T h o ru n e n s is p rio rem , to tiu s c o n v en tu s e t m o n a ste rii n o m in e , h a b ile m e t id o n e u m Ill- m a e ac R -m a e P - t i V . - p ra e se n ta m u s e t n o m in a m u s - D a tu m R aciązii, d ie 27 a p rilis a. D. 1587” ; K o re sp o n d en c ja H ie ro n im a Rozrażew skiego, w yd. P. C za p ie w sk i, t. 2 (2 V II 1582-1 6 0 0 ), F o n tes T o w a rz y stw a N au k o w eg o w T o ru n iu , t. 31, 1939-1947, s. 287, n r 935.
23T . G le m m a , S to s u n k i ko śc ie ln e w T o r u n iu w stu le ciu X V I i X V I I n a tle
d ziejó w k o śc ie ln y c h P ru s K ró le w sk ic h , R o czn ik i T o w a rz y stw a N au kow ego w T o
ru n iu , R . 42, 1934, s. 187. 24Zob. p rz y p is 20.
25In w e n ta rz dóbr sto ło w ych b isku p stw a w łocławskiego z X V I I w ., w yd.
K o śc ió ł p a ra fia ln y w K aszczo rk u . W id o k o b ecny. F o t. C z. J a rm u s z
Spis podatkow y K aszczorka z 1773 r. podaje, że w miejscowości istn iały dw a folwarki. Do biskupa włocławskiego należał większy, n ato m iast m niejszy był w łasnością dom inikanów, którzy posiadali tu mały kościół26.
Związki dom inikanów z Kaszczorkiem są także zauważalne n a pod staw ie zachowanych i opublikow anych inw entarzy kościoła św. M ikołaja i k laszto ru dom inikanów w T oruniu z la t 1785 oraz 181727. W
inwenta-26Z b io ry T o w a rz y s tw a N aukow ego w T o ru n iu , foto k o p ie i m ikrofilm y p ru sk ieg o K a t a s t r u p o d a tk o w e g o z 1 7 7 2 /7 3 , K aszczo rek n r 21, 22, 27; m a te ria ły d o ty c z ą c e fo lw a rk u d o m in ik a ń sk ieg o w K aszczo rk u m o ż n a zn aleźć w z b io rach A P T , A k ta k la sz to ró w to ru ń s k ic h , D o m in ik an ie, n r 3 3 -4 2 , n p . n r 41, s. 233.
27W . S z o łd rsk i, 2 d ziejó w d o m in ik a n ó w w T o ru n iu , Z apiski T N T , t. 8, 1 929- 1931, n r 2, s. 5 0 -8 6 ; K . C iesielsk a, In w e n ta rz e ko ścioła św. M iko ła ja i k la szto ru
d o m in ik a n ó w w T o r u n iu z la t 1 8 1 7 i 1831, Zap. H ist., t. 48, 1983, z. 3, s. 185—
rzach tych m am y wzm ianki o niektórych sprzętach kościelnych należących do kościoła w Kaszczorku: relikwiarz, m o n stran cja oraz puszka28.
Kres związków dom inikanów z Kaszczorkiem przyniosły czasy za borów . R ząd pruski, dokonując kasaty poszczególnych zgrom adzeń zakon nych, nie oszczędził dom inikanów toruńskich. R ozporządzenie o kasacie toruńskiego klasztoru zostało wydane dnia 22 IX 1819 r. B udynki kla sztorne i kościół pw. św. M ikołaja zostały przeznaczone n a cele wojskowe. R ok później, 22 czerwca m inister w yznań wyraził zgodę n a przeniesienie dom inikanów toruńskich do klasztoru w Chełm nie. N astąpiło to praw do podobnie jeszcze w 1820 r.29
Co się stało z parafią w K aszczorku? Czy opuszczenie T o ru n ia przez dom inikanów było równoczesne z opuszczeniem przez nich placów ki w K a szczorku? K to sprawow ał opiekę duszpasterską w małej podtoruńskiej p a rafii? Nie znane d o tąd zupełnie relacje między dom inikanam i toru ń sk im i a p arafią w K aszczorku przełom u X V III i XIX w. m ogą być naśw ietlone dzięki lekturze zachowanych ksiąg m etrykalnych.
