Eliminowanie z procesu karnego informacji uzyskanych w sposób sprzeczny z ustawą

Eliminowanie z procesu

karnego

informacji

uzyskanych w sposób

sprzeczny z ustawą

Art. 168a KPK

* Prosimy o zapoznanie się także z komentarzami, znajdującymi się poniżej

Jakub Demski

Anna Dzięciołowska

„Informacja”

element wiedzy komunikowany, przekazywany komuś za pomocą języka lub innego kodu

zbieranie informacji jest podstawą

postępowania

dowodowego w procesie karnym

środek dowodowy jest nośnikiem informacji o faktach podlegających udowodnieniu

to, co może dostarczać jakiejś

wiedzy; wiadomość, komunikat,

wskazówka

Art. 51 Konstytucji RP

1. Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji

dotyczących jego osoby.

2. Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.

3. Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych.

Ograniczenie tego prawa może określić ustawa.

4. Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz

usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.

5. Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa.

Art. 47 Konstytucji RP

Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do

decydowania o swoim życiu osobistym.

Wyrok TK z 19.05.1998; sygn. U 5/97

Realizacja prawa do prywatności

władza publiczna

jednostka/osoba prawna

jednostka/osoba prawna

Wyrok TK z 29.01.2002; sygn. K

19/01

Wyrok TK z 12.12.2005; sygn. K 32/04

Ochrona prawa do prywatności

czynności procesowe

czynności pozaprocesowe

(operacyjne)

Przesłanki dopuszczalności ingerencji w konstytucyjne prawo do autonomii informacyjnej

Orzeczenie TK z 26.04.1995; sygn. K 11/94

Czy wprowadzona regulacja ustawodawcza jest w stanie doprowadzić do zamierzonych

przez nią skutków?

Czy regulacja ta jest niezbędna do ochrony interesu publicznego?

Czy efekty wprowadzonej

regulacji pozostaną w proporcji do ciężarów nakładanych przez

nią na obywatela?

Dowód zebrany w sposób sprzeczny z ustawą – zakres przedmiotowy pojęcia

Dowód zebrany w sposób sprzeczny z ustawą

dowód uzyskany w sposób sprzeczny z warunkami ich uzyskania określonymi w ustawie

dowód nielegalny

Zakresy pojęć

dowód zebrany w sposób sprzeczny z ustawą

dowód

nielegalny

Zakazy dowodowe

Zakazy dowodowe to normy zabraniające przeprowadzenia dowodu w określonych warunkach lub stwarzające ograniczenia w pozyskiwaniu dowodu

interes państwa interes jednostki

Zadania państwa

nieingerowanie w wolności i prawa

jednostek

wykrycie sprawcy i pociągnięcie go do

odpowiedzialności

Zakazy dowodowe

Przyjmuje się, że jeśli ustawodawca statuował zakazy dowodowe, to jednocześnie wyłączył lub ograniczył dowodzenie za pomocą określonych dowodów, rezygnując z możliwości ich wprowadzenia, przeprowadzenia i wykorzystywania w toku procesu oraz z możliwości osiągnięcia prawdy w zakresie objętym określonymi zakazami w imię dóbr prawnych o wyższej wartości

Dobra prawne o wyższej

wartości

godność człowieka

ważne interesy państwa

stosunek bliskości do osób i do sprawy

tajemnica informacji

niejawnych

i zawodowych

Zakazy dowodowe

Dowody nielegalne

Wprowadzenie do procedury karnej zakazów dowodowych,

jest odstępstwem od zasady prawdy materialnej.

Każdy zakaz powoduje bowiem zmniejszenie szans wykrycia dowodu, co więcej – należy

uznać za obowiązującą regułę, w myśl której zakazy takie obowiązują tylko w zakresie

określonym przez prawo

i z jego mocy

.

