Środki stylistyczne i ich funkcje
1. Fonetyczne środki stylistyczne – środki wykorzystujące właściwości brzmienia
Rodzaj środka Przykład Funkcja
ONOMATOPEJA – imitowanie za pomocą dźwięków mowy rozmaitych, pozajęzykowych
zjawisk akustycznych
,,(…) beczące stado dwunogów”
(Z. Herbert, U wrót doliny)
,,I koła turkocą, i puka, i stuka to (…)”
(Jan Tuwim, Lokomotywa)
• pozwala osiągnąć większą wyrazistość opisu;
• służy efektom brzmieniowym
• pozwala wprowadzić iluzję rzeczywistych dźwięków
ALITERACJA – powtórzenie tych samych głosek na początku kolejnych wyrazów lub
w słowach zajmujących tę samą pozycję w wersie
,,Dudnił deszcz o deseczki i deszczułki”
(Józef Czechowicz, Koniec rewolucji)
• zwraca uwagę na wyrazy zestawione
• zwiększa rytmiczność i ekspresję wypowiedzi
EUFONIA – dążenie do przyjemnego brzmienia wypowiedzi poprzez harmonijne zestawienie głosek
,, O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”
(Leopold Staff, Deszcz jesienny)
• buduje nastrój w tekście (np.
przyjemny, łagodny, melancholijny)
• nadaje wypowiedzi melodyjny charakter
RYTM – powtarzanie różnych elementów w utworze, np. regularne rozmieszczenie sylab w kolejnych wersach, równomierne rozłożenie
akcentów
,,W ostry mróz chłopek wiózł Z lasu chrust na wozie,
Skrzypi coś, oś nie oś, Trzaska chrust na mrozie.”
(Julian Tuwim, Mróz)
• dynamizuje, ożywia tekst lub go spowalnia
RYM – powtarzanie jednakowych lub podobnych zakończeń wyrazów
,,Sponad wiślanych leci fal Wiosenny chłodny wiatr Leci ku mojej ziemi w dal Ku śnieżnym szczytom Tatr”
(Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Pozdrowienie)
• zwraca uwagę na relacje znaczeniowe między wyrazami rymującymi się
2. Słowotwórcze środki stylistyczne
Rodzaj środka Przykład Funkcja
NEOLOGIZM – wyraz nowo utworzony zgodnie z normami słowotwórczymi
„(…)komediant i komediantka, ulubieńcy publiczności(…)”
(W. Szymborska, Buffo)
,,Głaź głębica srebliwa”
(Julian Tuwim, Słopiewnie)
• w poezji pełnią szczególną funkcję ekspresywną
• wprowadza do tekstu dodatkowe znaczenia
• służy uniezwykleniu mowy, ma zadziwiać, przykuć uwagę
• może nadawać wypowiedzi żartobliwy charakter
ZŁOŻENIE – wyraz będący połączeniem kilku słów, często ma charakter neologizmu
gryzipiórek długonogi
• wprowadzana nowe znaczenia
ZDROBNIENIE – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu, oznaczający przedmiot
mniejszy w stosunku do przedmiotu, którego nazwa stała się podstawą słowotwórczą tego
wyrazu
,,Nowe piosnki sobie tworząc Nie zamykając ustek nigdy”
(Jan Kochanowski, Tren VI)
• nadaje wypowiedzi
emocjonalne zabarwienie – przeważnie wyraża sympatie, życzliwość, czułość
• niekiedy wprowadza pogodny, radosny nastrój
• użyty przewrotnie sygnalizuje ironię
ANAGRAM – przestawienie głosek
,,Grzeczna dama, powiadasz, ale w słówku zdrada,
Nie każdy gładysz gładki, nie każda, co ma, da.”
(Wacław Potocki, Dama)
• wprowadza element gry słownej
ZGRUBIENIE - formacja słowotwórcza (rzeczownik, przymiotnik, przysłówek), która odnosi się najczęściej do wyrazu większego
niż wyraz oznaczony nazwą podstawową
„(…)niechlujny dziad(…)”
(J. Paradowski, Królestwo piekieł)
• nadaje wypowiedzi
emocjonalne zabarwienie – zwykle wyraża niechęć, pogardę, lekceważenie
• niekiedy wprowadza poufały ton
3. Składniowe środki stylistyczne
Rodzaj środka Przykład Funkcja
INWERSJA – zmiana szyku wyrazów w zdaniu
,,Nieraz o świcie już go tam widziano.
Łzami poranną mnożącego rosę, A chmury swego oblicza chmurami.”
(William Szekspir, Romeo i Julia)
• wzmacnia ekspresję wypowiedzi
• zwraca uwagę na wyraz wyeksponowany w zmienionym szyku
APOSTROFA - bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu
„(…)moja droga Orszulo (…)”
(J. Kochanowski, Tren VIII)
• nadaje wypowiedzi oficjalny charakter
• podkreśla emocjonalny stosunek nadawcy do odbiorcy
INWOKACJA – rozbudowana apostrofa na początku utworu
,,Litwo, ojczyzno moja!”
(Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz)
• nadaje wypowiedzi oficjalny charakter
• podkreśla emocjonalny stosunek nadawcy do odbiorcy
ELIPSA – opuszczenie jakiegoś składnika lub wyrażenia w zdaniu
,,Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie Byt nasz podniebny”
(Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet IV)
• zwiększa spójność tekstu
• czasem wprowadza większą ekspresję lub niedomówienie
WYKRZYKNIENIE - krótkie zdanie wykrzyknikowe wtrącone w tok wypowiedzi
„Tylko nie w oko!”
(K.I.Gałczyński, Filon i Laura i dobrze poinformowany facet)
• wyraża bardzo silne emocje, zaangażowanie mówcy
PYTANIE RETORYCZNE - zdanie ujęte w formie pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi
„Chcemy być sobie radzi?(…)”
(J. Kochanowski, Pieśń IX)
• zasygnalizowanie wątpliwości;
zaprezentowania własnych przekonań
• podkreślenia swojego punktu widzenia
PARALELIZM SKŁADNIOWY – powtórzenie zdań o takiej samej albo podobnej budowie
,,A na wojnie świszczą kule, Lud się wali jako snopy, A najdzielniej biją króle, A najgęściej giną chłopy.”
(Maria Konopnicka, A jak poszedł król…)
• zwiększa klarowność, dobitność i rytmiczność wypowiedzi
ANTYTEZA - zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi
(najczęściej zdań)
,,Leżysz zabity i jam też zabity, Ty strzałą śmierci, ja strzałą miłości”
(Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa)
• pokazuje sprzeczność lub kontrast, podkreśla dobitną różnicę między zestawionymi zjawiskami w celu ich ośmieszenia lub udramatyzowania
ANAFORA - powtórzenie tych samych słów na początku kolejnych wersów
„myśli o duszy tkliwe, myśli o duszy z czułością”
(Z. Herbert, Dusza Pana Cogito)
• poetycka – koncentruje uwagę na tekście
• homologiczna – przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy
EPIFORA - powtórzenie tych samych słów na końcu kolejnych wersów
„Innego końca świata nie będzie, innego końca świata nie będzie.”
(Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata)
• poetycka – koncentruje uwagę na tekście
• homologiczna – przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy
WYLICZENIE - polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego, wskazanego w wypowiedzi
zespołu
„Miłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą; nie dopuszcza się bezwstydu(…)”
(Nowy testament, Hymn do miłość”)
• podkreśla ład w tekście
4. Leksykalne i frazeologiczne środki stylistyczne
Rodzaj środka Przykład Funkcja
EPITET – wyraz (przymiotnik, imiesłów, rzeczownik) określający rzeczownik, uwydatniający charakterystyczne cechy osób
lub przedmiotów
„(…)pannom rumianym smukłym giętkim”
(E.Lipska, Mądry król)
• podkreśla właściwość opisywanego przedmiotu
• ujawnia stosunek mówiącego do przedmiotu
• zwiększa obrazowość i konkretność opisu
• uplastycznia wypowiedź EPITET STAŁY - określenie odnoszące się zawsze
do tego samego zjawiska, osoby lub przedmiotu
prędkonogi Achilles ikarowy lot gromowładny Dzeus
• podkreśla główną cechę zjawiska, osoby, przedmiotu
PORÓWNANIE – zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk ze względu na jakąś
wspólną im cechę, która stanowi podstawę porównania
„(…)przemija jak cień chwilowy(…)”
(Księga Hioba)
• uwydatnia cechę zjawiska (poprzez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska)
• zwiększa obrazowość opisu
PORÓWNANIE HOMERYCKIE – porównanie bardzo rozbudowane, którego jeden człon jest szczegółowym obrazem, zwykle dotyczy czynów
ludzkich zestawianych z zachowaniem zwierząt lub zjawiskami przyrody
,, Jak kiedy wichr południowy ze wschodnim uderzą na siebie i wysokimi targają drzewami
na leśnej polanie (…)”
(Homer, Iliada)
• nadaje wypowiedzi podniosły charakter
• przydaje malarskości przedstawianym sytuacjom
METAFORA (PRZENOŚNIA) - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów
,,Tutaj deszczyk lipcowy, co sfrunął z wysoka, układa modrych kałuż świecące lusterka”
(Jerzy Ficowski, Tutaj)
• upoetycznienie wypowiedzi