W pisy dużej części zaw artych m ałżeństw oraz zgonów (choć w m niej szej ilości) są uwierzytelnione podpisam i ojców. Dzięki tem u możemy odtw orzyć listę ojców posługujących w K aszczorku (p atrz Aneks 1). Oczywiście trzeba zaznaczyć, że lista ta nie je s t pełna, poniew aż wiele wpisów je s t anonim owych. Niemniej zestawienie znanych ojców pozw ala n a przedstaw ienie ciekawych spostrzeżeń.
P rzy wielu podpisach p o d a n a je s t także funkcja, ja k ą pełnił dany zakonnik. I tak widzimy, że w ciągu około czterdziestu la t dom inika nie zajm ujący różne stanow iska w konwencie toruńskim spełniali posługi duszpasterskie w Kaszczorku. Spotykam y tam przeorów: A u g u sty n a Zborowskiego (178 9—1790)30, A lb erta Babeckiego (1792-1794)31; pod- przeorów: J a n a O strow inskiego (1791-1794)32, D am ian a K ępińskiego (1801-1820?)33; profesora teologii: M ateusza Lipińskiego (1797-1798)34;
28W . S zo łd rsk i, op . c i t ., s. 7 3 -74; K. C iesielska, op. c it., s. 195.
29 K . W a jd a , K a sa ta za ko n ó w i j e j oddźw ięk sp ołeczny na P o m o r zu w X I X w .,
S tu d i a P e lp liń sk ie , t. 18, 1987, s. 100; W . S zołdrski, op. c it., s. 49. 30I<M, s. 3, 5; K Z, s. 1.
31I<M, s. 9 -1 3 . 32Ib id ., s. 9 -1 3 .
33Ib id ., s. 33, 4 1 -4 5 , 52. P ra w d o p o d o b n ie p e łn ił on to sta n o w isk o d o m o m e n tu
k a sa ty z ak o n u , tz n . d o 1820 r. O s t a tn i w pis w księd ze m a łż eń stw , w k tó re j
b e z p o ś re d n io w y m ie n io n a je s t t a fu n k cja, p o ch o d zi z d n ia 21 IV 1818 r.
profesora filozofii: T om asza Nurkowskiego (1801)35; profesora m oralistyki W aw rzyńca Butkowskiego (1805)36; p rokuratora: J a n a Ostrow inskiego (1795)37; p ro m o to ra : A lbina Gizinskiego (1795)38. Ja k w idać przekrój zakonników byl bardzo bogaty.
N ajwięcej podpisów złożyli dom inikanie określani m ianem „com m en- d ariu s” : J a n O strow iński (179 5—1796)39, D am ian K ępiński (1797, 1803— 1809, 1813-1826?)40, M ateusz Lipiński (1798-1800, 1826-1830?)41, To m asz N urkow ski (1801)42, A ugustyn Cyrankowski (1810-1812)43. Oni to w łaśnie byli oddelegow ani bezpośrednio z konw entu toruńskiego do spraw ow ania posługi duszpasterskiej (zarządzania) w parafii w Ka- szczorku. C zęsto funkcja t a była łączona z in n ą wykonyw aną w kon wencie to ru ń sk im . I ta k np. M ateusz Lipiński (1798-1800) był profeso rem teologii44, T om asz Nurkowski (1801) profesorem filozofii45, a D am ian K ępiński (1803-1806) podprzeorem 46. Mieli oni praw dopodobnie do po m ocy zakonników określanych w księgach m ianem „vices gerens commen- d arii” . T ak określani byli: Ludwik Regulski (1802)47, A ntoni Jabłoński (1808)48, Leon 0stro w ick i(1 8 0 8 )49.
Z a funkcjonow anie parafii odpow iedzialny przed biskupem byl praw dopodobnie każdorazow o przeor toruńskiego konwentu. W skazuje n a to fa k t założenia w łaśnie przez przeora A ugustyna Zaborowskiego dwóch no wych ksiąg m etrykalnych w 1789 r., poza tym także wcześniej po d an a
35Ib id ., s. 3 3 -3 5 . 36Ib id ., s. 43. 37Ib id ., s. 15. 38Ib id ., s. 17. 39Ib id ., s. 1 5 -2 3 . 40Ib id ., s. 23, 4 1 -4 7 , 54, 58. 41 I b id ., s. 2 7 -3 1 . O d 1826 r. o k re ślan y je s t ju ż m ia n e m „ p a r o c h u s ” , je d n a k ż e n a jp ra w d o p o d o b n ie j p e łn ił je sz c z e n a d a l ty lk o fu n k cję zarządcy, K M , s. 5 8 -6 4 . 42Ib id ., s. 33, 35. 43Ib id ., s. 4 8 -4 9 . 44I b i d ., s. 27, 29. 45Ib id ., s. 33, 35. 46Ib id ., s. 41, 43, 47Ib id ., s. 3 7 -3 9 . 48Ib id ., s. 47. 49Ib id ., s. 47.