Przykłady zakazów dowodowych

zakazy dowodzenia określonych faktów zakazy wykorzystania

określonego dowodu

zakaz stosowania określonych metod dowodzenia

art. 178 pkt 1 KPK art. 178 pkt 2 KPK art. 182 KPK

art. 179 KPK art. 180 KPK

art. 192 § 1 KPK

art. 171 § 4 KPK

art. 171 § 5 pkt 1 KPK art. 171 § 5 pkt 2 KPK

art. 108 § 1 KPK

art. 14 ust. 4 ustawy

o świadku koronnym

Owoce zatrutego drzewa

=

„fruit of the poisoned tree”

(dowód bezpośrednio skażony)

dowód uzyskany wbrew zakazowi

dowód wykorzystany wbrew zakazowi

zasada demokratycznego państwa prawnego

– art. 2 Konstytucji RP

oceny pozaprawne

reguły społeczne

Dowody pośrednio

skażone

Poprzez te pojęcie rozumie się taki dowód,

który został uzyskany w wyniku przeprowadzenia innego dowodu, który został uznany za nielegalny.

zasada prawdy materialnej i zasada rzetelnego, sprawiedliwego procesu

konstytucyjna ochrona praw i wolności

Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne (art. 2 § 2 KPK)

dowody pośrednio skażone niosą w sobie informacje prawdziwe, pozwalające

ustalić fakty będące podstawą rozstrzygnięcia

należy zaaprobować dopuszczalność pozyskiwania takich dowodów

organy procesowe mogą zatem

przeprowadzać dowody, które nie są expressis verbis przez ustawodawcę zakazane

przyjęcie jako nadrzędnej wartości ochrony praw i wolności jednostki prowadzi do odrzucenia tzw. owoców zatrutego drzewa

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 marca 2010 r. II AKa 18/10

odrzucenie tego poglądu niosłoby za sobą występowanie w systemie prawa sprzeczności wewnętrznej

jednej strony ustawodawca zakazywałby uzyskiwania pewnych dowodów

z drugiej strony, w innej normie,

dopuszczałby

„przemycenie”

dowodów uzyskanych niezgodnie

z prawem

Dowody pośrednio skażone – dodatkowe kryteria

wartościujące

odwołanie się do obowiązujących norm moralnych, opartych na przyjęciu

pewnych aksjomatów, wartości stałych i nienaruszalnych

Należy się zatem zastanowić czy zachowanie A jest niemoralne (a na płaszczyźnie prawnej -nielegalne) zawsze wtedy, gdy wynika z niemoralnego postępowania B?

Ze względu na prawa człowieka - niedopuszczalne jest przyjęcie owoców zakazanego drzewa w

stosunku do takich dowodów pośrednio skażonych, które zostały uzyskane w wyniku tortur,

przymusu, nieludzkiego traktowania.

Koncepcja autonomicznej legalności czynności dowodowych - dowody

w zakresie dopuszczalności powinny być oceniane niezależnie od siebie.

• każdy z nich posiada własną autonomię bytu

• tylko kwestie moralne i proceduralne mogą decydować o dopuszczalności dowodu lub o jego odrzuceniu.

Zatem wszystkie kolejne dowody przeprowadzone na podstawie

informacji/dowodów pozyskanych sprzecznie z przepisami prawa jeżeli są przeprowadzone w sposób legalny - powinny być wykorzystane w procesie.

Tym samym dopuszcza się wykorzystanie owoców zatrutego drzewa.

Owoce zatrutego drzewa

=

„fruit of the poisoned tree”

(dowód bezpośrednio skażony)

„Nie może dobre drzewo wydać

złych owoców ani złe drzewo wydać dobrych owoców”. (Mt 7, 18)

Większość przedstawicieli doktryny prawa odmawia jej [zasadzie owoców zatrutego drzewa] przynależności do naszego systemu prawnego.

W końcu, co najważniejsze w omawianym przypadku, zasady kształtują

konsekwencje prawne w zakresie luzu decyzyjnego pozostawionego organowi stosującemu prawo

.

Tutaj właśnie znajduje się newralgiczny punkt, w którym prokurator bądź sędzia powinien jednoznacznie odmówić

zastosowania w toku dalszego

postępowania jakiegokolwiek materiału

uzyskanego z naruszeniem prawa

.

Art. 168a KPK

Niedopuszczalne jest przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu

zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1

Kodeksu karnego.

