Sądownictwo w Królestwie Polskim w czasie I wojny światowej : okupacja austro-węgierska

Jan Lewandowski

Sądownictwo w Królestwie Polskim

w czasie I wojny światowej :

okupacja austro-węgierska

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Humanistyczne 29, 225-234

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA • LUBLIN

PO L SK A . ПОЛЬША . PO L A N D

VOL. X X IX , 21 SECTIO F 1974

In s ty tu t H istorii W ydziału H um anistycznego UMCS

J a n L E W A N D O W S K I

Sądow nictw o w K rólestw ie Polskim w czasie I w ojny św iatow ej. O kupacja austro-w ęg ierska

П рав осудие в К оролевстве П ольском во время I М ировой войны. А встро-венгерская оккупация

J u rid iction dans le R oyau m e de P ologn e p en d a n t la p rem ière gu erre m ondiale. O ccupation au stro -h o n g ro ise

W rezu ltacie działań w ojennych 1914 i 1915 r. ziem ie K rólestw a Pol­ skiego znalazły się pod o kupacją w ojsk p ań stw centralny ch. W końcu lata 1915 r. w rękach A ustro-W ęgier znalazło się 27 południow ych po­ w iatów K ongresów ki, k tó re pozostały pod austro -w ęgierskim zarządem w ojskow ym do początków listopada 1918 r. W ładze okupacyjne zorgani­ zow ały na ty m tere n ie w łasne sądow nictw o, bądź też objęły nadzór nad

istniejącym dotychczas.

W m om encie w ybuchu w ojny w ytycznym i dla c. i k. adm inistracji okupacy jn ej na ziem iach zaboru rosyjskiego były no rm y praw a m iędzy­ narodow ego i obow iązujący w arm ii au stro-w ęg ierskiej regulam in służby etap o w ej.1

K om petencje o k u p an ta na zajęty m obszarze n ieprzyjacielskim okreś­ lała, p rz y ję ta w 1907 r. na II K onferen cji H askiej, tzw. IV konw encja haska.2 Dołączony do niej „R egulam in p raw i zw yczajów w ojny lądow ej” w dziale III, obejm ującym a rty k u ły 42— 56, m ówił „o w ładzy w ojennej na tery to riu m p aństw a nieprzyjacielskiego” . W edług art. 43 tego reg u ­ lam inu istotą okupacji w ojennej było faktyczne przejście władzy z rąk „legalnego” rząd u w ręce o kupanta, k tó ry m iał obowiązek przestrzegać p raw istniejący ch w p aństw ie okupow anym „z w y jątk iem bezwzględnych

1 E-57. E ta p p en v o rsch rift zu A bt. 5 nr 7800 Res. vom Jah re 1912.

2 P o lsk i te k s t k o n w en cji w D zienniku U sta w R zeczyp osp olitej P olsk iej nr 21/1927 oraz w W y b o r z e ź r ó d e ł do n a u k i p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o , орг. B. W i­ niarsk i, K rak ów 1938, s. 103— 112. O m ów ien ie postan ow ień , zaw artych w IV k o n ­ w e n c ji h ask iej w sp raw ach ok u p acji w o jen n ej za w ierają podręczniki praw a m ię­ dzynarodow ego.

przeszkód” oraz przyw rócić i u trzy m ać porządek i bieg życia społeczne­ go. Co do w y m iaru spraw iedliw ości, to mógł zaprow adzić w łasne sądow ­ nictwo, ale pow inien zachować obow iązujący dotychczas kodeks cyw ilny, handlow y i karny . Na te postanow ienia pow oływ ały się też w ydaw ane przez N aczelną K om endę A rm ii d y rek ty w y w spraw ie organizacji i dzia­ łalności okupacyjnego zarządu.3 S tw ierd zały one, że najw yższa w ładza praw odaw cza i w ykonaw cza na zajętych teren ach jest prero g aty w ą cesarza, a w yko n u je ją na m ocy upow ażnienia cesarskiego N aczelny Wódz Arm ii. Praw o dotychczasow e, o ile nie zostało zm ienione przez rozporządzenia Naczelnego W odza i jeżeli nie było żadnych isto tny ch przeszkód, zachow y­ wało sw oją moc. P rzestęp stw a przeciw bezpieczeństw u arm ii o k u p an ta i działania na korzyść arm ii ro sy jsk iej podlegały w ojskow ym sądom po­ lowym . Pozostałe spraw y karn e, w y k raczające poza kom petencje sądów gm innych i sądów pokoju, a także p rzestępstw a popełnione tam , gdzie sądy te jeszcze nie funkcjonow ały, ro zp atry w an e były rów nież przez sądy wojskowe, stosujące au striacki kodeks w ojskow y i procedurę k arn ą. Nad sądam i gm innym i i sądam i pokoju w ładze okupacyjne obejm ow ały n a d ­ zór. U trzy m ane zostały w m ocy rosy jsk ie postanow ienia co do sta n u w o­ jennego lu b w yjątkow ego, a tam , gdzie zastosow anie ich nie byłoby m oż­ liw e, m iały obowiązywać au striack ie u staw y o stanie w yjątko w ym . J ę z y ­ kiem urzędow ym w ładz okupacy jn ych był niem iecki, jako język służbo­ w y c. i k. arm ii, przy czym w stosunkach ze stro n am i polskim i używ ano języka polskiego. Ogłoszenia i rozporządzenia drukow ano w dw u w e r­ sjach językow ych: niem ieckiej i polskiej. Gm iny, sądy gm inne i sądy po­ koju decydow ały sam e o tym , czy p rzy jm ą za język służbow y polski, czy niem iecki i w jakim zakresie m ożna używ ać w nich inn ych języków . Z a­ kazano używ ania języka i a lfa b etu rosyjskiego w szkole, urzędzie i życiu publicznym .

