Antoni Marian żELICHOWSKI
Problemy litologii i
sedymenłacii. dolnego karbonu
w Polsce
WSTĘP
Rrzedstawiony oibraz rozwoju. litologicznego i sedymentacji utworów dolnego kar!bonu oparty jeSt na podstawie danych z otwarów wiertni- czyc:h i odsłonięć naturalnych.
WyJwrzysVa:IlIO również istniejące opracowani.a różnych autorów~
a częściowo oparto się na materiałach własnych. W artylkule pominięto
utwory dolnego karbonu 'W SudetachZachodnlch i Środ!kowycl1, jako osady wewnętrznych ibasenów, nie wiążące się z pozostałymi ha·senami w Polsce.
Do najdlawniej znanych 'wystąpień dolnego !kal'bonu należyobrzeże
nie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. W j.ego wschodniej części lbyły
one ipI'zedmiotem opracowań szereIDl autorów: L.ZejlSznera, B. Lima- nowSkiego, J. Jarosza, F. Rutkowskiego. lPodsumowanie ich prac' prze-
prowadził S. Si,edleoki (1954:). Ostatnie prace K. Bojko'Wskiego i S. Czar- nieckiego dotyczyły wY'ższych ogniw dinantu. W Sudetach Wschodnich schemJatstratygrafii z terytorium CSRS podał K.lPatteisky 1(19'29'). Póź
niejsze prace ClZeskie i polskie doprowadziły do pewnych zmian w stra- ty.grafii tych utworów.
Odkrycia i opracowania po 'faz pierwszy 'stratygrafii dolnego karbonu Gór Świętokrzyskich dokonał J. Cz·arlIlocki. Prace S. ~wik<LtkoW1Skiego·
(19591), a zwłaszcza H. Zakowej (1960-1962d) rozszerzają i uzupełniają
obr,az utworów dinantu na tym obszar.ze. .
Od!kryteprzez J. SamsonO'Wkza przed 1939 IX. uttwory dJinantu w niecce
l~wskiej zostały obecnie ipozn,ane wierceniami prowadzO!!lyrni przez Za-
kład Geo1ogii Niżu L G. na szerszym obszarze i doczekały się .szeregu
opracowań.
N a obszar~e zapadliska pr.zedJkarpackiego dolny kar/bon wyróżniony został przez J. WdJowiarza (11954). Praca P. Klarnkowskiego, E. Gło
wackiego 1(1961) dostal1czyla nowy.ch danych. Odkrycia utworow dolnego karbonu w podłożu monoklbny prz'edsudec!kiej i w Polsce północnej do- konano w wyniku wierceń prowadzonych przez przemysł naftowy.
Podany wyżej przegląd odkrycia utworów din:antu j-estn.iepełny,.
gdyż w talk !krótkim przeglądzie nie sposób iWymienić wszystkich prac.
ProblelInY litologii i sedymentacji karbonu rw Polsce 525
Dużą pomocą dlJa autora było opracowanie całego kaTlbonu przez, K. Boj- kowskiego (1960).
Pr~edstawiona praca nie ma charakteru strart~graficznego, dlatego też
nie analiZlUję tu przynależnoocis'tratygraficznej poszczególnych ogniw i' opieram się na danych z literatury.
TURNEJ
R!O~PRZESTRZENIENTE POZNANYCH OSADÓW I GRANI,CE ZBTO!RNiKA
Utwt>ry :zJaliczone do turneju ZIIlane są z południowej części ' Polski.
Wychodnie ich stwierdzono w Sudetach Wschodnlich, we wschodnim
dbrzeżeniu Górnośląskiego Zagłę;bia Węglowego o'raz w l"egio.ni:e kie- leckim Gór ŚWiętokrzySkich. Po.za odsłonIęciami utwory rurneju stwier- dzon'O wierceniami na południe od Gór Świętohzyskic:h oraz na obszarze zapadliSka nadbużańskiego. ('fig. 1).'
Stwierdzić należy, że materiał faunisty,czny i florystyczny, stanojWią
-c)" 'Podstawę za'l[czenia tych utwOł'ÓW do iurneju, po-chodzi z obszaru
śląsko-'krakowskiego i Gór Świętokrzyskich, w pozostałych rejonach nie mamy natom~ast danych paleontologicznych. 'P. Karnkowsk.i i E. Gło
wa&d (196'1) w ortwo,rach wiertniczych Brat:kowice 1, Mędrzechów 1, Niwi'ska 7 wydzielają turnej na 'PodJstaw'ie odrębności litolo.gicznej od
wyżej leżącY'oh utworów 'wizenu.W !P:odbor:zm W H. Ża:kowa ,(196'2b) do twmeju zalicza ilrompleks ilasty pozbawiony fauny, występujący po-
między udokumentowanym wizenem dolnym ,a skałami prelka:m:bru.
Na obszarze zapa.qliska nadbużań,Skiego wyró2m:i:enia turnejru w na-
wiązaniu do. prac radzieckich dokonał ,autor (A., M. żelichiOlW'slki, 1961).
Dla całoej Polski północnej i wschodniej brak jest danY'ch d'Otyczą
cych występowania utworów omawianeg'O piętra. Utwory turneju wy-
stępują w obrzeżeniu ,blOiku Sudetów Zachodni,oh, na ich rpóŁnocno
-w:schodnim przedpolu o.raz w Sudetach Wsch'Odnich i na Morawach.
'PosuwająclSię 'na wschód od Sudetów WschOidnich natrafiamy na ,obszar .pozbaWiiony turnejIU w oko.licach Ci.eszyna. Da1ej ku wschodowi.
turnej !występuje w grzbiecie dębnickim. W oko.licyKra!kowa istnieje obszar obecnie po'2lbawiony utworów dinantu (J. iWdOlWiarz, 11954;
S. Si'edledki, 1'962).
Utwory karbonu dolnego występują 'w depresji oddzielającej anty-
klinę Puszczy 'Od -strefy Zawierde - Kraków or.az na ich olbrz:eiŻeniu
zaJI'ówno zachodnim, jak i wschodnim. W turneju obszar zalany morzem
{)!bejmował zapewne S2Jersze tereny ni'ż wyzn!aczają go dzisiejsze wy- 'cho.dnie pod'pemnsko-mezowiczne. Nie można j:ednalk wylkluczać listnie- nia nie zalanych obszarów w części osiowej 'tej 'strefy. .
Od wsch'Odu dO' strefy Zawiercie - Kraików - Puszcza przylega ,;rynna" wypełniona oSadami turneju;, która 'WkrIacza na 'O,brzeżenie
antyklinoa.-ium dolnego Sanu. Strefa ta odpo,wiada z gnubsza synklino- rium miechowskiemu W. POlżaryskiego. Ja nazyw:am ten obszar bruzdą tarnowską.
Obecnie w 'bruździe tej występują obszary ~pozbawione karbonu. Do nich należy oIbszar na północ od Dębicy, krtóry nazwany został tutaj
526 Antoni Marian 2elic'howgkJ
o
~ oChqjnice
\,.
'lo,.
