Rola zlodowacenia warty w morfogenezie i wykształceniu osadów czwartorzędowych w NE części Wyżyny Wieluńskiej

Rola zlodowacenia warty w morfogenezie i wykszta³ceniu osadów

czwartorzêdowych w NE czêœci Wy¿yny Wieluñskiej

Robert J. Soko³owski*

Impact of the Warta glaciation on the morphogenesis and Quaternary lithology in the NE part of the Wieluñ Upland (central Poland). Prz. Geol., 50: 431–436.

S u m m a r y. Quaternary sediments of the Wieluñ Upland are thin and discontinuous, which results from the predominant tectonic uplift and denudation of the area during the Late Cenozoic. In the study area drift deposits of the Warta (Warthe) glaciation underlain by patches of sediments ascribed to older glaciations (Odra=Saale and San=Elster?) are prevalent. Lack of organic interglacial deposits makes impossible any unequivocal dating. All these deposits are of glacial and fluvioglacial origin, and are affected by periglacial pro-cesses.

Key words: Wieluñ Upland, Warta glaciation, kame, terminal moraine, fluvioglacial sediments Wy¿yna Wieluñska znajduje siê na pó³nocy Wy¿yny

Krakowsko-Czêstochowskiej. Stanowi ona NW zakoñcze-nie wychodni utworów triasu górnego i jury, które miêdzy Dzia³oszynem a Wieluniem zanurzaj¹ siê pod osady keno-zoiczne. Okolice Wielunia charakteryzuj¹ siê silnym zaan-ga¿owaniem tektonicznym (ryc. 1). Obszar ten przecina wiele uskoków (ryc. 4), wzd³u¿ których nastêpowa³y prze-suniêcia o amplitudzie do 250 m (Znosko, 1960), w wyniku czego obecnie obok osadów jurajskich wystêpuj¹ tak¿e ska³y wieku triasowego (Deczkowski, 1963, 1977). Przy-kryte s¹ one nieci¹g³¹ pokryw¹ osadów trzeciorzêdu i czwartorzêdu. Teren badañ znajduje siê ok. 4 km na SEE od Wielunia (ryc. 1).

Celem pracy by³o ustalenie litostratygrafii i genezy osadów czwartorzêdowych na badanym obszarze. Badania wykonane w latach 1996–1998 by³y czêœci¹ prac pro-wadzonych w ramach arkusza Wieluñ (733) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 prowadzonego przez J. G³azka. Wynikiem prac terenowych i kameralnych jest Mapa geologiczna i geomorfologiczna w skali 1 : 25 000 oraz cztery przekroje geologiczne (Soko³owski, 1998).

Badania polega³y g³ównie na rozpoznaniu osadów przy pomocy wierceñ rêcznych oraz pomiarach sedymentolo-gicznych w dostêpnych ods³oniêciach. Na potrzeby niniej-szej pracy wykonano 63 sondy rêczne o przeciêtnej g³êb. 3 m i niemal 300 sond 1,5 metrowych. Przeanalizowano rów-nie¿ materia³y archiwalne, s¹ to g³ównie dokumentacje z³o¿owe i hydrogeologiczne.

Geomorfologi¹ tego terenu oraz osadami czwartorzêdu zajmowa³ siê Krzemiñski (1965, 1974, 1986, 1989). Wyznaczy³ on granice nasuniêæ zlodowaceñ œrodkowopol-skich, oraz rozpozna³ system tarasów warty wraz z jej odcinkami prze³omowymi. Wspó³czesne ruchy tektonicz-ne badali Lewik (1989) i Liszkowski (1982). Stratygrafiê czwartorzêdu na tym obszarze badali Ró¿ycki (1960) oraz Skompski (1971), który wydzieli³ w zlodowaceniu warty piêæ ci¹gów moren czo³owych na obszarze Wy¿yny Wielu-ñskiej. Przedstawi³ równie¿ przebieg procesów geologicz-nych pocz¹wszy od œrodkowej jury a¿ po holocen, które ukszta³towa³y osady i wystêpuj¹c¹ dzisiaj rzeŸbê terenu. Kierunki ruchu lodu podczas zlodowacenia warty badali Ró¿ycki i Lamparski (1967). Przedstawili oni

poszczegól-ne etapy nasuwania siê lodowca zlodowacenia warty na Wy¿ynê Wieluñsk¹.

W niniejszej pracy autor zajmujê siê utworami czwar-torzêdowymi, które dominuj¹ w strefie powierzchniowej badanego terenu.