• czyn zabroniony

Cele

• cele postępowania

karnego

Art. 168a KPK

Cele

Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie

ustawy Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw

Mając jednak na uwadze świadomość ryzyka, jakie wiąże się z dopuszczeniem w proponowany sposób „dowodów prywat-nych”, Komisja proponuje w sposób jasny ograniczyć możliwość wprowadzania do procesu dowodów, które zostały uzyskane z naruszeniem prawa, z tym, że niedopusz-czalność ich wykorzystania proponuje się ukonstytuować jedynie do tych spośród nich, które pozyskano dla celów postępo-wania karnego, za pomocą czynu zabronio-nego (nowy proj. art.

168a k.p.k.). Wykluczyć to musi

możliwość instalowania na zlecenie

strony procesowej podsłuchów, czy

dokonywania przeszukania. Proponowany

art. 168a k.p.k. będzie miał także i ten

walor, że określi granice

dopuszczalności wykorzystania dowodów

zaprezentowanych przez oskarżyciela, co

obecnie w ogóle nie jest w Kodeksie

postępowania karnego uregulowane i co

jest źródłem poważnych rozbieżności w

piśmiennictwie prawniczym oraz

judykaturze.

Art. 168a KPK

Cele Opinie

Przepis ten stanowi niezwykle wąską próbę adaptacji do polskiego prawa doktryny owoców zatrutego drzewa. Nie wyklucza on jednak możliwości dokonywania ustaleń w oparciu o dowód wykluczony z uwagi na to, że został on pozyskany z naruszeniem prawa.

Nielegalnie pozyskany materiał dowodowy może bowiem stanowić źródło informacji, prowadzących do pozyskania i wykorzystywania dowodów w sposób zgodny z prawem. Przepisy KPK, jak też ustaw regulujących czynności operacyjne, nie przewidują bowiem zakazu wykorzystania pośredniego dowodów, jeśli dowód pierwotny uzyskano nielegalnie

.

dr Paweł Czarnecki Pracownik Katedry Postępowania Karnego WPiA UJ

Art. 168a KPK

Cele Opinie

Regulację mającą na celu eliminację dowodów sprzecznych z prawem należy przyjąć z uzna- niem. W projekcie nie wskazano jednak mar- ginesu uznania sądu orzekającego o do- puszczalności dowodu, tzn. czy uznanie dowodu za niedopuszczalny na podstawie art.

168a wiązałoby się z koniecznością przepro- wadzenia osobnego postępowania, czy jednak stanowiłoby to przedmiot samego postę- powania dowodowego w ramach postępowania pierwotnego.

Ażeby art. 168a był skutecznym środkiem w tym zakresie, możliwość odrzucenia dowodu powinna istnieć bez konieczności rozpoczy-nania odrębnego postępowania w zakresie stwierdzenia iż doszło do popełnienia czynu zabronionego. Wówczas będzie to stanowić kolejny, być może o wiele bardziej skutecz-ny mechanizm kontroli m.in. służb specjal-nych co do granic stosowanej przez nie kontroli operacyjnej.

Uwagi Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka do projektu nowelizacji K.P.K. ¹⁸

Art. 168a KPK

Cele Opinie

Pośrednio obowiązek wprowadzenia takiej regulacji wynika z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w szczególności w odniesieniu do dowodów

uzyskanych z naruszeniem art. 3 EKPC, np. poprzez tortury. Wymóg taki wpływa bez-pośrednio na prawo do sprawiedliwego procesu, o którym mowa w art. 6 Konwencji.

Ponieważ z samej definicji tortury mogą być

„dokonane” jedynie przez państwo – jego organy i funkcjonariuszy, należy pod- kreślić, że zakaz wyrażony w projektowanym art. 168a powinien być skierowany w pier- wszej kolejności przeciwko nadużywaniu przez władze publiczne uprzywilejowanej pozycji w zakresie zbierania dowodów.

Uwagi Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka do projektu nowelizacji K.P.K.

Art. 168a KPK

Cele Opinie

Na uznanie zasługuje wprowadzenie w art.

168a projektu wyraźnego zakazu przepro- wadzenia i wykorzystania dowodu uzyskanego dla celów postępowania karnego, za pomocą czynu zabronionego.