Przebieg działań w ojennych w K rólestw ie Polskim w ro k u 1914 nie stw arzał w arun kó w do stabilizacji i rozw oju a d m in istracji okupacyjnej. D opiero ustalenie się linii fro n tu n a początku 1915 r. um ożliw iło zorgani­ zowanie ad m in istracji oku pacy jn ej w zajętych przez 1 i 2 arm ię a u stro - -w ęgierską siedm iu pow iatach K ongresów ki: dąbrow skim , olkuskim , m ie­ chowskim, jędrzejow skim , włoszczowskim (1 arm ia), piotrkow skim i r a ­ dom szczańskim (2, potem 6 arm ia). Równocześnie w pierw szych m iesią­ cach 1915 r. rozpoczęto prace przy uruchom ieniu na okupow anym obsza­ rze sądow nictw a, którego działalność po w ycofaniu się w ładz rosyjskich

3 P ie r w sz e z nich, najb ard ziej ogólne, w y d a ła N a czeln a K om en d a A rm ii w e w rześn iu 1914 r., jako „ A llg em ein e D irek tiv en fü r d ie k.u.k österr.-u n g . M ilitä r­ v erw a ltu n g in den ok k u p ierten G eb ieten P o le n s”, A rch iw u m G łó w n e A k t D aw n ych w W arszaw ie (dalej: A G A D ), M ilitä rg en era lg o u v ern em en t in L ublin (dalej: M GGL), M ilitärgou vern em en t in K ie lc e (dalej: M GK) 1, s. 70— 72.

S ą d o w n ictw o w K ró lestw ie Polskim . 227

zupełnie zam arła. Rosyjski personel sądowy w yjechał w raz z wojskiem , a urzędnicy Polacy, którzy zajm ow ali stanow iska sędziów gm innych, p rze­ w ażnie pozostali na m iejscu, ale zawiesili sw oją działalność. U stała więc także działalność adw okatów . K ancelarie reje n tó w i hipoteki były zam ­ k n ięte z rozkazu ustęp u jący ch w ładz rosy jsk ich .4 W tej sytu acji przed w ładzam i ok upacyjnym i stan ęło zadanie zapew nienia personelu sądowego i zaznajom ienie go z obow iązującym i na tere n ie K ongresów ki praw am i.5 O rganizacja sądow nictw a zw iązana była ściśle z organizacją o k u pacy j­ nej adm in istracji. W m arcu 1915 r. przystąpiono do uruchom ienia sądów gm innych i sądów pokoju. Na stanow iskach sędziowskich w ładze oku pa­ cy jne zatw ierd zały dotychczasow ych sędziów albo obsadzały je nowym i k an dy datam i. K om petencje sądów gm innych i sądów pokoju (niższe są­ dow nictw o cyw ilne i karne) nie uległy zmianom. W tym sam ym czasie rozpoczęły działalność sądy kom end pow iatow ych ,ß

W m iarę obejm ow ania przez ad m inistrację okupacyjną latem 1915 r. coraz to now ych obszarów następow ało w znow ienie działalności n ajn iż­ szych ogniw sądow ych i organizow anie sądów p rzy kom endach pow iato­ w ych.7 Te o statn ie stanow iły in stan cję odwoławczą od sądów gm innych i sądów pokoju. W składzie sądu pow iatow ego (K reisgericht) znajdow ali się sędziowie w ojskow i tw orzący sąd połowy (Feldgericht) i sędziowie cy­ w ilni stanow iący sąd cyw ilny (Z ivilgericht).8 Sędziów cyw ilnych było zw ykle dwóch i byli to z regu ły Polacy z G alicji. Je d en z nich obejm ow ał fu n k cje daw nego rosyjskiego sędziego pokoju w m ieście pow iatow ym , d ru ­ gi n ato m iast zajm ow ał się organizacją sądów gm innych, spraw ow ał n a d ­ zór nad nimi, był instan cją ap elacy jn ą od w yroków tych sądów, spraw o­

* S ą d o w n ictw o c y w iln e w o ku p a c ji a u stria ck o -w ęg ie rsk iej 1915— 1917, Lublin

1918, s. 3.