G³ówne cechy rzeŸby terenu

RzeŸba pó³nocnej czêœci Wy¿yny Wieluñskiej ma cha-rakter falistej wysoczyzny, wœród której wystêpuj¹ wznie-sienia zbudowane ze ska³ mezozoicznych. Obszar po³o¿ony na ESE od Wielunia ma przewa¿nie powierzchniê ³agodnie sfalowan¹ o deniwelacjach rzêdu 20–30 metrów. W brze-¿nej, wschodniej czêœci badanego obszaru znajduje siê frag-ment pó³nocnego prze³omu doliny Warty przez obszar Wy¿yny Wieluñskiej, którego g³êbokoœæ dochodzi do 50 m. KrawêdŸ tej doliny rozciêta jest przez kilka w¹wozów o g³êbokoœci do kilkunastu metrów (ryc. 3). Najwy¿ej po³o¿ony punkt ma rzêdn¹ 222,5 m n.p.m. i znajduje siê w zachodniej czêœci tego terenu. Najni¿ej po³o¿onym

miej-*Instytut Geografii, Uniwersytet M. Kopernika, ul. Sienkiewicza 4, 87-100 Toruñ; sywula@cc.uni.torun.pl

WARSZAWA POZNAÑ Kraszkowice 2 0_° 50_° 150 km Dzia³oszyn Wieluñ Kluczbork J1 0 8 km J1 J1 J1 J1 J1 J1 J1 J2 J2 J2 J2 J2 J2 J2 J2 J1 J1 J2 J2 J2 J3 J3 J3 J3 K J1 J2 J2 J3 J3 J3 _J 3 J3 J3 Tre Tre Tre a b granice stratygraficzne stratigraphic limits obszar badañ investigeted area uskoki (a-przypuszczalne, b-stwierdzone)

faults (a-presumable, b-stated)

Kraszkowice

J3

Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badañ i mapa geologiczna bez utwo-rów kenozoiku (wg Deczkowskiego, 1977)

Fig. 1. Location of study area versus geological map without Cenozoic sediments (after Deczkowski, 1977)

scem jest koryto rzeki Warty w SE czêœci obszaru na 162 m n.p.m. Na po³udnie od wsi Kraszkowice le¿¹ dwa wzgórza, obydwa o rzêdnej 217 m n.p.m.

Stratygrafia osadów czwartorzêdowych

Na osadach jury i trzeciorzêdu le¿¹ utwory czwartorzê-dowe, które na obszarze Wy¿yny Wieluñskiej cechuj¹ siê wyraŸnym œcienieniem w stosunku do otaczaj¹cych tere-nów. Ich mi¹¿szoœæ jest zmienna, choæ pokrywaj¹ cienk¹ pow³ok¹ prawie ca³y obszar wy¿yny. Spod niej wynurzaj¹ siê ska³y górnego triasu i jury (Deczkowski, 1963; Ró¿yc-ki, 1953) w postaci niewielkich kulminacji. Utwory plej-stocenu s¹ reprezentowane przez osady lodowcowe, wodnolodowcowe i zastoiskowe, natomiast holocen wykszta³cony jest w postaci piasków eolicznych i osadów rzecznych (Krzemiñski, 1965, 1974).

W okolicy Wielunia wystêpuj¹ trzy poziomy glin roz-dzielone osadami wodnolodowcowymi (ryc. 4). Brak jed-nak organicznych osadów interglacjalnych, na podstawie których mo¿na by jednoznacznie okreœliæ pozycjê

straty-graficzn¹ tych glin. Wydzieleñ dokonano na podstawie analizy literatury, materia³ów archiwalnych, pomiarów wykonanych w dostêpnych ods³oniêciach oraz interpreta-cji przekrojów geologicznych. Na terenach po³o¿onych na W, N i E od Wielunia Skompski (1971) wyró¿ni³ piêæ poziomów glacjalnych, które zaliczy³ do zlodowaceñ Sanu oraz zlodowacenia odry i warty.

W otworach wiertniczych III-4 i 12N (ryc. 4) przypusz-czalnie na osadach trzeciorzêdowych spoczywa glina zwa³owa szara z g³azami (nie przewiercona) o mi¹¿szoœci co najmniej 4 m. Z analizy materia³ów archiwalnych wynika, ¿e ma na tym obszarze nieci¹g³y charakter. W wierceniu archi-walnym Krzeczów IG-54/27 (ryc. 2) wystêpuj¹ trzy poziomy glin. Dolny poziom (nie przewiercony) osi¹ga mi¹¿szoœæ 6 m. Strop tej gliny znajduje siê na wysokoœci 167 m n.p.m., czyli w podobnej pozycji, jak w otworze nr III-4 (ryc. 4).