Opinia Rady Głównej Związku Zawodowego Prokuratorów i Pracowników Prokuratury RP w sprawie projektu zmian k.p.k. opracowanego przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego¹⁹

Tryby eliminacji z procesu karnego

informacji uzyskanych w sposób sprzeczny z ustawą

możliwość bezpośredniego stosowania przepisów

Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji RP)

kontrola instancyjna i nadzwyczajno-odwoławcza

inne sposoby eliminacji

informacji uzyskanych w sposób sprzeczny z ustawą

postulaty de lege ferenda dotyczące ujednolicenia trybów eliminacji z procesu karnego informacji uzyskanych w sposób sprzeczny z ustawą

Możliwość stosowania przepisów Konstytucji

przez sądy jako bezpośredniej chyba że

Konstytucja stanowi

podstawy

rozstrzygnięć

Art. 8 Konstytucji RP

1. Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.

Art. 51 Konstytucji RP

5. Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa.

Postanowienie TK z 22 marca 2000, P 12/98 (OTK nr 2/2000, poz.67)

indywidualnej tylko na jego podstawie nie może prowadzić

do pomijania obowiązujących regulacji

ustawowych

przybiera zwykle postać

współstosowania

normy konstytucyjnej i ustawowych

Kontrola

instancyjna i

nadzwyczajno- odwoławcza

Kontrola instancyjna

apelacja zażalenie

Jeżeli dowód nielegalny stał się

jednak podstawą ustaleń faktycznych, to sytuacja taka będzie podlegała kontroli instancyjnej orzeczenia i nadzwyczajno odwoławczej w aspekcie stopnia naruszenia prawa procesowego i jego wpływu na treść orzeczenia

.

Kontrola nadzwyczajno - odwoławcza

kasacja

wznowienie postępowania

spełnienie przesłanek z art. 540 i n. KPK spełnienie przesłanek

z art. 523 KPK

w zw. z art. 439 KPK zgodnie

z trybem

przewidzianym w Rozdziale 49.

Apelacja KPK

zgodnie z trybem przewidzianym w Rozdziale 50.

Zażalenie i Sprzeciw KPK

Rozdział 48. KPK, w tym w szczególności art. 438 pkt 2. KPK:

Orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia:

obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia.

Inne sposoby eliminacji informacji

uzyskanych w sposób

sprzeczny z ustawą

Ustawodawca nie wprowadził do KPK samego pojęcia „usuwania dowodu”, natomiast posłużył się wyrażeniami, określającymi czynności, których

wspólnym mianownikiem jest skutek w postaci eliminacji dowodu z procesu karnego.

Na przykład:

„nie mogą stanowić dowodu” (art. 171 § 7)

„podlega zniszczeniu” (art. 184 § 6) „należy niezwłocznie usunąć z akt i

zniszczyć” (art. 192a § 1)

„nie stanowi dowodu” (art. 196 § 2),

„zarządzenie zniszczenia” (art. 238 § 3)

Inne sposoby eliminacji informacji

uzyskanych w sposób

sprzeczny z ustawą

Czynności operacyjno- rozpoznawcze

Czynności operacyjno-rozpoznawcze - wyraźnie określone w ustawie niejawne działania służb i organów państwowych, których celem jest:

wykrywanie negatywnych zjawisk godzących w bezpieczeństwo i porządek publiczny, identyfikacja grup i środowisk przestępczych, ustalenie źródeł dowodowych, zabezpieczenie środków dowodowych i przeprowadzenie dowodów podlegających wykorzystaniu w procesie karnym, pozyskiwanie podmiotów współpracujących z organami ścigania oraz ujawnianie okoliczności sprzyjających popełnianiu przestępstw”

Tryby z art. 19 ust. 1 i 3 ustawy o Policji

/analogicznie regulacje w innych ustawach szczególnych/

Wyrok TK z 30.07.2014, sygn. K 23/11

Utraci z dn. 7.02.2016 r., w zakresie, w jakim nie przewiduje gwarancji niezwłocznego, komisyjnego i protokolarnego

zniszczenia materiałów zawierających informacje objęte zakazami

dowodowymi, co do których sąd nie uchylił tajemnicy zawodowej

bądź uchylenie było niedopuszczalne.