5 A. H a u s n e r : Die P olen p o litik der M itte lm ä ch te u n d die österreichisch­ -ungarische M ilitä rve rw a ltu n g in Polen w ä h ren d des W eltkrieg es, W ien 1935, s. 349— 350.

6 B erich t über die M aterielle S itu ation , punkt: G erich tw esen , M GGL MGK 1712.

7 O rozw oju ad m in istracji okupacyjnej: H a u s n e r : op. cit.; R. M i t z k a : Die k .u .k M ilitä rve rw a ltu n g in R ussich -P o len [w:] Die M ilitä rve rw a ltu n g in den vo n den österreich isch -u n g a risch en T ru p p en b esetzten G ebieten, W ien 1928, s. 8—52; R. S a l o n i : O rganizacja słu żb y eta p o w e j w b. w o jsk u a u stria ck o -w ęg ie rsk im , „ B ello n a ”, t. 19 (1925), s. 346—359 i t. 20 (1925), s. 76— 100; G. Ł o w c z o w s k i : O rganizacja etapów w o jska austria cko -w ęg ierskieg o i adm in istra cja teren a m i o k u ­ p o w a n y m i na froncie w sch o d n im podczas w o jn y 1914— 1918; ibid., t. 42 (1933), s. 130—

150.

8 A llg e m e in e G rundzüge für d ie R egelu n g der k.u.k. M ilitä rv erw a ltu n g in den b esetzten G eb ieten P olens. Im F ebruar 1915.

AG A D , 2 A rm ee-E tap p en k om m an d o (dalej: AEK) 13, nr Op. 2916; K reisk om m an ­ do J ęd rzejó w an das 1 A EK (organizacja i obsada kom endy p ow iatow ej) 29 A pril 1915, 1 A EK 2, N r Res. 4692.

wał też sądow nictw o cyw ilne w zakresie dotychczasow ych rosyjskich są­ dów okręgow ych. F u nk cje te były w ty m czasie pełnione jednoosobowo, czasem tylko tw orzono kom plet sądzący, złożony z sędziów cyw ilnych i w ojskow ych.9

In sta n c ją apelacyjną w spraw ach cyw ilnych, w k tó ry ch sądy pow iato­ we stanow iły I instancję, były sądy kom end etapow ych 1 i 6 arm ii, a od końca m aja 1915 r. sądy g u b e rn a to rstw w ojskowych: kieleckiego z siedzibą początkowo w M iechowie i piotrkow skiego. Sądy te spraw ow ały też nadzór nad sądam i kom end pow iatow ych.10

Po zajęciu przez arm ie p ań stw c e n traln y ch całego obszaru K rólestw a powołano z dniem 1 w rześnia 1915 r. G eneralne G u b ernatorstw o W ojsko­ w e (M ilitärgeneralgouw ernem ent) dla austro-w ęgierskiego obszaru okupo­ w anego w Polsce z siedzibą w K ielcach n , a od 1 października 1915 r. w Lublinie, obejm ujące całą okupację a u striack ą oprócz pow iatów : chełm ­ skiego, hrubieszow skiego i tom aszowskiego, k tó re zostały włączone do G eneralnego G u b e rn a to rstw a w czerw cu 1916 r .12 W G eneralnym G u b e r­ n ato rstw ie w ram ach Sekcji A d m in istracy jn ej (V erw altungssektion) u tw o ­ rzono Oddział Sądow nictw a K arnego (Ju stizab teilung fü r S tra fg e ric h ts­ barkeit), k tó ry wobec tego, że od w yroków sądów polow ych nie było apelacji, ograniczał się do działalności nadzorczej. Z n ajdu jący się w tej sam ej sekcji O ddział Sądow nictw a C yw ilnego (Ju stizab teilu n g fü r Z ivil­ g erichtsbarkeit), oprócz nadzorczych, posiadał także up raw n ien ia sądu II instan cji w tych spraw ach cyw ilnych, k tó re w I instan cji były ro z p a try ­ w ane przez sądy pow iatow e.13

W raz z organizacją sądow nictw a, obsadzaniem stanow isk sędziowskich i kan celary jn y ch postępow ały prace n ad tłum aczeniem z języka ro sy j­ skiego obow iązujących w K rólestw ie kodeksów i u staw i zaznajam ianie z nim i urzędników galicyjskich. W pracach ty ch korzystano ze w sp ółp ra­ cy praw ników m iejscow ych. Jesien ią 1915 r. ustanow iono rejentó w , pisa­ rzy hipotecznych i kom orników , zatw ierdzając na ogół na ty ch stanow is­

• K rakauer k.k. O b erla n d sg erich ts-P rä sid iu m an das 1 A EK (przydział s ę ­ d ziów z G alicji do K rólestw a), 13 M ärz 1S15, 1 A EK 2, N r Res. 3530; S ą d ą w n i c t w o

cywilne..., s. 3— 4.