...
o o
o o
o
o
o 2.~7
3 e8
• *~9
~~ 5 1"::::::'110 ~ 12
=-~_8
r<'::::;
11 ~ 13Fig. 1. Mapa rozprzestrzenienia i wykształcenia turneju w Polsce (bez Sudet6w Za--
~~~ . '
Map of extent and development of the Turnaisian in Poland (except for- the area of West-Sudetes)
1 - gran1c.e rC2\Przesbrzenlenla. osadów turneju; 2 - ctwory, w których nlllPctkalW star- Bze utwcry; 3 - otwory, w 'których stwlerd'Zcnc tUl"l1ej; 4 - odsłonięcia I płytkie wy-
stępowIlinie turneju pod cl1lWartcrzędem; 5 - wyJmztlliłcenle utcloglczne tumeju w ctwo-·
rach wiertniczych; 6 - 'WYkształcenie l1tcloglC2lOe wl"I1ej'll w odsłcnlęclach; 7 - prey-
puszczał,ne wykształcenie turneju poza ctworaml wleI-tnlcZY'mI I odsłcnlęclami; 8 - gra- nice obszarów o ~nym wykształceniu; 9 - !łJOwce I mułowce; J.O plll8kowce;.
11 - zlepieńce; 12 - waplenlie; '13 - dclcmlty
'l - bcund.a.ry ct extent ot the Tcurnalslan depcslrtB; 2 - bore· holes in whlch the·
clder depcsl-ts have been encoUJOtered; 3 - bore halas In whlch the Tournalslan.
de;pcslts have been ascerta.lned; 4 - exposures and shallow occurrences ot the Tcur- nalslllin 'llnder the QuaternMY cover; 5 - 1l<thologlcaJ. develcpment of the Toumals1an deposlts obl!el"Ved In bore hcles; 6 ' - IIthologlcal development ot the TCllil'na·lslan.
deposlts obsarved 10 exposures; 7 - presumaJble develcpment ot the Tourn.a.lslan deposlts cccurrl,ng beyond bcr.e hclas and expcsures; 8 - bcundarles ot areaa ot va.r.lcus develcpment; 9 - claystones Mld slltstcnes;' 10 - sa.ndstones;ll - congIomerates;
12 - limestones; 13 - diOlomltes
antykliną Pusbkbwa. Dinant w bruździe tarno'Wlsiki€j leży przekraczająco..
z niezgodnością ikątową na różnyC!h starszych ogniwach. W osiach kal€-·
dońskich antyklin brak go. zupełnie lub występuje na pl"ekamlbrze. Pil'zy_·
puszcz,aro, że w 'czasie sedymentacji dolnego 'karoonu (a więc i turnejlU)'
PrQlblemy litologii i sedymentacji Ikarbonu rw Polsce 527
w !bruździe tarnowskiej mogły istnieć strefy nie objęte transgresją.
a przynajmniej istniały podmOll'skie progi. !Przebieg tych struktur kale-
dońskich, jak wykazały materiały wiertnicze,zgodny jest z kierunkiem
kaledońlSkich Jcielcydów.
Na wschód od bromy tarnowskiej wkraczamy w zwarty pas po2lba- wiony i'lllrneju. JeS't to ,silnie zaznaczająoa się kaledońska j-ecfuo.s1Jka ant y- klinorialna wypiętrzenia dolnego Sanu W. Pożarysldego, zwanelgo też
masywem saIIleckim (T. Niemczycka,A. M. ZelichO'W'ski, 1961:). Utwory zalicz9'ne do turneju znane są dopiero z obszaru z~pad'liska nadbu\Ż.ań
skiegow Tyswwcach i Tomaszowie Lu'bel'skim OTaz w wierceniach po.
stronie radzieckiej.
Obecny z'asięg turneju w zapadlisku nadłm:żańskdm związany jest z dyslokacją Ha'WY Ruskiej - Rudy Lubyckiej na południowym zacho- dzie
i
u.skokiem 'Włodzimierza Wo:łyńskiego na północy. Z obszaru Lu- belszczYmlY turnej nie jest Zl1!any, pomimo ż·e w Obecnej chwili dyspo- nujemy[prOfilami wieroeń ze strefy br:reżnej platformy. W otworzeDorohuoża pod wi'zenem natrafiono na U!twory oldredO'We dewonu dol- nego. Tego samego tytpu old!red nawierconyzostai w otworze Ciepielów.
gdzie występuje ,pod doggerem i nie można wy'kluczać, że d'inant zosta~
stą9 zdarty. ,
Wyniki wierceń Dol"Ohucza i Ciepielów potwierdzają pogląd J. Znoski (1962, p. 50'5) o zaliczeniIu do dewonu całości serii tery,geniczn1ej, na,wier- coillej w otworze Raichów na .głębokości 685+1393 m. Wydaje się, że
w profilu tym mamy do ozynienia z dolnym d€lWOnem fa'cji o:ldxedu. Serie dolomitów należy zaliczyć również do dewonu (prawdopodobnie emu).
,Brak tUlrneju w Dorohuczy, Ra'chowie i CiepielQWie, a także sed.ymen- ta'cja chemiczna rw Tyszowcach ti. Tomaszowie LubelSkim Sktania do SZIU-
kania. połączenia zatoki turnejskiej nad górnym Bugiem z otwarttymi morzami na !POłudniu lub wschodzie.
/Północno-wschodnia granica basenu turnejSkiego ,w Pol:sce jest nie- znana. PrOlWadzę ją w części południowej (od RaC'hOJW'a po okolice War-
szawy~ po zachodniej stronie domniemanego łańcuCha ikJaledońSkiego
i dOjpiero dalej przesuwam ją lIru północnemu wschodowi - do granicy strefy br21eżnej !platformy (w ujęciu W. Pożaryslciego, 196'2).
Przedstawione wyżej rozpr.restrzenienie osadów turneju na Ołbszarze
. PoJ ski (bez Sudetów Zachodnich) Tóżni się od dotychczas przyjmorwa-
nych.
Przedstawiony !przez K. BojkOlWskiego (19611) 2lbib:rmik turnejSlci miał
o wiele mni~jsze rozprzestrzenienie na północy, obejmował natomiast
Lubelszczyznę i obszar nadbużahskii łączył się . z morzami Polski na
północ od malSy'wu saneckiego (wypiętrzenia do'lnego Sanu). K. Boj'kow- ski opierając się na profilu. Choj nice , odsuwał daleko ku połud!niow~
zbiornik tturnejSki. Ja wyra'żam pogląd, że profil Chojnice upoważnia do
kreślenia granic zbiornika w pqhHżu tego otworu. Występowanie górnego famienu, a nawet stl1unu
'CA.
Tokarski, 1959) pozwala sąd2lić, że granica zbiornika a]bo prre:biega]la tuż !Da po'łudnie albo nawet przekraczała !kupółnocnemu wschodowi Chojnice, :Skąd później zostały lUBunięte osady turneju.
Na obszarze Prakarpa't K. Bojkowski (19601) zaznacza wy,gpę w za- chodnich Karpatach na połulclniowy 'za-chód od linii Cieszyn - Jorda-
528 Antoni Marian Żełk'howS'ki
nów - Szczawnica. Ja ,wyobrażattl sobi,e nieco odmiennie ląd Pra:kar.pat, który, moim ·2ldani.em, stanolW'ił ląd ó silnie rozczł'onOlWanej linii brze- ,gdWej. !Przedstawiony OIbraz n:a fig. 1 jest interpretacją obecnych wy- chodni utworów turneju pod młodszymi osadami. .
WYKSZTAłJOEN:!E . LITOLOGl(2NE
Osady tUll"neju w Polsce charakteryzują się znaczną różnorodnością
w wykształceniu litologicznym. Obo;k ·Skał klastycznych, niekiedy grubo- klastycznych, występują skały węglanowe pochodżeniJa m-ganolgeniczn'ego i chemicznego, a także skały ilasto-Jkrzemiorurowe. . .