Powy¿ej wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem o mi¹¿szoœci do 15 m. Miejscami spoczywaj¹ bezpoœrednio na osadach trzeciorzêdowych (ryc. 4). S¹ to osady fluwio-glacjalne z du¿¹ domieszk¹ ska³ miejscowych, g³ównie krzemieni i wapieni. W otworze Krzeczów IG-54/27 (ryc. 2) osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 9 m. Zaczynaj¹ siê pia-skiem gruboziarnistym ze ¿wirem o mi¹¿szoœci 1 metra, przechodz¹c wy¿ej w piaski œrednio- i gruboziarniste i piaski mu³kowe. Wskazuje to na recesywny charakter tych osadów. Na nich spo-czywaj¹ piaski œrednioziarniste.

Wy¿ej le¿¹ca glina ma nieci¹g³y charakter i zmienn¹ mi¹¿szoœæ siêgaj¹c¹ 6 metrów. Jest to glina br¹zowa piaszczysta w sp¹gu szara i bar-dziej ilasta (Soko³owski, 1998). Nie wystêpuje ona nigdzie na powierzchni badanego terenu i nie ma wiêkszego wp³ywu na jego rzeŸbê. Jej strop znajduje siê na wysokoœci od 176 m n.p.m. w E czêœci terenu do 194 m n.p.m. w czêœci zachodniej, gdzie le¿y bezpoœrednio na wapie-niach jurajskich (ryc. 4).

Osady spoczywaj¹ce na tej glinie ods³aniaj¹ siê w nieczynnej ¿wirowni (odkrywka nr 2, ryc. 2). S¹ to piaski ró¿noziarniste i drobne ¿wiry warstwowane przek¹tnie i równolegle (ryc. 5). Pomierzone kierunki paleopr¹dów wskazuj¹ na dominuj¹cy transport z N. Zaobserwowano obecnoœæ piaszczystego klastu (ryc. 5), który by³ transportowany w formie zamarzniêtej bry³ki w warunkach zimnego klimatu. Cechy litofacjalne, jak te¿ brak materii organicznej wskazuje na wodnolodowcow¹ genezê osadu. Mi¹¿szoœæ tych utworów waha siê w granicach 8–10 metrów.

Znaczna czêœæ powierzchni obszaru pokry-wa glina, b¹dŸ jej zwietrzelina (ryc. 2). Jest to br¹zowa glina piaszczysta i zwiêz³a z otoczakami ska³ skandynawskich i miejscowych. Charaktery-styczny jest bruk deflacyjny wystêpuj¹cy na powierzchni terenu, b¹dŸ na niewielkiej g³êboko-œci bêd¹cy efektem jej niszczenia.

Ods³oniêcie tej gliny znajduje siê w skarpie doliny Warty na S od drogi Kraszkowice–Krze-czów (odkrywka nr 1, ryc. 2). Jest to glina

piasz-czysta br¹zowa drobnolaminowana z

otoczakami ska³ skandynawskich i miejsco-wych u³o¿onych równolegle do powierzchni lamin (ryc. 6). Wskazuje to na wytopieniow¹ genezê tego osadu, czyli glinê typu melt-out.

Jajczaki-Pieñki 12N II I piaski rzeczne fluvial sands torf peat g³azy, ¿wiry i piaski boulders, gravels and sands glina zwa³owa glacial till

piasek gliniasty till sand

piaski i ¿wiry fluwioglacjalne fluvioglacial sands and gravels wapienie limestones odkrywka outcrop teren zabudowany built-up area linia przekroju i numer wiercenia line of cross-section andwellnumber 12N

I II

0 0,5 1 1,5km

Ryc. 2. Mapa geologiczna okolic Kraszkowic Fig. 2. Geological map of Kraszkowice vicinity

starorzecza oxbows teras denny (I) bottom terace (I) teras œredni (II) middle terrace (II) teras wysoki (III) high terrace (III)

sto¿ki nap³ywowe alluvial cones dolinki valleys parowy ravine w¹woz gullies d³ugie stoki long slopes morena czo³owa end morraine

wysoczyzna morenowa p³aska flat morraine plateau równiny fluwioglacjalne fluvioglacial plains taras kemowy kame terrace koryto rzeki Warty