10 S ą d o w n i c t w o cywilne..., s. 4—5.

11 R ozporządzenie N aczeln ego W odza A rm ii z 25 sierp n ia 1915 r. d otyczące u sta n o w ien ia c. i k. G en erał-G u b ern atorstw a W ojsk ow ego w K ielcach , D zien n ik R ozporządzeń c. i k. Zarządu W ojskow ego w P o lsce (dalej: DRZW), cz. V III z 28 sierp n ia 1915 r.

12 R ozporządzenie [...] z 5 czerw ca 1916 r., d otyczące rozszerzen ia G en era ł- -G u b ern atorstw a lu b elsk ieg o na obw ody C hełm , H rubieszów i T om aszów , ibid., cz. X X II z 7 czerw ca 1916 r.

13 A llg em ein e G ru ndzüge für die k.u.k. M ilitä rv erw a ltu n g im den b esetzten G eb ieten P olen s. Im A u gu st 1915, 2 A EK 13, N r Op. 2916.

S ąd o w n ictw o w K ró lestw ie P olskim . 229

kach dotychczasow ych urzędników m iejscow ych. Sporządzono też spisy adw okatów przysięgłych i obrońców p ry w a tn y c h .14

W L ublinie w ładze o kupacyjne zetkn ęły się z organizacją sądow ą utw o ­ rzoną przez tu te jsz y k o m itet obyw atelski, k tó ry po w ycofaniu się Rosjan stw orzył w łasny a p a ra t sądowy, zastępujący dotychczasow e sądow nictw o rosyjskie, m ianow icie powołał sędziów pokoju w L ublinie i m iastach pow iatow ych g u b ern i lubelskiej oraz sędziów gm innych. W Lublinie daw ny sąd okręgow y został zastąpiony przez T ry b u n ał L ubelski złożony z w ydziału cyw ilnego i karn ego .15 Od w ładz okupacyjnch dom agano się zatw ierdzenia tego sądow nictw a posługując się argu m entem , że sądy oby­ w atelskie z astęp u ją daw ne sądy p aństw ow e rosyjskie, a więc — w m yśl konw encji haskiej — o k u p ant w inien je uznać i zachow ać.16 W ładze okupacy jne zachow ały istniejące sądy pokoju i sądy gm inne, a T ryb un ał, jako niezgodny ze stw orzoną przez o k u p an ta organizacją sądow nictw a, został rozw iązany przez lubelską kom endę pow iatow ą 21 listopada 1915 r. Nie zakończone sp raw y polecono przekazać sądow i,przy lubelskiej kom en­ dzie pow iatow ej.17

Jesienią 1915 r. koła praw ników w K ielcach, Piotrkow ie i Radom iu w y stąp iły do w ładz o k upacy jn y ch z m em oriałem w spraw ie urządzenia sądow nictw a w czasie okupacji. Na potrzebę pew nych zm ian w d otych­ czasowej organizacji sądow nictw a i na konieczność praw nego ureg ulo ­ w ania sy tu acji sądow nictw a na tere n ie okupacji w skazyw ali tak że sędzio­ w ie galicyjscy p racu jący w Kongresów ce, bow iem dotychczasow a orga­ nizacja i działalność opierała się na w ew n ętrzn y ch zarządzeniach i in stru k ­ cjach' N aczelnej K om endy A rm ii, k tó re nie były ogłaszane. W końcu

1915 r. w O ddziale S ądow nictw a Cyw ilnego kierow anym przez W ładysła­ w a M ullera, rad cę m inisterialnego w iedeńskiego M inisterstw a S p raw ied li­ wości, opracow ano p ro je k t s ta tu tu organizacyjnego i po przedysk uto w a­ n iu go z p raw n ik am i lubelskim i przedstaw iono N aczelnej Kom endzie A rm ii.18 P ro je k t te n po w prow adzeniu pew nych zm ian został ogłoszony

14 S ą d o w n i c t w o cywilne..., s. 2 i 5— 6.

is O r g a n iz a c ja s ą d ó w o b y w a t e l s k i c h u c h w a lo n a p r z e z L u b e ls k i O k r ę g o w y K o ­

m i t e t O b y w a t e l s k i , L u blin 1915; W. S.[a 1 k o w s k i]: H istoria pols k ich s ą d ó w o b y ­ w a t e l s k i c h w L u b lin ie , „ B iu lety n T ow arzystw a P raw n iczego w L u b lin ie”, nr 1

(1916).

16 M e m o ria ł L u b e ls k i e g o O b y w a t e l s k i e g o K o m i t e t u G u b e r n ia l n e g o i T r y b u ­

n a łu L u b e ls k i e g o do c. i k. G e n e r a ł- G u b e r n a t o r a o k u p o w a n e g o k r a j u o u tr z y m a n i e m i e j s c o w e g o s ą d o w n i c t w a . 9 p a ź d z ie r n i k a 1915 r., „Glos L u b e lsk i”, 1 w rześn ia 1922 r.

