Zenon Guldon, Jerzy Piwek
"Stanisław Nałęcz Małachowski
1736-1809", Bartłomiej Szyndler,
Warszawa 1979 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 12, 434-435
1982
434 Recenzje i om ówienia
dział ma charakter syntetyczny i przed staw ia funkcje miast. Przyjęte zasady ty pologii funkcjonalnej m iast nie zostały dostatecznie sprecyzowane i stąd w yda wać się mogą d y sk u sy jn e9. Pom inięta praktycznie została trudna zresztą pro blem atyka socjotopograficzna. Przy oma w ianiu roli przem ysłu jako czynnika m iastotwórczego Autor niedostatecznie podkreśla, że poważne inw estycje prze m ysłow e najczęściej om ijały m iasta (Hu ta Aleksandra w Białogonie pod K ièlca- ci, K lim kiew iczów pod Ostrowcem, kopal nia „K saw ery” pod Będzinem itd.), cho ciaż w yw ierały poważny w pływ na ich rozwój.
Podsum owując powyższe stwierdzić trzeba, że otrzym aliśm y interesującą, cho ciaż dyskusyjną, próbę przedstawienia stanu gospodarczo-społecznego m iast K ie lecczyzny w pierwszej połow ie X IX w. Zenon Guidon
• К . D z ie w o ń s k i , M. J e r c z y ń s k i B a z a e k o
n o m i c z n a i s t r u k t u r a f u n k c jo n a ln a m ia s t,
W a r sz a w a 1971.
BARTŁOMIEJ SZYNDLER: ST A N I
SŁAW NAŁĘCZ MAŁACHOWSKI 1736— 1809, W arszawa 1979, W ydaw nictw o M inisterstwa Obrony Narodowej, ss. 387. Celem pracy jest przedstaw ienie ż y cia i działalności Stanisław a M ałachow skiego, jednego z najw ybitniejszych m ę żów stanu schyłkow ego okresu szlachec kiej Rzeczypospolitej i K sięstw a W ar szawskiego. W m onografii szkicowo jed y nie om ówiono jego działalność gospodar czą w dobrach białaczowskich, położo nych w dawnym powiecie opoczyńskim (s. 239—247).
Po śm ierci Jana M ałachowskiego w 1762 r. zarząd dóbr objęła jego żona Iza bela. Dopiero 15 kw ietnia 1777 r. doko nano form alnego podziału olbrzymiego la - tyfundium m iędzy synów Jana: M ikoła ja, Stanisław a, Jacka i Antoniego. F ak tyczny podział dóbr m iędzy spadkobier ców nastąpił dopiero po śm ierci Izabeli w 1783 r. Na podstaw ie nie znanego A u torowi S umariusza generalnego in trat
dóbr w s z y s tk ic h Jana Małachowskiego
kanclerza w ielkiego koronnego z 1777 r. stwierdzić możemy, że Stanisław ow i M a łachow skiem u przypadły w ów czas k lu cze: białaczow ski w w ojew ództw ie san domierskim (1 m iasto i 16 wsi), dobrski w Galicji pod Lim anową (8 w si) 1, ostrog- ski na W ołyniu (2 miasta i 3 wsie) oraz rękorajski w w ojew ództw ie ’sieradzkim (9 wsi) o łącznej w artości 821415/9 złp. Dobra te przynosiły w łaścicielow i roczny dochód brutto w wysokości 60 341/26 złp. Po odliczeniu rozchodów pozostawało 43 234/24 złp. czystego dochodu. Spośród w ym ienionych kluczy najniższy dochód w wysokości 8 284/27 złp. d aw ały dobra białaczowskie. Na dochód ten składała się sprzedaż krescencji folw arcznej (3842 złp.), propinacja (3456 złp.) oraz czynsze i da niny (986/27 z łp .)2. Dane te dają orienta
1 P o r . s z e r z e j A . W o js 600 l a t w s i D o b r e j k / L i m a n o w e j 1361—1961, L im a n o w a ^961. * S u m a r iu s z g e n e r a l n y d ó b r w s z y s t k i c h J a n a M a ła c h o w s k ie g o k a n c l e r z a w i e l k i e g o k o r o n n e g o z 1777 r . w z b io r a c h p r y w a t n y c h W ła d y s ła w a D e m b iń s k i e g o w W a r sz a w ie .
Recenzje i om ówienia 435 cję w podstawach gospodarczych działal
ności Stanisław a M ałachowskiego. Jego działalność gospodarcza w ym aga odręb nych badań.