Celowo lPO'IIlinięte zostały \tutaj terminy kulm i wapień węglowy. Od IWIprowa- dzenia ich przez Murchisona i Sedgwicka w pierwszej połowie XIX w. do dziś nastąpiły duże ,ro2lbieżności w i'ch znaczeniu. Dotyczy to zwłasz07Ja określenia kulm.
Pierrwotnie ozna'C'zał.o 'Ono kompleks łupków i piaskowców ,~dolne.go karbonu):, 'zawie-
rających wkładki wapienne. W osadach tych obok fauny mOl'wch małżów i gonia- tytów 'oSJPotykane są :fu'a'gmenty roślinne oraz "podłe" węgle. W okresie pómie'jlSzym rozszerzono ten termin również i na 'beZPO'kładowe utwory klaS'tyczne Hal'cu, reń
skdrch gór łtąl'kowyeh itp.
Obecnie termin kuLm stosowany jest w szerokim ujęciu. Obejmuje się nim wszelkiego xodzaju utwory terygenkzne, nie 'zawierające wkładek waJPien:ia. Przy tak pojętym znaczen,iu termin - kulm obejmuje różne 'co do składu litoloii,c.znego i genetyeznego teryg·enriczn.e \Serie. Tel'lIIlinem kulm roikreś.la się utworyfłuwia'tylne
niecki śródsudeckiej i ŚwiebodzIc (kulm Księżna, Chwali.szowa itp.), przylbrzeżne
i fliszowate serie dolnokarbońskie z okolic Głubczyc,' jak i utwory łupków ilastych z wkładkami krzemionkowymi Gór Świętokrzy·skkh .oraz monotonne partie utwo- rów ilasty-ch oz otworu Podborze 10. Miąższość tY'ch osadów też jest różna. Podane
wyżej przykłady reprezentują odrębne jednostki facjalne: śr6cMądowe, przyibrzeżne,
morskie, a także jedlnostki tek1WniJCzne: geosynklinalne i platfortmOWe. .
W takim ujęciu .obecnie stosowanym pOjęcie "kulm" nie jest aud jednomacz~
nyom określeniem !litologIcznym, ani też nie obejmuje OrSadów o j.ednakowY'ch wa-
runka'ch tektogenetycznyeh. .
Ja ze ,swej strony pl"oponuję po2lOrStawianie terminu ,,kulm" -dla osadów .kla~
stY'Cznych - szarogłazowych rozwLnięl;ych na obszarach mObilrnych.
Celowe 'byłoby dodawanie drug,iego .określenia jak "fluwiatylny" lub "morski".
Określenia te w ujęciu stratygrafi'cznym w,prowadził Cz. Żak dla osadów dolnego karbonu w niecee śr6d5Udeckiej. Mielibyśmy zatem kulm fluwiatylny i lrulm
morsiki. . . '
Typawym przykładem (hroldtypem) kUlmu fluwiiatylnego są utwory szarogła~
zowezwatlle .kUlmem z Chwaliszowa. Holotypem 'kulmu morskiego (iWłaściwego) ,są
utwory dolnego karbonu występujące w zachodnim .obrzeżeniu górnego karbonu
Górnośląskiego. Zagłębia W ęglowego ~GłUlbczY'ce - Toszek). .
Facja wapienia węglowego stanowi przeciwieństwo facji kulmowej. PierwO!tnie
obejmowała ona lWY'łączn'ie utwory wapienne. Celowe byłoby r02lSzer.zenie ?lIlaczenia tegoterm,iinu, tak alby obeljmować nim również i utwory wap.ienne, zawierające
przewarstwienia -skał ilastych i klastycznych. Holotypami dla tak pojętej facji wapienia węglowego są utwory dinantu z grzbietu dębnickiego i górnego wizenu
Gałęzic. Do facji wapienia węglowego zaliczam również utwory dolomitowe', o Ue mamy do ,czynienia IZ -wtórną dolomityza'cją wapieni, np. wi.zen Boboli:c. Dla utwo- rów pierwratItie dol!omitycznyeh (z Tys.zowiec) natomi.asłt postuluję nazwę facji -chemIcmej.
W takim podziale loo.rbonu. dolnego na kulm d. wapień węglowy nie mieszczą się utw.ory 'ilasro-!ka'zemionkowe Gór Swięl;okrzy\Skich ezy też iłowce z otworu Pod- boxze 10. Na podstawie podanych wyżej mryteriów nie można Ich, w moim pojęciu, uznać za osardy lrulmowe. ,Są one utworarmi powstałymi pr.zy więk.szym spokoju tek:tontoznym, nie ISą utworzone w geosy;nklinie, raczej na obsza.rze platf.ormowym,
·00 najwyżej· w strefie brzeżnej geosynklilny.
Dla tych UItwOTÓW' ilasty,ch, riiekiedy ilasto-krzemioo.kOlWYch, .zaw:ierającyeh pod-
rzędne wkładki łupków szarogłazowych, proponuję nazwę facji ila.SIto-krzemion-
Problemy litologii i sedymentacji karfuonu iW 'Polsce 52!)
·kowej. Holotypem tej facji są utwory tumejlll i .niższegowize:llU Gałęzic I()raz serie ,z Pod:borza 10. Odma'czają się one mniejszymi VI stosunku do kulmu miążs,:z.ooś-ciarńi.
O'IJie te facje: wa1plienia węglowego i ilasto-'krzemio:nIk<iwa 'Stanowią przeciwień
stwo 'lrullmu. Osady te rozwijają się na usztYWll1lonym pod1łożu bądź to IW obrębie plaltformy, !bądź też na obszarach sltar.szychfaJ!dowań(kaledońskich}.
Do os'adów platformowych zaliczyć należy również seTie sedymenta'cji chemicz- nej . i para1i.cznej. Ta ostatnia omówiona :z.oostanie szerzej przy utworach wizenu.
'CelOW'O podkreślam konieczność używania ter:mmu facja chemiczna. Nawet jeśli są
to dolomity, należy je odróżnić od wapienia węglowego, który w głównej swej masie jest Ultworem organogenicznym, zawieraHI'cym liczne szczątki fauny brachiQ- podowej czy rafOltwórczej.
Po tych uJWagach przystępuję do omówienia rozwoju litol.ogiczneg.o
tumeju. . "
Pr'zegląd· .osadów roZp<lICznę od za choldu , tj. od obrzeżenia 'Sudetów
Zachodnich. .
W póIDoCllym obrzeżeniu Sudetów Z'achod:nich w otworze wiertni ..
'czym 'Wichów pod permem natrafiono na kompleks piaszczysto-zlepień
cowy z wkładkami mułowców kHkaset metrów miąższości, wykształcony
w postad utWOiI"Ów szarogłarowych, bez fauny. Zaliczenie teg1okom- pleksu do turneju opiel1am :na podsta,wie odtrębności tych ,serii 00 olm'e.,.
ślonych faunistycznie utworów z Ostrzeszowa i analogiac'h w rozwoju litolbgicznym do Sudetów WsChodnich. Nie moiŻna j,ednak wylkluc'zyć,
czy nie mamy tutaj do czynienia z niższym wizenem.