17 P r o to k ó ł p o s i e d z e n ia K o m i t e t u R a tu n k o w e g o Z ie m i L u b e l s k i e j z 24 listopada

1915 r., W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w L ublinie, M agistrat M iasta L ublina

358, s. 25, „N ow a R efo rm a ”, 27 listop ad a 1915 r. 18 S ą d o w n i c t w o cywilne..., s. 8— 9.

jako „Rozporządzenie Naczelnego W odza A rm ii z 9 m aja 1916, dotyczące sądow nictw a” 19 i nadał w ym iarow i spraw iedliw ości na tere n ie okupacji k ształt, k tó ry obow iązyw ał od 1 czerw ca 1916 r. do 1 w rześnia 1917 r., czyli do przekazania sądow nictw a władzom polskim.

Na szczeblu najniższym na m iejsce dotychczasow ych sądów gm innych i sądów pokoju w prow adzono jednolite sądy pokoju. W czasie tego u je d ­ nolicenia zniesiono 11 sądów gm innych, przew ażnie w ty ch m iejscow o­ ściach, gdzie dotychczas sąd gm inny istniał obok sądu pokoju. K ażdy sąd pokoju posiadał jednego sędziego i jedną lu b dw ie pom ocnicze siły k ancelaryjne. M iejscow i sędziowie pokoju sądzili z udziałem ław ników , sędziowie państw ow i (galicyjscy) — jednoosobowo. P rz y sądach pokoju w m iastach pow iatow ych istniały u rzęd y hipoteczne dla drobnej własności, prow adzone przez se k re tarz y hipotecznych pod nadzorem sędziów pokoju Na obszarze G eneralnego G u b ern atorstw a, obejm u jącym od czerwca

1916 r. 27 pow iatów , istniało w e w rześniu 1916 r. 167 sądów pokoju, z czego ty lko 16 było obsadzonych przez sędziów z G alicji, a pozostałe przez sędziów m iejscow ych.20 M iejsce daw nych zjazdów sędziów pokoju zajęły teraz sądy pow iatow e, w któ ry ch kom plet sądzący składał się z przew odniczącego (sędzia państw ow y) i dwóch sędziów pokoju. Sąd po­ w iatow y b ył drug ą i o statnią in stan cją ap elacyjną od w yroków sądów pokoju, a jego przew odniczący spraw ow ał nad nim i nadzór służbow y i za­ rządzał ich spraw am i gospodarczym i.21

W daw nych m iastach gubern ialn y ch : P iotrkow ie, K ielcach, Radom iu i L ublinie (władze okupacyjn e nie uznaw ały w ydzielenia gubernii chełm ­ skiej z K rólestw a i przyjm ow ały podział ad m in istracy jn y z o kresu poprze­ dzającego jej pow stanie 22). utw orzono try b u n a ły , któ re p rzy ję ły od sądów pow iatow ych czynności sądów okręgow ych z czasów rosyjskich, p rz y j­ m ując także ich u stró j w ew n ętrzn y, z tą różnicą, że zakres działania w y ­ działów k arn y ch pozostał w ręk u sądów w ojskow ych. T ry b u n a ły w y ko ny ­ w ały wyższe sądow nictw o cyw ilne, a w powiecie, w k tó ry m m iały sw oją siedzibę, pełn iły także fu n kcje sądu pow iatow ego. T ry b u n a ły ro zstrz y ­ gały spraw y w kom pletach trzyosobow ych, przy czym, obok sędziów państw ow ych zasiadali w nich także p raw n icy m iejscow i (we w rześn iu

1916 r.: po dw óch w Piotrk ow ie i L ublinie i jeden w Radom iu). P rzy

18 DRZW, cz. X X I z 14 m aja 1916 r.

20 J u stizv erw a ltu n g , M GGL P räsid iu m (dalej: Pr.) 748, s. 405. 21 Ibid., s. 407; S ą d o w n i c t w o cywilne..., s. 9— 10.

22 U sta n o w ien ie granic o b w od ów w d aw n ych gu berniach lu b elsk iej i c h e łm ­ skiej. R ozporządzenie c. i k. N a czeln ej K om en d y A rm ii (N aczeln ej K om en d y E ta­ pow ej) z 18 w rześn ia 1915 r., D zien n ik R ozporządzeń c. i k. G en era ł-G u b ern a to rstw a W ojskow ego dla a u stria ck o -w ęg iersk ieg o obszaru ok u p ow anego w P o lsce, cz. I, 9 października 1915 r.

S ą d o w n ictw o w K r ó le stw ie P olskim . 231

każdym try b u n a le istn iał urząd hipoteczny dla w ielkiej w łasności i dla realności m iejskich.