art. 19 ust. 1 ustawy o Policji

art. 19 ust. 3 ustawy o Policji

pisemny wniosek KGP

albo KBŚP

pisemna zgoda PG

postanowieni e wydaje właściwy sąd

okręgowy

zażalenie

Rozpoznanie zażalenia na podstawie Rozdz. 50. KPK

pisemny wniosek KWP

pisemna zgoda PO, właściwego

miejscowo ze względu na

siedzibę wnioskodawcy

pisemny wniosek KGP, KBŚP

albo KWP

pisemna zgoda właściwego prokuratora

jednoczesne

złożenie wniosku do sądu w przedmiocie

udzielenia zgody następczej

postanowienie wydaje

właściwy sąd okręgowy

udzielenie następczej

zgody

odmowa udzielenie

zgody

uchybienie ustawowemu terminowi

KPG – Komendant Główny Policji, KBŚP – Komendant Biura Śledczego Policji,

KWP – Komendant Wojewódzki Policji, PG – Prokurator Generalny, PO – Prokurator Okręgowy

Eliminacja materiałów zgromadzonych podczas kontroli operacyjnej

odmowa udzielenia następczej zgody, uchybienie ustawowemu terminowi przez wstrzymanie kontroli operacyjnej przez sąd

organ zarządzający jej przeprowadzenie

protokolarne, komisyjne zniszczenie materiałów zgromadzonych podczas kontroli operacyjnej

I

II

przekroczenie przedmiotowego zakresu

postanowienia objętego zgodą pierwotną sądu, w przypadku zgromadzenia materiałów, dotyczących przestępstwa spoza ustawowego katalogu

zniszczenie zgodnie z przepisami

zgromadzone podczas kontroli operacyjnej

materiały nie zawierają dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego lub zgromadzenie dowodów dla toczącego się procesu

III

Postulaty de lege ferenda dotyczące

ujednolicenia trybów

eliminacji z procesu

karnego

informacji

uzyskanych w sposób

sprzeczny z ustawą

Czynności operacyjno - rozpoznawcze

czynności operacyjne nie mogą być alternatywą dla postępowania

jurysdykcyjnego

czynności operacyjne cechuje znacząco niższy stopień kontroli ze strony

sądu, jak i prokuratora

aktualnym pozostaje postulat do ustawodawcy odnośnie konieczności stworzenia i przyjęcia ustawy

kompleksowo regulującej problematykę

czynności operacyjno-rozpoznawczych,

z zapisami zgodnymi ze standardem

konstytucyjnym i konwencyjnym

Postulaty de lege ferenda dotyczące

ujednolicenia trybów eliminacji z procesu karnego informacji uzyskanych w sposób

sprzeczny z ustawą

Postępowanie przygotowawcze

pokrzywdzony podejrzany

wniosek

o wyeliminowanie z procesu dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą przez

Policję lub inny organ nieprokuratorski, kierowany do prokuratora

wniosek

o wyeliminowanie z procesu dowodu

zebranego w sposób sprzeczny z ustawą przez

prokuratora, kierowany do sądu

postanowienie

postanowienie

sąd

sąd w ramach instancji

poziomej zażalenie

zażalenie

Postulaty de lege ferenda dotyczące

ujednolicenia trybów eliminacji z procesu karnego informacji uzyskanych w sposób

sprzeczny z ustawą

Postępowanie jurysdykcyjne

oskarżyciel posiłkowy

wniosek

o wyeliminowanie z procesu dowodu zebranego w sposób

sprzeczny z ustawą,

kierowany do sądu

postanowienie

sąd wyższego

rzędu zażalenie

oskarżyciel prywatny oskarżyciel

publiczny oskarżony

powód cywilny

Przypisy

1. Informacja. W: Współczesny słownik języka polskiego. Pod red. Bogusława Dunaja. Wyd. Langenscheidt, Warszawa 2007, s.526.

2. Skorupka Jerzy: Eliminowanie z procesu karnego dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą. „Państwo i prawo”, 2011, nr 3, s. 81.