'W Sudetach Wschodnich utwory tunneju leżą Dla dewonie. Zaledwie ni'ew:ielka ich część rozpoznana jest na terenie Polski. Wykształ-can-e są
one· Jako dużej miąJ2;szości partie szaro,głazowe,Z!budowane z n8Jprzemian-
ległych warstw ·Piaskowców, mułowców i zlepieńców; rzadziej iłowców.
Utwory te opisane zostały przeze mnie (A. M. ZeHchowSki, 1962'a) jtako warst,wy qpawioki'e, stanowiące od>po,wiedni'k szarogłazów benes2lOwskich.
Ze względu na zaangażowanie tektoniczne tej serii, trudno jest podać
jej miąższość, która wynosi kilkaset metrów, a :być może prZlekracza
tysiąc metrów. Jest to osad geosynklinalny, którego źródlła doszukiwać się należy VI odsłaniającym się na zachodzie krystaliniku WySOlk:iego J'esionika, a także wgeantY'kHnach wewnątrz strefy kuhnowej.
Ku wschodowi miąższość tych utworów maleje. Z terenu PolSki brak jest danych i wiadomości na ten temaJt czerpiemy z obszaru Moraw.
Według J. Dvofaka (1959) we wschodniej części MO!l'aw seria ,benesww- .ska (opawicka)unienia charaklter liroJogiczny. W dolnej swej częś'Ci pia- skowce zastąpione są przelZ łupk,i ilaste i tylko w stropie występuje właści
wa seria szeroglazowa. Byłyby to już nie iW'łaściwe osady kulTIlOlWe, lecz facja ilasto..;kr,zJemionkowa, reprezentująca 'brzeżną strefę g~iny.
BardZliej [ku wschodowi facja ilasto .... krzemibnlkowa przechodzi w utwory Wlapienia .węgloweg.o, które odslaniają się w okolicy Hranic. Mią'ŻSlZOŚć
tej serii w porównaniU: do c3ęści zachodniej maleje niews,półimi,ernie
i wyoo'si 50 m. Na .północny wschód od Sudetów i Moraw tu:rnej po,znany jest dobrze w okolkach Dębnika. Podotbnie jak w Hranica,ch 'tuI"ll'ej 'roz-
winięty j;est 'tutaj w facji wapienia węgl.owego. Są to wapienie organo- geniczne z liczną fauną ,brachiopodową, zawierające po,ziomy rogowcowe.
Tego samego Itypu facja wapienia węglowego roe;winięta j'est na wschód od strefy Zawi1ercie--Kraków I~otwór wiertniczy Słomniki). Zarówn.o wa- pienie Dębnika, jak i Słomniik są bitumiczne, wSkaZlujące na zlbliżone
do siebie warunki iI'edukcyjne w zbi.orniku i nie należy chyba przyjmo-
Kwa.rtalnik Geologiczny - 5
530 AntGni Marian ŻeliclloWI8kJ..
wać zasadniczych różnic w wl<9runJk:ach powstawania, jak czyni tO' S. Bu- kO'wy 0960), a ohecne różnice wytłumaczyć można ,póŹlIliejszym odsło.nię
. ciem wapienia, węglowego. w dklicach Dębnika.
'Durnej Hranic, DębniJm. i Słomnik wykazuje ciągłą sedymentację od d'ewopugórnego.
Obszar ciągłości sedymenftacyjnej dewonu i doLnego karbonu rozciąga się dalej ku wschodowi i północne:m.u 'wschodo.wi. Stosunki takie oIhser-
wować można w Radzano.wie 2, Załuczy 1 (H. Z'skowa', 19'62a), a talkże
w dbręlbie Gór ŚWięto.krzyskich - Gałęz.ice i Bolecho.wice. Strun ro.z-
winięty jest tu w po,staci czysto wapiennej, za wyjątkie:m. BoI'eChowic, gdzie wyksZtałcony j,est jako iłow<;:e z irzadkimi ty11ro wkładkami wapieni.
W turnejlU (w stosUi!lku. do strup.u) postępuje rozszerzenie osadów facji ilaSto-dcrzemionkowej, która od północy wypiera częściowo fację
wapienia węg'lowego. Turnej w facji wapienia węglowego występuj1e na
południu (MędTzechów), natomiast bard21iej ku .północy ,~Góry Święto
krzySkie) panuje facja ilasto-.k:rzemionkowa, 'która rozwinięta jest 'zar.ów- no w okolicach Gałęzic, jak i JW synklinie łagowskiej. W całości są to osady morsIde, hrali w nich wkładek świadczących o warunkach
lądowych.
Miązswści osadów turneju Dębnika, 8łomnik, MędrzechO'Wa, Gbr
Świętokrzyskich są niewi'elUde i wynoszą 100+200 m. Dane te nie są ścisłe i pocihodzą z Gór Świętokrzyskich i MędrzechdWa. W opracowa- niach dolnego karbonu okblic Dę!bnika i Słomnilk -brak. jest charaktery- styllci IhiąższoBci.
Dolna część iłowców z PodIborza 10 została !prze.z H. Zakową :(1'962b) zaliczona dO' turneju. W takim wy.padku byliby to OIbszar zapadliska przedk.ar:packiego, gdyż turnej TDzwinięty jest w facji ilasto-krz·ernionko- wej, o miąższ,ośd około 100 m. W pohliżu występują osady węglanowe
z domieszkami pstrych materiałów terygenicznych (Bratlkowice, Niwisika).
Miążs210ŚĆ tych serii wynooi około 100 m.
Fo~ostaje do omówienia sprawa turrri.eju na obsZ1arze zapadliska nad-
bUża:ńSkiego. ;Dotychczas Zillane są tylko utwory dolomitowe facji che-
mic~ej, 'stanowiące ~o.rl'tynuację sedymentacji górnodewońskiej. Wa,pie- nie z fauną turnejskąwystępujące na wtórnym złożu, w zlepieńcach
serii stl"zyżowSkiej nie są ZJnane in situ. Mią'ŻsZlOiŚć dolomitów wynosi do 90 m. J. Samsonowicz (1951) opisuje t,ego. typu utwo.ry ~ obszaru Podola (Busiko).
REGIONY FACJALNE TURNEJU
W turneju zaznaczają się obszary o zbliżonych cechach litofacjalnych.
Wokół kaledo,ńS1ciego :masywu SudetQW Za.dh'odnich istnieje stIrefa sedyme!Iltacji kulmu morskiego o dużych miąŻS2lOŚcia.ch i klastycznym
wykształceni u. .
Obecnie poznane są uJtwory tylko w jego części południowej·--'- Su- dety WsC!hodnie ;i północnej - Wichów. Z obszaru ipośl'edniego brialk. jest danych. Od północnego wschodu i wschodu do strefy sedymentacji kul- mu mor.skiego (geosynklinalnego) przylega pa's sedymentacji facji ilasto- .