D rugą i o statn ią in stan cją w spraw ach try b u n a lsk ic h był Sąd A pela­ cy jn y G eneralnego G u b ern ato rstw a, zorganizow any analogicznie do t r y ­ bunałów i posiadający jednego sędziego m iejscowego. P ersonel Sądu A pe­ lacyjnego stanow ił jednocześnie Oddział Sądow nictw a Cyw ilnego G ene­ ralnego G u b ern ato rstw a, do którego kom petencji należała adm in istracja w spraw ach sądow nictw a cywilnego, sp raw y legislacyjne i poradnictw o w kw estiach praw n y ch dla innych resortów okupacyjnej adm in istracji.23 Po reo rganizacji G eneralnego G u b ern ato rstw a w sierp niu 1916 r. Od­ dział S ądow nictw a K arnego przeniesiono do S ekcji W ojskow ej (M ilitärse­ ktion), a w kom endach pow iatow ych oddzielono sąd w ojskow y (M ilitär­ gericht) od cyw ilnego sądu pow iatow ego (K reisgericht).24

Sędziów pokoju, ław ników i se k re tarz y sądów pokoju powoływał k o m en d an t pow iatu, przew odniczący sądu powiatowego, sędziów try b u ­ nalskich i członków Sądu A pelacyjnego — gen eraln y g u b ern ato r w oj­ skowy, a przew odniczącego S ądu A pelacyjnego — N aczelna K om enda A rm ii. In stan cji kasacyjnej nie w prow adzono. Skarga k asacyjn a w sp ra ­ w ach cyw ilnych była niedopuszczalna, w spraw ach k a rn y c h była m ożliw a tylko od w yroków sądów pokoju. P raw o kasow ania w yroków sądowych oti zym ał g en eraln y g u b ern ato r z ty tu łu p raw a nadzoru.25

W sądow nictw ie w ojskow ym (wyższe sądow nictw o k a rn e i Oddział S ądow nictw a K arnego) na teren ie G eneralnego G u b ern ato rstw a we w rześ­ n iu 1916 r. pracow ało 152 oficerów służby w y m iaru spraw iedliw ości, n ato m iast w cyw ilnej służbie sądow ej: 60 sędziów państw ow ych i 86 osób z sił k a n celary jn y ch z te re n u m onarchii austro -w ęgierskiej, 6 m iejscow ych sędziów try b u n a łó w i Sądu A pelacyjnego, 151 sędziów pokoju i m iejscow e siły k a n c ela ry jn e w sądach pokoju.26

Z chw ilą pow ołania przez okupantów pierw szej polskiej, instancji o ch ara k te rz e p aństw ow ym — Tym czasow ej R ady S tan u , ak tu aln a stała się sp raw a przejęcia przez n ią p rzy n ajm n iej niek tó ry ch gałęzi ad m in istra­ cji z rą k zarządów okupacyjnych. Tym czasow a Rada S ta n u w krótce po u k o n sty tu o w an iu się u tw o rzy ła d e p a rtam e n ty dla poszczególnych gałęzi ad m inistracji, k tó re m iały przygotow ać utw orzenie przyszłych m inister­ stw . Pow ołano do życia m. in. d e p a rtam e n t spraw iedliw ości. D ep artam en ty te n ie otrzy m ały jed n a k w glądu w odpow iednie dziedziny adm inistracji

23 M GGL Pr. 748, s. 407.

24 A llg e m e in e G rundzüge fü r die k.u.k. M ilitä rv erw a ltu n g in. den besetzten G eb ieten P olen s. Im Ju li 1916, M GGL N orm atyw y 24.

25 R ozporządzenie [...] z 9 m aja 1916 r., d otyczące sąd ow n ictw a. 26 M GGL Pr. 748, s. 407.

okupacyjnej, ani ż a d n y ch 'śro d k ó w finansow ych ze stro n y dotychczaso­ w ych w ładz.27

S praw a przekazania części ad m in istracji insty tu cjo m polskim była przedm iotem obrad przedstaw icieli austro-w ęgierkiego i niem ieckiego zarządu okupacyjnego w K rólestw ie Polskim , któ re toczyły się w L ublinie w dniach 4 i 5 m arca 1917 r. Przew odniczył im szef cyw ilny G eneralnego G u b ernato rstw a w L ublinie d r Je rz y M adeyski, a uczestniczyli fachow i referenci obu gen eralnych g ub ern ato rstw , ze strony niem ieckiej także szef okupacyjnego zarządu cyw ilnego K ries i kom isarz rządow y przy T y m ­ czasowej Radzie S tanu , hr. L erchenfeld. Uzgodniono wówczas m ożliw ie szybkie przekazanie Tym czasow ej Radzie S tan u szkolnictw a, p ostano­ wiono przesunąć przekazanie sądow nictw a na czas późniejszy, pozwolono jedynie na przeszkolenie m iejscow ych sędziów przy okupacy jn y m w y ­ m iarze spraw iedliw ości, aby przekazanie sądow nictw a mogło się odbyć szybko i bez zakłóceń.28