3. Waltoś Stanisław, Hofmański Piotr: Proces karny. Zarys systemu, wyd.11., Warszawa: LexisNexis, 2013. ISBN: 978-83-278-0332-0, s. 216.

4. Skorupka Jerzy, op. cit.

5. Ibid.

6. Ibid.

7. Cieślak Marian, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, s. 264.

8. Postępowanie karne. Część ogólna. Pod red. naukową Jerzego Skorupki, Warszawa: Wolters Kluwer, 2012. ISBN: 978-83-264-3799-1, s. 288.

9. Waltoś Stanisław, Hofmański Piotr, op. cit., s. 354.

10. Ibid.

11. Agnieszka Baj: Zarys problematyki podziału zakazów dowodowych w postępowaniu karnym, „Prokurator” , 2010, nr 4, s. 57-73.

12. Hibner Włodzimierz: Czy w polskim systemie prawnym obowiązuje zasada pozyskiwania dowodów z „owoców zatrutego drzewa”? , „Homines Hominibus”, 2011, nr 7, s. 96.

13. Ibid.

14. Ibid.

15. Paweł Czarnecki: Dowód z czynności operacyjno-rozpoznawczych w postępowaniu karnym, „Na wokandzie”, 2014, nr 3, s. 25.

16. Tomasz Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art.

1-467., wyd. 6., Warszawa: Wolters Kluwer, 2014. ISBN: 978-83-264-4535-4.

17. Małgorzata Żbikowska, Dowód pośrednio nielegalny w polskim procesie karnym, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2012, zeszyt 1-2, s.108-124.

18. Anna Grochowska, Piotr Kubaszewski, Katarzyna Wiśniewska, Marcin Wolny, Barbara Grabowska, Małgorzata Mączka oraz Jacek Białas pod nadzorem Piotra Kładocznego oraz Adama Bodnara, Uwagi Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka do projektu nowelizacji K.P.K., Warszawa 2012, s. 15.

19. Opinia Rady Głównej Związku Zawodowego Prokuratorów i Pracowników

Prokuratury RP w sprawie projektu zmian k.p.k. opracowanego przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, Warszawa 2012, s.33.

20. Skorupka Jerzy, op. cit., s. 84.

21. Postępowanie karne. Część ogólna., pod. red. Jerzego Skorupki, op. cit., s. 307.

22. Paweł Czarnecki, op. cit.

23. Ibid.

24. Skorupka Jerzy, op. cit.

25. Ibid., s. 85.

26. Diagram opracowano na podstawie: Ibid.

27. Diagram opracowano na podstawie: Ibid.

28. Skorupka Jerzy: O sprawiedliwości procesu karnego, Warszawa: Wolters Kluwer, 2013. ISBN: 978-83-264-5416-5.

W prezentacji wykorzystano

następujące obrazy

1. Dostępny w Internecie:

http://www.adpic.de/lizenzfreie_bilder/Berufe%20_und_

%20Branchen/Polizei%20_und_%20Recht/M_nnchen_Paragraf_538193.html [dostęp: 12.12.2014]

2. Dostępny w Internecie:

http://www.adpic.de/lizenzfreie_bilder/Berufe%20_und_

%20Branchen/Polizei%20_und_%20Recht/M_nnchen_Paragraf_538193.html [dostęp: 12.12.2014]

3. Dostępny w Internecie:

http://www.adpic.de/lizenzfreie_bilder/Berufe%20_und_

%20Branchen/Polizei%20_und_

%20Recht/M_nnchen_Paragraf_Frage_566354.html [dostęp: 12.12.2014]

4. Dostępny w Internecie: http://www.am-moto.pl/dodatkowe/poradnik- informacje [dostęp: 12.12.2014]

5. Dostępny w Internecie: http://aferyibezprawie.org/index.php?

option=com_content&view=article&id=3901:dziennik-qrzeczpospolitaq-o- bezprawiu-i-bezkarnoci-prokuratorow-i-sdziow&catid=10:ogolna&Itemid=2 [dostęp 12.12.2014]

Dziękujemy za uwagę 

Prezentację przygotowali:

Jakub Demski

Anna Dzięciołowska