-;kr~emionlkO'Wej, rozpoZ'nany dQitychczas na odcinku południowym. Na obszarze Moraw stanowi .on wąską strefę pomiędzy kiuln:tem morskim
Problemy .litologii 'i sedYlIDentacjd Ikanbonu w Polsce 531 Wysofkioego Jlesionika i waJpieniem węglo;wym Boranie,. ku północy roz- szer2Ja się znacznie, obejmując swoim zasięgiem region kielecki Gór
Swiętokrzyskich. Na południe od strefy sedymentacji facji ilasj;.o...krze- mionkowej turnej rozwinięty jest w facji wapienia węglowego. Facja ta
występuj'e ,główtnie na obrzeżeniu masywu Pralkarpa1t, znana jest z Hra- nic, grzbietu dębnic'kiego i 'bruzdy tarnowskiej. W części wsclhodniej bruzdy istni!ały obszary sedymentacji ilasto-krzemionkowej i utwOiI'ÓW ddlomityczny;ch z domiesZJk.ami terygenicznymi. Być może, pozostaje to w związ1ku z istnieni·em nie zalany oh obszarów w turneju. Na fig. l
połączono ila'st'~ u.t~ory z. otworu w!ertniczeg,? P~dhor2Je 10 z tego sa:meąo
tytpu lutworaml Gor SWlE:~tokrzyslnch, wydZlelaJąc wąską strefę 'WOkoł
masywu saneckiego. Na północ od strefy sedymentacji ilasto'-"krz,emion- kO'wej regionu kieleCkiego Gór Swięto!krzy,skich przypuszczalni'€! il"ozcią
gla:ła się wąska strefa sedymentacji !kulmu morSkiego·, która ku zacho- dowi łą,czyła się ze strefą Wi,chowa. Południową jej granicę wyznacza-
łyby przedłużające się iku zachodolW'i kaledońskie 'kielcydy. Taki pr-zebieg geosy)Ilkl'iny zgodny jest z ogólny'm kierunkiem geosynkliny waryscyj-
;Skiej podanym przez J. ZnoskoO (1'962), chociaż w porównaniu z przed-
stawioną pr-zez tego autora jest .ona przesunięta barn'ziej ku południowi.
Bmlk jest danych dotyczących rozwoju facjalnego w północnej Pol- sce - na północ od granicy strefy w.aryscyjskioh struktur .o pr21ebi'egu W-E w ujęciu IW. Pożaryskiego. Można wyrazić jedynie przy;rpuszczenie,
że istniała tutaj sedymentacja typu pJatformoOwe:go, tzn. facjli wapienia
węglowego lub ilasto-krze:mionkowej. W 21biorni'ku naid górnym Bugiem
istniała sedy;mentacja chemiczna.
Wl'ZEN
Ro,zwa~ania dotyczą pralwie w całości wizenu górnego, ,ponieważ dla tego odiCi'lllka mamy najwięcej danych. Utwory dolnego i środkowego wi- zenu znane są ·z tych 'samych obszarów co osady turneju i na ogół !posia-
dają Zbliżone do ilich wykształcenie. Odmienne w stosunku do turneju warunki panują na obszarze Lubelszczyzny. W niższym wizenie na ohsza- rz'e 'zapadliska nadbużańskiego powstaje stożek serii strzyżowskiej utwo- rzony ze ,zgradoWlanyCh utwocr:-ów turneju północnego skrzydła uSkoku
włod'Z'imierskiego (T. Niemczyc'ka, A. M. Zelichowski, 1961). .
W niższym wizenie na obszar Lubelszczyzny przy;oholdzi tr-ansgresj:a (K. KoOrejwo', 1958;), która początkowo nie obejmuje ca,łego oibszaru, do- piero w gÓl"'Ilym wizenie uJoega rozszerzeniu.. W Strzy~owie i TysWiwcach mamy niższe .ogniwa wizenu, w C1hełmie i Kaplonosach natomiast wizen górny leży na sylurze. W częścipołuidniowo-wschod:niej wizen górny leży również z hiatusem na stta,rszy,ch utworach.
R02JPRZiESTRZENIENIlE OSADÓW er GRANICE ZBIORNIKA (WI'ZENU GÓRNEGO)
Rozpatrywanie wiZe!I'lU górnegoO ja~o osobnej jednost'ki przy zagad- nieniaCh sedy;mentacji dinantu ma swoje u2lasadnieni,e. W tym czasie przypada rozszerZ!enie zbio;rnika. Wizen górny znajmuje nowe tereny (Lu-
bels~zyzna, Puńcó'w).OmalWiane utwory 'zostałyn'adbite szeregiem wie,r-
532 . 'Antoni Marian 'ŻeliclJ.odW~
ceń jaik: Bobolice ,(?), .Ostl'ze'Szów, Radoszyce. W .stosunku' do niższyc)1
ogniw imają O'ne dobrą dokumentację faunistyczną. ,Boga,te zespoły bra-
·ch'iopodowe lwb goniaty'towO'-małżowe zI)ane są nie tyl!ko z kla'sycznych dla PO'lski oibszarów wychodni tych utworów w GóIia<:h Świętokrzy:akiclh, okO'lica'ch nębn'ika .czy Głubczyc, ale i z wiel'lceń. 'Wiz,en górny występuj,e
w Swdetach Wschodnich. Z ołlroHc Głubczyc opiSatIly został rprzez K. Łydkę
(19'581) i A. M. żelichowskiegto (196.2a; 1964). Danych o tych utwO'rach z obszar.u CSRS dostarczają liczne prace autorów czeskich. Dla rozważań
Lacjalno-sedymentologicznycil najwięksZJe z,naczenie ma praca J. Dvof~a
(1959), doty<:ząoa Sudetów Wschodnich i Mo,raw.
Na wschód od Głubczyc utwory WiZ€lIlU górnegO' rozpoznano w !Puń
oowie (K. KoniGr, A. Tokarski, 19'60). W północnej części ohrzeżenia Gór-
nośląskiegO' 'Zagłębia WęglO'wego występują one w oIkoUcy . Toszka
.(A. M. Żelichowski, 1962b). We wschodnim ofbrzcieniu ,basenu Igórno-
śląskiego wizen odsłania się na powi'erzchni, w grzbiecie dębnkkim
(S. Siedlecki, 1954). Najwy'ŻSz'e ogniwa wizenu gÓTnego występują w Or- lejlU (6. Czarnieciki, 19'56) o!l"'az rozpoZlIl.ane są wie,rceni'ami GłazóW,ka, ,Bolesław 3G, Borek: Szlachecki, GołO'nóg (K. BojkoWSiki 1959, 1900; A. Cze-
kaj, U. Mosz:czyńska, 1'960).
N a południowy wschód od Krakowa utwO!l'Y z f,auną gótrnowizeńską
napoltlkano w 'bruźidzie tarno'ws1kiej - Bratkowice 1, Niwiska7, Pod- borze 1.0, Mędrzechów 1 (p. KarnkO'wski, E. Głowaoki; 1961). Na północ
od ty.ch wystąpień utwory wizenu górnegO' znane są z regionu kiel'ecldegO'
,Gór Świętokrzyskich (S. Kwiatkowski, 1'959; H. Z'akowa, 1962a), gdzie
ro2Jpomane zostały wierceniem w Radoszyc8!ch (S. Kwiatkowski, 19'57).
Na Lubelszczyźnie .utwory wi~enu znane 'są z szeregu rwierceń: Chełm,
Dorohucza, Hussyne, Kaplonosy, Kosmów, Łukó'w, Strzyżów, TeptiuJków (K. Kor:ejwo, 1958, 196.0; A. M. ŻeHchorwski, 1961:). TegO' samego wieku utwory znane są z radzieckiej części zapadliska nadbużańSkiego (E. Braż
ni'lmwa i inni, 195'6; J. Samsonowicz, 1951).
W Polscepółno,cnej natrafiono ostatnio prawdopodo'bnie na utwory
.... gprnego wize.DIU wiBoibolicaoh,gdziezałegają one pod cechsztynem (fig. 2) .