S praw y te stan ęły ponow nie na porządku dziennym z pow odu znanej d ek laracji TRS z 1 m aja 1917 r. W odpowiedzi, rządy pań stw c e n traln y ch przew idyw ały przekazanie w ładzom polskim sądow nictw a i szkolnictw a, 0 później także dobroczynności publicznej i opieki n a d sztukam i p ięk ­ nym i.29 O statnia przed przekazaniem sądow nictw a k o n feren cja zarządów okupacyjnych w tej spraw ie odbyła się w W arszaw ie w dniach od 28 do 30 lipca 1917 r. w atm o sferze napięcia spowodow anego k ry zy sem przysięgo­ w ym i aresztow aniem Piłsudskiego. P ro to kó ł końcow y k o n feren cji w a r­ szaw skiej zaw ierał więc w niosek o szybkie przekazanie sądow nictw a 1 szkolnictw a Polakom .30 W niosek ten doczekał się w krótce realizacji. „Rozporządzenie z 25 sierppia 1917 r., dotyczące sądow nictw a” postano- wiało, że z dniem 1 w rześnia tego ro ku „zarząd w y m iaru spraw iedliw ości z w y jątk iem sądow nictw a wojskow ego i zarządu w ięzień spraw ow anego przez c. i k. w ładze w ojskow e — o ddaje się Tym czasow ej Radzie S tan u K rólestw a Polskiego. R ada S ta n u w y konuje zarząd w y m iaru sp raw ied li­ wości przez swój D e p a rta m e n t Spraw iedliw ości. G e n e rał-g u b ern a to r w ojskow y sp ra w u je naczelny nadzór nad w ym iarem spraw iedliw ości i m a praw o zatw ierdzania w yroków śm ierci oraz ułaskaw ian ia.” 31

27 H a u s n e r : op. cit., s. 141— 142.

28 Ibid., s. 142— 143.

28 L. G r o s f e 1 d: P o lityka p a ń stw ce n tra ln ych w obec sp ra w y p o lsk ie j w la­ tach p ie rw szej w o jn y św ia to w ej, W arszaw a 1962, s. 208—209, 211— 212.

20 H a u s n e r : op. cit., s. 178— 179.

31 DRZW, cz. X IV z 27 sierp n ia 1917 r. R ozp orząd zen ie z 28 w rześn ia 1917 r. p rzek azyw ało p raw o zatw ierd zan ia w y ro k ó w śm ierci i u ła sk a w ia n ia sk azan ych przez „ k r ó lew sk o -p o lsk ie” sądy R adzie R eg en cy jn ej, jeżeli sk azan y n ie b y ł p o d d a ­ n ym n iem ieck im lu b a u stro -w ęg iersk im . DRZW, cz. X IX z 1 p aździernika 1917 r.

S ą d o w n ictw o w K r ó le stw ie Polskim .., 233

Sądom w ojskow ym zastrzeżono nadal dochodzenie i w y m iar k a ry przy przestępstw ach popełnionych przez członków arm ii au stro-w ęgiersk iej i jej orszaku, przez jeńców , p rzy p rzestęp stw ach przeciw austro-w ęgierskiej lub sprzym ierzonej z nią arm ii, w reszcie w przy p ad k u zbrodni zdrady głów nej, obrazy m aje sta tu , zakłócenia spokoju publicznego, b u n tu lub ro zru ch u .32

K oszty u trz y m an ia w y m iaru spraw iedliw ości m iały być pokryw ane z dochodów w łasnych sądow nictw a oraz z rocznego zasiłku zarządu okupacyjnego. Do rozporządzenia były dołączone przepisy przejściow e i przepisy tym czasow e o u trz y m an iu sądow nictw a w K rólestw ie Polskim , w prow adzające now ą organizację w y m iaru spraw iedliw ości, spraw ow a­ nego przez sądy pokoju, sądy okręgow e, sądy apelacyjne i Sąd N ajw yż­ szy. Oznaczało to, że dotychczasow e org any w y m iaru spraw iedliw ości, oprócz pozostających bez zm ian sądów pokoju, ulegają likw idacji z chw ilą przejęcia ich czynności przez sądy polskie. W zw iązku ze zm niejszeniem się zakresu działania sądów w ojskow ych w październiku 1917 r. zniesiono sądy w ojskow e przy kom endach pow iatow ych, a utw orzono takie sądy przy w ojskow ych inspekcjach gubern ialn y ch w Piotrkow ie, Kielcach, Radom iu, L ublinie i Zam ościu.33 Sądow nictw o „królew sko-polskie” p rze­ jęło także większość dotychczasow ego personelu sądowego, w tym m. in. 43 sędziów ko ronnych z G alicji, na k tó ry ch przejście do służby polskiej w ładze a u stria c k ie w yraziły zgodę.34

P rzejęcia sądow nictw a z rą k oku pan tó w dokonała już K om isja P rz e jś­ ciowa TRS, ta ostatn ia bowiem zakończyła sw oją egzystencję podaniem się w końcu sierpn ia do dym isji. Osłabiło to z pew nością efekt p ro pagan­ dow y p rzekazania sądow nictw a. Po utw o rzen iu rządu Rady R egencyjnej a d m in istrację n ad przekazaną częścią sądow nictw a spraw ow ało m in ister­ stw o spraw iedliw ości.