• zespół wyrazów zyskujący specjalne, odmienne znaczenie od tego, które wynika z poszczególnych jego składników, np. morze gwiazd
ANIMIZACJA (OŻYWIENIE) -– nadawanie przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów
istot żyjących
„zaświtaj cienko, a pobiegnie rzeka”
(Zbigniew Herbert, Pudełko zwane wyobraźnią)
• dynamizuje opis poetycki
PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE) – nadawanie przedmiotom, pojęciom lub zjawiskom cech
ludzkich
,„(…)ucieka niby źdźbło bystre (…)”
(F.Petrarka, La vita fugee…)
• skraca dystans między opisywanym światem a odbiorcą
• dynamizuje opis
• zwiększa ekspresję wypowiedzi
METONIMIA (ZAMIENNIA) - zastąpienie właściwego wyrazu innym, ale pozostającym z nim,
w bliskiej zależności
Czytam Norwida (zamiast Czytam utwory Norwida), Cała wieś wyległa na ulicę (zamiast Wszyscy
mieszkańcy wsi wylegli na ulicę)
• skraca wypowiedź i eksponuję tę część, która ma w tekście najistotniejsze znaczenie
SYNEKDOCHA - zastąpienie nazwy ogólnej bardziej szczegółową, węższą lub odwrotnie
(część zastępuje całość lub całość część)
Liść opadł z jesiennego drzewa (jeden liść zamiast liści w ogóle)
Rycerz zakuty w żelazo (zamiast rycerz zakuty w żelazną zbroję)
• zwraca uwagę na szczegół lub podkreśla znaczenie rzeczy ogólnych
PERYFRAZA (OMÓWIENIE) - zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowane
jego opisanie
złota ognista kula (zamiast słońce) królowa polskich rzek (zamiast Wisła)
• służąca w dawnej twórczości do wzbogacenia i rozwijania tematu
• pełni rolę swoistej zagadki poetyckiej, skłaniając czytelnika do definiowania i nazwania zjawiska
SYNESTEZJA - przypisanie jednemu zmysłowi właściwości innego zmysłu
zapach wody, zielony w cieniu, złoty w słońcu (Leopold Staff, Wysokie drzewa)
• oddziałuje na zmysły odbiorcy
• pobudza wyobraźnię
• uplastycznia tekst
PARADOKS - zaskakujące stwierdzenie zawierające myśl z pozoru sprzeczną, która
posiada jednak głębszy sens i wskazuje na ważną prawdę
Prawdziwe życie zaczyna się po śmierci, Dzielenie się czasem powoduje, że jest go więcej.
• służy przykuciu uwagi odbiorcy
• niekiedy staje się osią utworu literackiego i wówczas nazywany jest konceptem
OKSYMORON - związek frazeologiczny obejmujący 2 opozycyjnie znaczeniowo wyrazy
mądry głuptas sucha woda
gorący lód
• łączy przeciwieństwa
• wywołuje efekt paradoksu
HIPERBOLA - metafora, w której występują elementy zamierzonej przesady
„(…)nadchodzi śmierć milowym krokiem(…)”
(F.Petrarka, La vita fugee…)
• wzmacnia ekspresję wypowiedzi
• czasami tworzy nastrój grozy, powagi
SYMBOL- motyw lub zespół motywów występujący w dziele, będący znakiem treści
bezpośrednio nie ujawnionych i mający sygnalizować ich istnienie
złoty róg, czapka z pawimi piórami, taniec Chochoła w Weselu Stanisława Wyspiańskiego
• reprezentuje pewne głębiej ukryte treści pojęciowe (etyczne, religijne, ideologiczne, itp.)
• buduje nastrój tajemniczości
• zwiększa wieloznaczność tekstu
• budzi odległe skojarzenia
ALEGORIA- znak, motyw, który poza sensem dosłownym posiada znaczenie domyślne,
umowne – ustalone przez tradycję, odwołujące się do utartych wyobrażeń;
alegoria jest jednoznaczna
róża – alegoria miłości lilia – alegoria niewinności
sowa – alegoria mądrości lis – alegoria przebiegłości
• zadaniem odbiorcy jest rozszyfrowanie ukrytego znaczenia motywu alegorycznego
• jest elementem
kompozycyjnym utworów dydaktycznych (np. bajek)
IRONIA- sprzeczność między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym wynikającym z intencji zawartej w
kontekście
,,Każdy jest takim, jakim go Bóg stworzył – a często jeszcze gorszy”
(Miguel de Cervantes Saavedra, Don Kichot)
• ujawnia dystans osoby mówiącej do świata (i siebie)
• wyraża dezaprobatę dla czyichś słów i zachowań
• jest narzędziem szyderstwa i kpiny – służy ośmieszeniu poglądów lub postępowania innych
• wzmacnia argumentację w wypowiedziach retorycznych
• może mieć charakter żartobliwy, prześmiewczy (dowcip, parodia) lub drwiący (sarkazm) i służyć do tworzenia wypowiedzi satyrycznych