. ·Z·pÓłnocrio-wSOhodriI.ego-o!bfz·ezerua-Su-uet6wZaohodnich-wizen-g6-rny.'
-znany j.est z Ostrzeszorwa.
ZbimmiJk:, w ;k!tórym gromadziły się osady wimnu, ograniczony 'był od
północnego iWschodu p~atformą ws.chodnioeurO'pejSką, a od połudJniowego
za.chOldru i ;południa kaledonidami Sudetbw i Prakarpatt, na któreo~:resowO'
,wtkraiczałymoTza. .
Połud.niowo-zachodni °br2!eg morza wizeńSkiego wokół ,bloku Sudetów .Za,chodnich należy traktoWać jakO' granircę hipotetyczną i przybliżoną.
·Batdziej pewna jest ona w 'Odcinku południowym l(śl:ąSko-morawslkim),
gdzie 2Jbiornik tworzył wąską bruzdę przedłużającą się na południe.
MaSyw PralkaI'!pat w wizenie .górnym ulega skurczeniu i mOI' ze zajmuje szersze tereny, Jak tego dowodzą dan!e z otworu Puńców. Wizen górny
.1eżybezpośred:nio na dewonie.
IWoIkolicy Krak:oWra w szeregu wierceń stwieroronO' brak 'Osadów wi-
,zenu i jura leży transgtesyw.nie na staxszym ,pia:lreozoiku ~Kraków ... Dąlbie,
Rzeszotary, 'SarohOO"eik, !Puszcza 1 i 2, MiklJUSzowioe, Zabierzów). W de- presji r02!ctzi:elającery aIi.ftyklinę Puszczy od strefy krakowskiej natrafiono ..na utwor'y'w:;zenu' vi wi er.ceniach Liplas, Puszcza 3. Jest rto obraz ofbecny.
Pr~blemy litcilogii isedY\IIleńtaC'jd'ikarlb<l.nu w IPoIsce 53:t
o
84 ~ .
. 4l'
4' =:::-===. '1.... o Chojnice :( l
Fig. 2. Mapa ,rozprzestrzenienia i wykształcenia wizenu w Polsce (bez Sudetów Za-
chodnieh) .. .
Map of extenlt and develo.pment of the Visean in Poland (except for the area af West-Budetes)
·1 granica rozprzest.rzenien1a OIIIIdów wizenu; 2·-: .otwory Wiilrt-n1Cze, w których brak w1zenu; 3 - otwory Wiertnicze, w których stw1erdeono wlzen; 4 - odsłonięcia ! ;płytkie występowanie wizenu pod czwartorzędem; 5 - wYkształcenie litologiczne wizenu w otwo- ra'ch Wiertniczych; 6 - wyks2ltal:cenie litoliOgl.czne wizenu w odsłonięcia.ch;7 - przy- J1ll.SZC'Z8lne wYkSztałcenie W1żenu poza otworami wiertniczymi iodsłenięciami; 8 - gra.- nice obszarów o ró:linym wYkształceniu; 9 - iłowce i mułowce; 10 - pill8kowce;
1.1 - zlepieńce; 12 - wapienie; 13 - dolomtty; 14 - węgle
1 - bounda.ry ef elCtent ot the Visea.n deposit&; 2 - bore h'oleś In which ,the Vlaean.
deposite have 'not been encountered.; 3 - bore holes In which the V1sean deposits ha'V.e been penBtrated; 4 - expollUl'eS a.nd shalluw occurrence of the VIaea.I11 deposits under the Qua'ternary cover; 5 - Mthologl:caJ. development ot ,the V1sea.n depOSite observed In bore holes; 6 -'- l1thelogical development ot the Vleean depos1<ts observed at exposures; 7 - presumalble development ot the Vleean deposits occul"l'longbeyond bore holas and elliPOS'W'e8; 8 - bOUIldar1es of areas ot various development; 9 - clay- etonesa.nd sUtston.es; 10 - sandstones; H - conglomerate8; 12 - llmestones; 13 _ dolom1tes; 14 ..,.... coals
Wydaje się jedn'ak prawdopodobne, że IW czasie sedymentacji W'i~enu na obszarz.e ty'm istniały również strefy nie zalane. Byłyby one obszarem alimen'tacyjnym materiału terygenicznego we wschod.nim obrzeżeniu ·ba- senu górnOlŚląskiego. fPogląd taki znajdnije potwi'erdzenie w wyStępo'Wa~
534 Antoni Marian Żeli:C~kii
niu facji ilasto...Jk,rzemionkowej w .obrzeżeniu grz.bietu dębniaki ego. P.o-
średnim d.owodem na istnienie w tej części .o'bsza!l'U alimentacyjnego w najwyższym wizenie mogą być wyznaczone przez A. GradzińSkieg.o
i innych (196ł) kierunki transportu materiału klastycznego w wy!ŻSz.ej części !Warstw ma'lin.owiClkich w okręgu dąbrowskim. Również wzrost udzi'aru wkładek ilastych ku stropowym parti.om wapieni wizenu w wier- ceniu Sł()lrIl!Iliki wskazywać może na istnienie na tym dbszarze strefy
alimentacyjnej. .
P.omiędzy strefą 'Zawiercie -'- Kraków i antykliną Puszczy na zach.o ...
dzie a. masywem saneckim na wsch.odzie istnieje bru2lda tarnowska, w Oib-
ręlbie Iktóre'j istniało szereg garbów,części.owO' nie za:lanych. Jej wschodni brzeg prowadwny jest umownie wzdłuż r.ozciągłości pokrywy 'ka:r\boń
skiej masywu sane'Ckiego.Masyw ten stan.owił w wizenie ląd, od którego,
być może, iku zachod.owi .odchodził.o. szereg wysp ;lub co najmniej pły
cizn, irozdzielających stre'fę kielecką od tarn.owSki'ej.
Od północnego wsch.odu do antyklin.orium do,lnego Sanu przyleiga stefa lubelska ,zbiornika wizeńskiego. Obe'cnie rozpoznana jest jeg.o
część północno-wsch.odnia, ,połudiniowo-Zlachoonia natomiast ma szereg punktów niejasnych. Rejon Kodka przez cały .okres dolnego Ikarlbonu na-
l'eżał, mO'im roanie:m, do strefy alimentacyjnej. Na obSZlarze LllJbem~zy
zny:(w .strefie platform.owej zewnętrz.nej) w obrębie utwo,rów Kail"bonu istnieje sz.ereg wydatnych garbów, które, być może, w dolnym 'k,a,rIbonie
stanOlWiły wewnętrzne wyspy, stanowiące dod'atko,we ~ódło materiału
klastycznego. Do nich należy struktura Ciepielów - Opole LubeJSkie.
północm.o...JWSic'hodnia granica wizenu w lP,olsce prowad,wna jest po.-
między K~plonosaml i Wisznicami, dalej obejmując łJUików, przebiega na
południowy za,~hód od Zelbraika., gdZie ka:rlbon ,górny leży bezpośrednio
na sylurze. Da1szy przebieg zaznacwny jest linią :pr,zerywaną . .zbiornik
wizeński, ja'k t~go dowiodły wy;ni:ki wi'ercenta żehrak, nie wIkrIaczał do
-ooniżenia podlaskiego, zapewne omijał r~ież wyniesienie m~z.ur~o-su
walslkie or'az nie przenika,ł w .obręb syneklizy 'Perybałty'cldej. Granica
przebiegała, mO'im ·zdaniem, .w.obrębie strefy zewnętrznej platformy,
.obejmując Jednak BoIbo[ice i C hoj nice. Grmica obecnegO' zaSięgu prz.e- Ibiega pomiędzy tymi otworami. .