Warto jeszcze zwrócić uw agę na re form y w łościańskie Stanisław a M ała chow skiego w jego dobrach. Autor om a w ianej monografii wspom ina o reformach przeprowadzonych 29 sierpnia 1791 r. w kluczu rękorajskim i 3 sierpnia 1792 r. w kluczu dobrskim (s. 244). Pom inął zna ne z literatury reformy przeprowadzone 17 listopada 1790 r. w kluczu ostrogskim. Nie zauw ażył też, że reformami objęte zo stały także dobra białaczowskie. 1 stycz nia 1791 r. określone zostały dokładnie powinności w łościan w ym ienionego k lu cza. 10 października 1791 r. określono za sady wyboru i powinności w ójtów w k lu czach białaczow skim i skronińskim. W reszcie 29 października 1791 r. w łościa nie zostali uwolnieni od p odd aństw as. Poza om ówionym i ustaw am i dla poszcze gólnych kluczy każdy z w łościan otrzy m yw ał dokument dotyczący uw olnienia od poddaństwa i nadania gruntów w dzie dziczne użytkow anie. Ze względu na u n i kalny charakter tego druku warto przy toczyć go w całości:
S ta n isła w N a łęcz z M ałach ow ic na K się stw ie O strogskim , B ia ła cze w ie, R ęk oraju i M o
sz c z e n ic y hrabia M ałach ow ski, referen d a rz
w ie lk i k o ro n n y , o rd eró w Orła B ia łe g o i Sw . S ta n isła w a k a w a ler, se jm o w y i K on fe d e ra cji G en eraln ej P r o w in c ji K oron n ych m arszałek, a w s ió w do K sięstw a O strogskiego, m a jętn o ś- c ió w b ia ła czew sk ie j i ręk o ra jsk iej n a leżą cy ch i in n y c h pan i dziedzic.
W iadom o c zy n ię w sz y stk im teraz i napo- ty m ży ją c y m , do k o g o to n a leżeć b ędzie, iż ja przyw od ząc d o sk u tk u p o w zięte c h ę c i ku u sz c z ę śliw ie n iu lu d u w dobrach m oich d zie d ziczn y ch zam ieszk an ego, a św ie ż o osob n ym p raw em p rzeze m nie w y d a n y m od p od d aństw a u w o ln io n e g o , p o sta n o w iłem gru n ta w ty c h ż e dob rach m oich przez w ło śc ia n y p osiad an e, a z w o li m ej rozm ierzon e, p o m ie n io n y m w ło śc ia nom i ich p otom k om na w ie c z n o ść dać, d a row ać i za ich w ła sn o ść zaw sze p oczytać ani » R e f o r m y w ł o ś c i a ń s k i e S ta n is ł a w a M a ła c h o w s k i e g o w d o b r a c h b ia ła c z o w s k ic h z 1791 r o k u , w y d . Z. G uidon i J. P iw e k , „Studia K ie
le c k ie ” , 1979, nr 3—4. '
od te jż e w ła sn o śc i n ie oddalać, b y le b y p rzy sto so w a n e do ty ch że g ro n tó w o b o w ią zk i, a p o c z ą tk o w y m p raw em i in w en ta r zem o b ję te , p e ł nili. J a k o ż n in iejszy m listem m oim p r a c o w i te m u --- w e w s i --- do m a ję tn o śc i m o j e j --- n ależącej nadaję.
C hcąc m ieć i p o sta n a w ia ją c , aby w y m ie n io n e p o w in n o ści reg u la rn ie i p u n k tu a ln ie tak sam ja k o i jeg o su k c e so r o w ie o d b y w a li, p e ł n ili i od d a w a li. K tórego i p o to m k ó w je g o na w ie c z n e cza sy w raz z su k ceso ra m i m o im i p rzy w ła sn o śc i i u ży ciu n ad an ia tera ź n ie jsz e g o za ch o w a ć p rzyrzekam . A dla ty m w ię k sz e j m o c y i p e w n o śc i przy w y c iś n ie n iu r o d o w itej p ie c zęc i o n ę w ła sn ą p o d p isu ję ręk ą. D z ia ło się w W arszaw ie dnia — — — m iesią ca — — — roku p a ń sk ie g o 1790 4.
Reform y w łościańskie Stan isław a Ma łachow skiego już w spółcześnie oceniane b yły w ysoko i staw iane jako wzór do naśladow ania.5 Nie brak było jednak i ostrych głosów krytyki. Poseł na Sejm Czteroletni Michał Zaleski stw ierdzał, że M ałachowski „w części dóbr sw oich ogło sił to, co obłuda nazwała wolnością, a co było tylko zmianą nazwania i zachow a niem obowiązków użyteczniejszych dla w łaścicieli ziemi, trudniejszych do w yk o nania w ieśniak ow i” ®. W ydaje się, że do piero pełna znajomość działalności gospo darczej Stanisław a M ałachowskiego i je go reform włościańskich um ożliw i ich obiektyw ną ocenę i pozwoli na p ełniejsze przedstaw ienie jego działalności zarówno publicznej, jak i gospodarczej.
Zenon Guidon, Jerzy Piw ek
‘ D ru k w zbiorach E. F la te r -K w ile c k ie j z K rak ow a.
6 P ró b y refo rm w łościań sk ich w P o lsce X V III w ieku . W ybór źródeł, oprać. S. In g lo t, W rocław 1950, s. 302—305.
6 D z ie je g o sp o d arcze P olski do 1939 r.,