Z m iany, jakie dokonały się w sądow nictw ie K rólestw a Polskiego pod okupacją au stro -w ęgierską w porów naniu z okresem panow ania ro sy j­ skiego, były dość istotne. W prow adzenie języka polskiego n a w szystkich szczeblach sądow nictw a, chociaż tylko na szczeblu najniższym mógł być językiem urzędow ym , oznaczało częściową repolonizację sądownictwa, ty m bardziej, że personel sądów cyw ilnych stanow ili w zasadzie Polacy: na szczeblu najniższym przew ażnie m iejscow i, na szczeblach wyższych na ogół z G alicji, chociaż praw nikom m iejscow ym nie zam ykano dostępu do w yższych ogniw sądow nictw a cywilnego. W prow adzenie do sądownictwa K rólestw a sędziów z G alicji i zapoznanie ich z obow iązującym na terenie rosyjskiego u staw odaw stw em oznaczało, że luka, jak a pow stała po ew a­

32 R ozporządzenie d otyczące sąd ow n ictw a z 25 sierpnia 1917 r. 33 H a u s n e r: op. cif., s. 352.

kuacji personelu rosyjskiego, została w ypełniona przez elem ent polski. Nie zm ieniło to fak tu , że sądow nictw o było częścią w ładzy okupanta, k tó ry tra k to w a ł zaję ty te re n z p u n k tu w idzenia w łasnych in teresó w p a ń ­ stw ow ych. Zależność od o k up an ta nie u stała także po przek azaniu sądow ­ n ictw a in stytucjom polskim , stw orzonym przecież przez p ań stw a ok up a­ cy jn e i zależnym od nich. O k u p an t zachow ał zresztą w swoim rę k u sądow nictw o wojskowe, n ajw ażniejsze dla u trzy m an ia na zajęty m tere n ie „spokoju, ładu i p orząd k u ” . Mimo to okres okupacji au stro -w ęg iersk iej w K rólestw ie oznaczał pew ien postęp w porów naniu z rząd am i rosyjsk im i i u łatw ił organizację sądow nictw a w niepodległym p ań stw ie polskim .

Р Е З Ю М Е Статья посвящ ена вопросам правосудия на территории К оролевства П оль­ ского, во время П ервой мировой войны оккупированной А встро-В ен гри ей . Р а с ­ сматриваемый период охваты вает время от начала оккуп ации до принятия п ра­ восуди я польскими властями в 1917 г. И спользованны м и в работе источниками являю тся акты и материалы ав стр о-в ен гер ск и х оккуп ационны х властей. С начала оккупантам и бы ли сохран ен ы действовавш ие до войны тминные и мировые суды , на вы ш естоящ их ступ ен я х введены свои собственны е. В мае 1916 г. была проведена ун и ф и к ац и я в сех судов н и зш и х ступ ен ей , в р езул ь тате которой подверглись ликвидации гминные суды и бы ли введены едины е мировые. У потребление польского язы ка разреш алось, но язы ком оф и ц и альн ы м он мог быть только в с у д а х н и зш ей ступени. В этих с у д а х обы чно р аботали м естны е юристы, а в вы ш естоящ их — поляки и з Галиции. В оенны е суды до конца войны оставались в р у к а х оккуп ационны х властей. Н есм отря на все это, пери од австро­ -венгерской оккуп ации для К оролевства П ольского был в области правосудия по сравнению с царским правлением бол ее прогрессивны м и в к ак ой -то м ере облегчил организацию правосудия в независим ом польском государстве. R É S U M E

L ’article con cern e le s p roblèm es de la ju rid iction sur le territo ire occupé par l ’A u trich e-H o n g rie dans le R oyaum e de P o lo g n e d urant la I - e gu erre m on d iale, dès le début de l ’occupation ju sq u ’à la rep rise de la ju rid iction par le s a u to rités p olon aises en sep tem b re 1917. La b ase d e sou rces est fo u rn ie par le s a ctes et le s m atériau x des a u to rités d’occupation a u stro-h on groise. L’occu p an t a d’abord m a in ­ tenu le s cours com m u n ales et le s cours de p a ix , m ais il a in trod u it sa propre ju r i­ diction à des d egrés p lu s hauts. En m ai 1916 on a u n ifo rm isé la ju rid iction in ­ férieu re, supprim ant le s cours com m u n ales pour in trod u ire le s cours d e p aix. On a perm is d ’u tiliser le p olon ais com m e la n g u e o ffic ie lle seu lem en t dans le s cours du degré le plus in férieu r. Q uant a u x fo n ction n aires, dans le s cours de ce dernier typ e il y a v a it su rtou t des ju ristes du p ays, tan d is que dans c e lle s d es d egrés su ­ p érieurs le s p ostes é ta ie n t occupés par le s ju ristes polon ais de G alicie. L es a u to ­ rités au stro -h o n g ro ises ju sq u ’à la fin de la guerre ten a ien t dans le u r s m ain s la juridiction m ilitaire. M algré cette situ ation , la périod e d’occu p ation en n em ie dans le R oyaum e fo rm a it un certain progrès en com paraison a v ec c e lle du g o u v ern em en t ru sse et e lle a fa c ilité l ’organ isation de l ’adm in istration de la ju stic e dans l ’État P olon ais in dépendant.