inform acja, że w roku 1587 biskup chełmiński P io tr K ostka m ianow ał prze o ra J a n a z D rohiczyna proboszczem w Kaszczorku50.
Zapisy w księgach um ożliw iają także uszczegółowienie końcowego okresu p o b y tu dom inikanów w Kaszczorku oraz wysunięcie nowych hi potez. E w entualne opuszczenie przez dom inikanów T o ru n ia ju ż w 1820 r. nie było rów noznaczne z opuszczeniem przez nich Kaszczorka. Po 1820 r. w księgach spotykam y bowiem nadal wpisy dom inikanów: o. D am ian a K ępińskiego51 oraz o. M ateusza Lipińskiego52. O znacza to, że dom inika nie kontynuow ali działalność duszpasterską w malej podtoruńskiej p a ra fii, m im o trudnej sytuacji. Z dużym praw dopodobieństw em mieszkało ich tu kilku (na pewno dwóch wyżej wym ienionych). W ty m okresie powiększył im się teren oddziaływ ania duszpasterskiego. W roku 1829 biskup chełm iński Ignacy Stanisław M athy przyłączył kościół w Złotorii jak o filialny do parafii w Kaszczorku. W ten sposób okręg duszpasterski powiększył się o następujące miejscowości: Grabow iec, K opanini, Nowa W ieś, Silno i Z lotoria53. Dom inikanom przybyło więc pracy. Ilu strac ją tego jes t zwiększona liczba wpisów do ksiąg m etrykalnych w latach dw u dziestych X V III w. (p atrz Aneks 2.). W arto zauważyć, że o. D am ian K ępiński przez cały ten czas używał ty tu łu „com m endarius” 54. Jego w pisy spotykam y w księdze m ałżeństw do 30 I 1826 r.55 O d d n ia 8 m a ja tegoż roku spotykam y już wpisy o. M ateusza Lipińskiego, który, co jes t godne uwagi, określa się m ianem „parochus” 56. On też przebyw ał w K a szczorku najdłużej, był o statn im dom inikaninem pełniącym tu posługę d u szp astersk ą aż do swojej śmierci. Zmarł w wieku 66 la t n a plebanii w K aszczorku o godzinie czwartej rano d n ia 20 III 1830 r.57
U sunięcie dom inikanów z T o ru n ia zamieniło zakonny dotychczas ośrodek duszpasterski w Kaszczorku n a zw ykłą parafię obsługiw aną przez księży diecezjalnych58. Nie od razu jed n ak spotykam y w K aszczorku
50Zob. p rz y p is 22. 51 K M , s. 5 4 -5 8 . “ Ib id ., s. 5 8 -6 4 . 53 D iecezja to ru ń sk a , s. 256. M K M , s. 58. “ Ibid. 56Ib id ., s. 5 8 -6 4 . 57I<Z, s. 104-105. 58W A rc h iw u m P a ń stw o w y m w T o ru n iu z n a jd u je się d la te g o o k re su w iele ź ró d eł, k tó re c z e k a ją n a szczegółow e w y k o rz y stan ie : A k ta kościołów i k la sz to ró w
proboszcza. W lata ch 1830-1832 w y stęp u ją księża, którzy pełnili funk cje ad m in istrato ró w (określani: „ ad m in istra to r loci” , „cu ratu s loci” oraz „com m endarius” ). P raw dopodobnie tru d n a sy tu acja organizacyjno- kadrow a zm usiła bisk u p a chełmińskiego Ignacego Stanisław a M athy (1824-1832) do m ianow ania początkow o tylko adm inistratorów parafii. W arto tu przypom nieć, że to właśnie w tym czasie tw orzą się zręby zupełnie nowej diecezji chełm ińskiej. N a m ocy bulli papieża P iu sa VII
De salute anim arum z 16 VII 1821 r. została zm ieniona organizacja tery
to ria ln a K ościoła w Polsce. Nowa diecezja chełm ińska obejm ow ała teraz dodatkow o olbrzym i obszar Pom orza G dańskiego59. Funkcje ad m in istra torów pełnili w K aszczorku: ks. Franciszek G arnowski (1830)60, ks. Zyg m u n t Borowicki (1831-1837)61. T en o statn i określał się czasami tu tu łe m „p aro ch u s” , jed n ak że w rzeczywistości był nadal tylko ad m in istrato rem 62. T akie sam o stanow isko pełnił jeszcze początkow o kolejny ksiądz w K a szczorku, ks. T eodor A dam ski (od 1837 r.)63. D nia 17 XII 1838 r. został on jed n a k m ianow any n a stanow isko proboszcza64. O dpow iada to wpisom w księdze m ałżeństw , poniew aż tam po raz pierwszy ks. A dam ski określił się ty m ty tu łe m d n ia 29 X II 1838 r .65