WYKSZTAIŁOENIE LITOLOG]CZNE
W obrębie wi,z,enu górnego ,spotykamy się z tymi s~ymi typami ,Jitdlogicznymi CIQo w turneju, ponadto występują osady paraliczne.
Strefa śląsko-morawsika charakteryzuje się dużej miążs:oośct osadami kulmu morawslkieg'o, wyksz'tałconego w postaci naiprzem'ianległ)11Ch ,pakie- tów pia.sklowców nieraz fra~cj(JrnalnY'ch . i serii irlasto-mulowoowych z Wkładkami zlepień'Ców. W olkólicyGłubczyc wyrÓŻIlIiOlIlO (A. M. Zeli- ChOiWSki, 1964) warstwy zawiszyckie.i kietIickie. Pozmano profil Uczący
ponad 1400 m, przy czym ,są to ty;1kod.olne części wi2Jenu górnego.
W Polsce najwy'Ższ.e · ogniwa wizenu górnego występują w (Jkolicy Toszka. :Wykształcone są one w 'Postaci kilkusetmetrowej miąższiO\Ści na~
przem~anległych piaskowców szarogłazowych, mułowców i iłowców.
iFebniejszy profit wizenu górnego pochodz,i z ,przygr:anicznego tery- torium CSRS. Na przekroju J'esiońik - Hranice' następuje lkilkUJkrotne
Problemy łitologii i sedYlIIlentacji Ikarbonu 'W .polsce 535
zmniejs~nie miąższości odpo'wiad:ającycl1Sb,bie serii. J'eldnocześnie obser- wuje ,się zanik utworów zlepieńoowo-piaszc21ystych i w składzie ljtolo- gicznym zyskują ,przewagę utwory iłasto-mu:łowcowe I(J. Dvo.ralk, 1959).
Z ipółnocno-wschodniego Obrzeżenia Sudetów Za'dhoonich wizen górny, poznany został w otworach wiertniczych ,(Ostrzeszów, RaWlicz?I). Rozpo- znana jest dotychczas ich górna część. Jest to kompleks piaszczysto-ilasty,
szarogłazowy, kHkuset metrów miąższości.
Na wschód od Sudetów WSCihodnich i Moraw IUtwory wimnu górnego po.znaJIle, są w wierceniu lP.uńców. Utwory zalicZOllle tutaj przez K. Ko- nioca, A. Tokarskiego. {19-60) do wi,zenu .górnego mają zaledwie 50 m miąż
szości. 'W dolnej czę.ści rSą 'to piaskowce, wyżej wB!pi'en'i,e zagf;ąpione w stro- pie przez serie ila's'to-mułowoowe.
ZbI:iZony obI"az mamy w grzbiecie dębniakim. Dolna część roZWlinięta
jest w postaci wa.pieni organodetrytycznych z liczną fawną, wyżej poja- , wi'ają się Wkładki ilasto-muiJ:oW'OOwe (Borek Szlacheoki), które jeszcze
wytżej ca~owicie wypierają wapienie I(Gołonóg). Taki'e ,same wy\ksZItał
cenie ma równie;ż wi~n w otWlOrze wiertniczym 8łom:nilld ..
W ,bruździe tarnowskiej w wiżenie górnym dominują utwory wa- pienne. Są 'to jasne wapien!i.e, nieraz ty/pu Skalistego, zawierające faunę
brachioipOldów i dtwoll'nic. 'Zawartość węglanów zazwycza1 prze!k:racza w nich 90ił/o.Wapienie występujące w Mędrzecho.wiezawierają 9,9,50f0 węglanów, w 'tym zaledwie 1,5% dolomitu. Miąższość nierozdzielonego wizenu wy.nosi tu oikoło 150 m . ' ,
W jednym z otworów wIertniczych (Podborze 10) obsexw'Ujemy od,..
mienne wyksz'tałcenie. Cały wizen wykształcony jest w postaci iłowców i mułowców, a w górnym obserwuje się wkładki ,piaszczyste. IPartia stropowa zbudowana jest z płyty piaSkowców, noszącej ślady wietrzenia
w permie.
Należy zaznaczyć, że H. żakowa (1962b) nie zalkza tych utwoców do karlbonu. J,ed!na.kże zgodność tekitoniczna z Itl!rżej leżącą serią, liczny detry!
flory i wyrbi'tn'ie wtórne :przebarwieni,e skały pozwalają zaliczyć je do, ka,rbonu. Być . może, należałoby paralelizować joe z utworami ,pias:~zy-
styroi, odkrytymi óW stropie karbonu Gałęzie przez H. Zakową. . W Górach Święt,okrzyslkicrh, zgodnie z os'tatnimi Ibadaniami H. 2a- kowej, panuj,e facja ilasto-krzemio;n!kowa, jedynie miejscami (w Gałę
zicaah) dochodzi do o.sadz:enia się facji wapienia węglowego. Są to wa- pienie detrytyczne, organogeniczne, miejscami !kl'ystaliczne, z 'liczną fau-
ną brachiopodO'Wą i koraJ,ową. Wizen facji ilasto~krz:emionkowej tO' iłowce
i łupki ilaste, nieraz krzemionkowe, w górnych :paritiach z domieszkami
łupków szarogłazowY'ch. W Gałęzicach w stropie tej serii osadzona została płyta piaskowców z florą. Utworom tym w synklinie łagOowskiej H. 2a- kowa. naJdała nazwę warstwy z. Lechówfka. W niższym wizenioe (warstwy z Górna) osadzają się poza tym pstre iłowce.
Miąższości tych utworów na ogół niewiellkie - irzędu 100+200 m i tyl-
!ko w synklini,e łagowsłkJiej wynoszą według H. 2ako,wej (1962a) pomad 300 m (warstwy z Lechówka). Związane ,tO' jest z tym, że synklina łagow
ska swoim ro.zwO'j,em 'Zlbliża się do geO'synklinalnego regionu łysogór
skie:go.
Do itego regionu, choć już poza obrębem wychodni paleozOiku, należy wiercenie Raldoszy.ce 3 (8. Kwi'atkowSki, 1957:). Utwory wizenu· górne,go
536 ::,,-,--.'( .. '
roZ'W'inięte są w postaci dużefmią2'.szośCi (ponad 870 m) kUlmu : morskiego.'
Są to napr~emianległe' piaskowce szarogłazowe, mułowce i iłowce.
IW Polsce północnej wizen górny znany jest dotychczas 'z Bobolic.
Składa się on z dw.u ikomple'ksów: górnego':"'" dolomitów z ,przewarstwie~
niami mułowców i dolnego ,;..- szarych mułowców dolomityCznych~ Utwo-; ry te, opisane przeze mnie,:nal!eżą do facji walpienia węglowego.Pier-:
wotnie 'były to serie mułowcowo-wapienne; które późn~ej uległy ~dolo""
m:ityzowaniu~Dowodzi ,tego silne SkawernoiWanie dolomitu, a !także dolo- mityzacja fauny. W całej serii dolomitowej liczne są przelkroje 2ldollomi- tyzowanydl Skorup,
a
w płytkach cienildch widać !reliktowe struktury, oolitowe'; Sątodolomityo'dużejzawarl<>ści dolomitu 66,9+96,O%,śreld:nio 91,7% czystego dolomitu.