N a przykładzie b a d an ia relacji dom inikanów toruńskich z parafią w K aszczorku po raz kolejny m usimy podkreślić nieocenioną przydatność ksiąg m etrykalnych w badaniach historycznych. Zasygnalizowany przez nas problem nie wyczerpuje oczywiście zagadnienia, wręcz przeciwnie, może sta ć się im pulsem do dalszych poszukiwań. N a wykorzystanie czekają jeszcze i sam e księgi m etrykalne, które m ogą być bardzo przydatne w pracach nad h isto rią d ekanatu toruńskiego przełomu X V III i XIX w. oraz w b ad an iach o charakterze genealogicznym.
d iecezji c h ełm iń sk ie j z l a t 1 3 8 0-1939, K ościół w K aszczo rk u 1809-1934, n r 1 - 140; A k ta m ia s ta T o r u n ia 17 9 3 -1 9 1 9 , n r 4546.
59Zob. A . L ied tk e , Z a r y s dziejó w diecezji c h e łm iń sk ie j do 19Ą5 r., P e lp lin 1994, s. 7 4 -7 8 ; K . W a jd a , M ie jsc e i rola p o s ze rz o n e j diecezji c h e łm iń sk ie j 1 8 2 1 -
1920, [w:] Z p rze sz ło ś c i diecezji c h e łm iń sk ie j 1 2Ą 3-1992, p o d red . M . B isk u p a ,
T o ru ń 1994, s. 8 1 -8 4 . 60K M , s. 6 4 -6 6 . 61 Ib id ., s. 6 6 -8 8 . 62Ib id ., s. 70, 72. 63Ib id ., s. 9 0 -9 3 .
64H . M ro ss, S ło w n ik biog ra ficzn y ka p ła n ó w diecezji c h ełm iń sk ie j w yśw ięco n ych
w la ta c h 1 8 2 1 -1 9 2 0 , P e lp lin 1995, s. 1, 22, 443.
A n e k s 1
Dom inikanie spraw ujący czynności duszpasterskie w parafii w K aszczorku
Im ię i n azw isko L a ta
w y stęp o w a n ia
S p raw o w an e fun k cje
B ab eck i A lb e rt 1792-1794 p rzeo r B ey g er Jó zef 1814
---B u tk o w sk i W aw rzyniec 1794? 1805 p ro feso r m o ra listy k i C y ra n k o w sk i A u g u sty n 1810-1812 z a rz ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K a sz c zo r ku G izin sk i A lb in 1795 p ro m o to rG roszkow ski Serafin 1789
---Ja b ło ń s k i A n to n i 1808 z a s tę p c a (vices g eren s) w K a sz c zo rk u
K ę p iń sk i D a m ia n 1797 1801 1 803-1806 1806-1809 1813-1826 z a rz ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K a sz c zo r ku p o d p rz e o r p o d p rz e o r, z a r z ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K aszczo rk u z a rz ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K a sz c zo r ku z a rz ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K a sz c zo r ku; w ty m czasie p e łn ił ta k ż e fu n k cje p o d p rz e o ra (n p . 1818), n ie m oże m y je d n a k d o k ła d n ie o k re ślić g ra n ic czasow ych K o stk o w sk i A lb e rt 1789-1790
---L ip iń sk i M ate u sz 1790-1791 1797-1798 1798-1800 1826-1830 p ro feso r teologii z a rz ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K a sz c zo r ku z a rz ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K a sz c zo r ku , o k reślan y czę sto w ty ch la ta c h ja k o p aro ch u s Lęgow ski E ra z m 1789-1791 ---M o raw sk i B. 1793---N u rk o w sk i T o m asz 1801 p ro feso r filozofii, z a rz ą d c a (c o m m e n d a
Im ię i n azw isk o L a ta w y stęp o w a n ia
S praw ow ane funkcje O stro w in sk i (O stro w ie n - sk i) J a n 1789-1790 1791-1794 1795 1796 p o d p rz e o r p r o k u r a to r, je d n o c ze śn ie z a r z ą d c a (com -m e n d a riu s) w K aszczo rk u z a rz ą d c a (c o m m e n d a riu s) w K aszczo rk u O stro w ic k i Leon 1793
1808 z a s tę p c a (vices g eren s) w K aszczo rk u
R eg u lsk i L u d w ik 1802 z a s tę p c a (vices g eren s) w K aszczo rk u
R o g o ziń sk i J a k u b 1793
---T o m asz ew sk i ---T e o d o r 1791
---T u rsk i M o d est 1791
---Z a b o ro w sk i A u g u sty n 1 789-1790 p rzeo r
A n e k s 2
L iczba m ałżeństw i zgonów zanotow anych w latach 1789-1830 (okres dom inikański) w księgach m etrykalnych
R ok M a łż e ń stw a Zgony R ok M ałżeń stw a Zgony
1789 3 7 1804 1 5 1790 4 6 1805 2 8 1791 1 10 1806 3 8 1792 4 11 1807 3 20 1793 5 12 1808 7 8 1794 2 12 1809 3 9 1795 3 19 1810 1 11 1796 10 21 1811 o 12 1797 4 3 1812 3 8 1798 4 7 1813 2 7 1799 - 9 1814 6 8 1800 5 17 1815 2 4 1801 4 16 1816 4 10 1802 4 8 1817 2 4 1803 2 4 1818 6 17
R ok M ałż e ń stw a Zgony R ok M ałż e ń stw a Zgony 1819 3 7 1825 11 31 1820 7 6 1826 8 20 1821 3 11 1827 6 48 1822 7 31 1828 4 36 1823 6 18 1829 11 50 1824 8 28 1830 8 41
R elations Between the Toruń Dominicans and a Parish in Ka-
szczorek Based on the Parish Registry Books a t th e T urn of
th e Eighteenth and N ineteenth Centuries
T h e a rtic le ta k e s as its s u b je c t an issu e t h a t so fa r h as a tt r a c t e d littl e sch o la rly a tte n tio n : th e re la tio n s betw een th e T o ru ń D o m in ican s w ith K aszczo rek , a n d p a rtic u la rly its p a rish ch u rch . A cco rd in g to tr a d itio n a n d old lite r a tu r e i t h a s b e en a ssu m e d t h a t K aszczo rek w as th e place w here th e D o m in ic a n s first s e tt le d b efo re th e y w ere re lo c a te d w ith in th e b o rd e rs of th e N ew T o w n o f T o ru ń . T o d ay , o n e m ay be c e rta in t h a t th is w as n o t tru e ; how ever, th e p re a c h in g o rd e r w as in itia lly c o n n e c te d to K aszczo rek which p ro b a b ly re s u lte d fro m th e eccle sia s tic s u p erv isio n over th e c o m m u n ity of B eg h a rd s e sta b lis h e d th e re a t th e e n d o f th e t h ir te e n th c en tu ry . T h e p a rish arch iv e in K aszczo rek h o ld s a se le c tio n o f in te re s tin g so u rces for th e e x a m in a tio n o f re la tio n s b e tw ee n th e D o m in ic a n s a n d K aszczo rek a t th e tu rn of th e e ig h te e n th an d n in e te e n th c e n tu rie s. T h e re a re sev e ra l re g is try b ooks, o f w hich th e o ld e st tw o - L ib er C o p u la to ru m a n d
L ib er M o r tu o r u m - w ere s ta r te d in 1789 by th e p rio r o f th e D o m in ic a n s fro m
th e T o ru ń m o n a ste ry o f Fr. A u g u sty n Z aborow ski. O n th e first p a g es o f b o th b o o k s o ne m ay find th e in s c rip tio n s o f th e D o m in ican s p ro v id in g in fo r m a tio n on th e m e m b e rs o f th e T o ru ń m o n a ste ry a n d friars d ire c tly en g ag ed in e c c le sia sti cal a c tiv ity in K aszczo rek . T h e re are p rio rs, s u b -p rio r s , p ro fesso rs o f theology, p h ilo so p h y , e tc . T h e b o o k s in fo rm us also t h a t th e D o m in ic a n s re m a in e d in K a sz c zo rek d e sp ite th e fa c t t h a t th e y h a d to leave T o ru ń in 1820. T h e la s t o f th e m o n k s, F r. M ate u sz L ipiński, died in th e p re s b y te ry in K a sz c zo rek on 30th M arch 1830. H is d e a th b ro u g h t to an end re la tio n s b e tw ee n th e D o m in ic a n s a n d K a sz c zo rek w hich h a d la s te d fo r over five h u n d re d y ears.