,Osady górnego wizenu, Lubelszczyzny odrómiają się w sposó!b zdecy- dOlWiany 00' !pozostałych. Rozwinięte są one jako serieparaliczne, charak...;
teryzują'ce się naprzemianległym ułożeniem .uiworbwmorskich i nie-
morSkich~ Utworami morskimi są: wapienie, margle, mułowce i iłowce
z fauną morską oraz sporadycZlnie piaskowce. Do seI'lii n'iettlorskiclh zali- czamy zarówno utwory słodJkowodne --: ił<;)Wce i mułowoe z faunątSłod-
, kow'o:dną oraz utwory 'lądo.we, do których w pierwszym rzędzie należy' zaliczyć węgle i ziemie stigmariowe (korzeniowe), a także piaSki fluwi.a- tylne. Te ostatnie występują na ogół w spąg'owy.ch partiach lu'hw !pery"""
fel"ii występowania tego typu osad~. '
SIltały węgLanowe mają zmIenną zawartość węglanów, przy czym za~
wartość 'MgCOa nie jest związana" z zawartością CaOOa. Na 70 próhek pobranych z osadów wiżenu górnego. TysZowiec przy 'zawartości GaCOa
zmieniającej się od 1"7% do 9111/0, ilość MgCOa wyn'osi zazwyczaj 2+3%' i tylko w siedm.iu próbkach przekracza 5"'/0. NajiWi~szą ilość węglanów
w wapien~ach wi'z,enu stwierdzono w otiworze Kaplonosy, gdzie wynosi , 94,8%. 'Wapienie' w dużej ' mierze są wapieniami o!!"ganodetrytyczny'mi, niekiedy ziarnistymi.
,Z Q>c)ldanycfu wyżej liczib odnoszących się do zawartości węglanów wy- nika, że obok wapieni występują także margle i mułowc-e wapniste.
W więksZlości wypadków zawartość węglanów związana jest z występo
waniem fauny. 'Skały Ha,gte i mułowce, jak wykazuj,e analiza M. Budkie- wicza,'zbwdowan-e są głównie z hydromiki i illitu, a nielkwe ZJiemie' stygmariowe z 'kaolinitu. Pi.askowce 'Są głównie kwarcow-e z domieszką
skaolinizowanych Skal,eni. .
Wyżej Oipisane serie ułożone są w 'sposób cykliczny. Cyklo.t-emy Lu- belS2lCzyzny m.ają różną miąższość. Waha się ona dd kilkudziesięciu cm do !kilkudziesięciu metrów. Przy istnieniu dużych miąższoś'ci obserwuje
się zwykle dużą grubość warstwy morskiej - wapiennej.
Cyk'lotemy te nIe posiadają takiej g.amy ,skał, jakąolbser:wujemy w pro-' filach ameryfkańskich. Bardw cz~sto zredukowaine są do dwu czł,onów - wapieni. i w.arstwy stigmariowej. Cienllde wkładJki wę.gli lub częściowo
ich -brak wskazują na przewagę tendencji obniżających; okresy rozwoju, sedymentacji fytoge:n.icznej były krótkie. TegO' typu osady po'l"Ównywać'
mooemy z facją nerytyczną i częściowo deltową. Do strefy nerytycznej'
zaliczyć należy profile Strzyżowa, Kosmowa, 'Teptiukow,a, Kap10MsóW,
w
Chełmi-e i Tyszowcaclh natomiast' doszukać się m(}Żha facji deltowej.W profilach tych brak jest fa'cji piedmontowej: '
z
padanego wyżej rozmieszczenia osadów wizenu i ich wykształceniaWynika, że ,podobnie' jak w tlln'ieju "mamy zróżniooWanie'l'la regiony o zbliżonych cecha.ch facjalnych. " , .
. Wokół kaledońskich, Sudetów trwa" sedytinentacja !kulmu mo;rSkiego:~
Obecmi-e znane są profile z obszaru śląsko-mO'raW\9kiego i obszaru pół
nocnego.
, N a> wschód od obszaru śląsko-mbTawskiego rozciąga się stJrefa sedy- mentacji facji i'lasto-krzemionkowej, znana dotychczas w CSRS z okolicy
łIranic. WOikół półnO'cnego, zapewne rozczłonkowanego :brzegu Prakar- pat, rozciąga się pas' facji wapienia węglO'wego, 00' lPuńcq-wana połu-:.
dniO'wy 'zachód Przez Liplas, Dębnik, Słomniki <3,0' MędrzechO'Wa na wscho-' dzie. IW tej strefiec~ściowo w ńajwyższej części vvizenu ,górnego osady
węglanOlWeZastępowanesą przez fa'cję i1asto-krzemiorukową. '
Być mo~e, ż·e osady facji wapi'eniawęglorwego okoJk Krakowa - Sło
mnilk rozprzestrzeniały się ku północnemu wschodoWi aż do Gałęzie w Górach ŚwiętokrzySkich. Byłaiby to ich, półnoona granica, gdy:ż z,arai·
one zanikają i przeChodzą w utworry facji ilas1/oo-&rzemionkO'wej. Facj.a ta
obejmowała powstały obszał" regionu kieleckiego Gór Świętokrzyskich
i wąską strefą przebiegała wzdłuż masywasaneCkiegO'. Masyw ten mógł.
się ,przedłużać w formie .płycizn lub wysp ku zaohodowi.
Na pozostałym obszarze bruzdy ta;i-nowskiej mamy fację ,w8lpienia
węglowego '(ng. 21).
Strefa lubelska stanowi obszar sedymentacji paralicznej, rozwiniętej.
w facjineryty-cznej i deltowej. Być moż·e, w jej obrębie istniały wyspy czy strefy n'ie zalewane przez morze (Kock, Ciepielów - Opo1e).
Na póŁnocy w wizenie ;górnym panuje facja wapienia węgiJ.owego.
Obocznie przechodziła ona zapewne IW fację ilasto--lkrzemionko.wą, chociaż'
brak j-est na ten temat danych. Facje te prawdoipOdobnie rozciągały się
daleko. na -pDłudni:e do strefy łysogocSkiej. Obszar seidymentacji kulmu.
stre.fyłysogórslkiej 'przedłużał się na zachód, w:ułłuż północnej granicy 'kaledOlIlidów, i łączył się ze strefą geosynklinalną Wkhów -:- Qstrzesww.
Kwestia pOlł:ą'czenia tej strefy z 'kulrneanśląsko-morawskim nie jest jasna.
Zakład GeologU N.1żu I.G.
Nadesłam.o dnia 24 wr,zeen1a 1963 r.
PIŚMIENNICTWO
BOJIKOWiSKI K. (1959) - Pozycja !Stra.tygraficzna utworów nawJ.erconych IW wier- ,c€!l1iu IBtrukturalnym "Goło.n6g'. Kw.art. 'geoL, 3, p. 847-855, nr 4. War- sza'Wa.
BOJlKOWSKIK. ,(1960) - Atla,s ,geologi<:zny Polski. Zaga.dnienda IB-tratygraf~cm.o-fa
cjaJrne, ze.szyt 6 - Karbon. WarszaiWa.
BOJlKO'WI.SKIT K~ (:1001? - PrOlblem fazy sudeckiej 'W Za,głębiu G6rnośląsldm. Prz.
~eol., 9, lP. 214---'215, nr 4. WarS'zawa.