Beziehungen der T horner Dominikaner m it der Pfarrgem einde
Kaszczorek anhand von K irchenbüchern aus der Zeit um die
W ende des 18. zum 19. Jahrhundert
Im A u fs a tz b e s c h ä ftig t sich d e r A u to r m it d e r re c h t w enig e rfo rsc h te n F rage d e r B ez ie h u n g e n d e r T h o r n e r D o m in ik a n e r m it K aszczo rek , im b e so n d e re n m it d e r d o rtig e n P fa rrk irc h e . Ih re U rsp rü n g e reichen zw eifelsohne bis in d ie W ende d es 13. zu m 14. J a h r h u n d e r t. In d e r ä lte re n F o rsch u n g h e rrs c h te la n g e Z eit d ie A u ffa ssu n g , d a ß sich d ie D o m in ik a n e r u rs p rü n g lic h eb en d o rt nied erließ en , b e v o r sie d ie ss e its d e r S ta d tm a u e r d e r N euen S ta d t T h o rn ü b e rg e sie d e lt w u rd en . H e u te g ilt als e rw iesen , d a s d ies d en T a ts a c h e n n ic h t R ech n u n g tr ä g t. N ic h tsd e s to tr o tz w a r d e r D o m in ik a n e ro rd e n von A n fa n g an m it K aszczo rek v e rb u n d e n , w a h rsc h e in lic h d u rc h d ie S e e lso rg eo b h u t ü b e r die V erein ig u n g d e r B eg rad e n , die d o rth in E n d e d es 13. J a h r h u n d e r t g eh o lt w u rd e. In te re s sa n te Q u ellen z u r E r fo rsc h u n g d e r B e z ie h u n g e n d e r D o m in ik a n e r m it K aszczo rek in d e r Z eit u m die W en d e d e s 18. z u m 19. J a h r h u n d e r t b efin d en sich im P fa rra rc h iv in K aszczo re k . E s h a b e n sich d o r t ü b e r ein D u tz e n d P f a r rg e b u rts u rk u n d e n e rh a lte n , von d e n e n zw ei: Über co p u la to ru m u n d Über m o rtu o ru m im J a h r e 1789 vom P rio r d es T h o r n e r K o n v e n ts d e r D o m in ik a n e r P a te r A u g u sty n Zaborow ski e rs tm a ls e rs te l lt w u rd e n . D ie e rs te n p a a r D u tz e n d S eiten weisen E in tra g u n g e n d e r Do m in ik a n e r d ieses K o n v e n ts auf. D u rch sie k ö n n en w ir einen T eil des P e rso n a ls d e s T h o r n e r K o n v e n ts u n d d e r O rd e n s b rü d e r k e n n en lern en , d ie u n m itte lb a r d ie seelso rg isch e T ä tig k e it in K aszczo rek a u sü b te n . Es sin d h ie r P rio re , P ro fesso ren d e r T h e o lo g ie , d e r P h ilo so p h ie u .a . v e rzeich n et. D an k diesen B ü ch ern e rfa h re n w ir, d a ß D o m in ik a n e r in K aszczo rek v e rb lie b e n , obw ohl sie T h o rn 1820 v e rla sse n m u ß te n . D er le tz te O rd e n s b rü d e r, P a te r M ateu sz L ipinski s ta r b im P f a r rh a u s in K a sz c z o re k a m 30 M ärz 1830. M it seinem T o d ging d ie ü b e r 500 J a h r e w ä h re n d e B in d u n g d e r D o m in ik a n e r m it K aszczo rek zu E n d e.