Warta river channel

odkrywka outcrop

teren zabudowany urban area

0 0,5 1 1,5km

Ryc. 3. Mapa geomorfologiczna okolic Kraszkowic Fig. 3. Geomorphologic map of Kraszkowice vicinity

Ca³oœæ zapada ku S pod k¹tem 5–8o_{. W glinie wystêpuj¹}

pionowe spêkania o kierunkach W–E, wype³nione bia³ym pylastym wêglanem wapnia (ryc. 7). W ods³oniêciu nie widaæ kontaktu gliny z pod³o¿em. Natomiast w s¹siednim wierceniu archiwalnym (ryc. 2, otw. Krzeczów IG-54/27) glina ta osi¹ga mi¹¿szoœæ 6 m.

W czynnej ¿wirowni (odkrywka nr 3, ryc. 3) na pia-skach i ¿wirach wodnolodowcowych pojawiaj¹ siê osady piaszczysto-mu³kowe. Dominuj¹ piaski drobne, warstwo-wane równolegle lub z niewielkimi ripplemarkami bez dominuj¹cego kierunku transportu. W osadach wystêpuj¹ zaburzenia gêstoœciowe, czego przyk³adem mo¿e byæ dia-pir ilasty w obrêbie le¿¹cych wy¿ej piasków i mu³ków (ryc. 8). Na N stokach w ods³oniêciu zaobserwowano wiele rów-noleg³ych do siebie uskoków normalnych

postsedymenta-117,5 m 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 210 220 190 200 210 220 180 170 160 150 140 130 120 110 100 I E NW W

I

II

IV-7 IV-6 IV-5 III-4 12N 86 855/D 6/D 7/D 30 VI2 VI3 Warta VI4 WJo WJo+cl g S gQp3 fg S+O p¿Q p3 IlTrpg g O gQp3 g O gQp3 fg W p¿Q p3 fg W p¿Q p3 g W gQp3 g W gQp3 fg W pmQp3 g W ¿g³Qp3 f H+B pQ p4 uskoki przypuszczalne inferred faults mu³y silts zwietrzelina wapieni weathered limestones piaski rzeczne fluvial sands gliny zwa³owe

tills wêgiel brunatnybrown coal

piaski i ¿wiry fluwioglacjalne

fluvioglacial sands and gravels

mu³owce siltstones wapienie limestones 0 0,5 1 1,5km [m n.p.m.] [m a.s.l.] [m n.p.m.][m a.s.l.] WJo

Ryc. 4. Przekrój geologiczny I–II przez okolice Kraszkowic;MlJbt— u³owce i i³owce, baton;wJo+cl — wapienie, kelowej i oksford;brTrpg—

brekcja zwietrzelinowa i krasowa, paleogen;ilTrpg— i³owce, paleogen;wbr+mlTrm— i³owce z wk³adk¹ wêgla brunatnego, miocen;ggQSp3—

gli-na zwa³owa, zlodowacenie sanu;fg

p¿QS+Op3— piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, zlodowacenie sanu i odry;ggQop3— glina zwa³owa,

zlodowa-cenie odry,zlodowacenie warty:fg

p¿QWp3— piaski i ¿wiry wodnolodowcowe,ggQWp3— glina zwa³owa,fgpmQWp3— piaski i mu³ki tarasu

kemowego,g

¿g³QWp3— ¿wiry i g³azy strefy marginalnej;fpQH+Bp4— piaski rzeczne, zlodowacenie wis³y — holocen

Fig. 4. Geological cross-section through Kraszkowice vicinity;MlJbt— siltstones and claystones, Bathonian;wJo+cl— limestones, Callovian

and Oxfordian;brTrpg— residual and karstic breccia, Paleogene;ilTrpg— claystones, Paleogene;wbr+mlTrm— claystones with thin layer of

brown coal, Miocene;g

gQSp3— glacial till, San Glaciation;fgp¿QS+Op3— fluvioglacial sands and gravels, San and Odra Glaciation,ggQop3—

glacial till, Odra Glaciation,Warthe Glaciation:;fg

p¿QWp3— fluvioglacial sands and gravels;ggQWp3— glacial till;fgpmQWp3— sands and silts

of kame terrace;g¿

g³QWp3— gravels and stones of marginal zone;fpQH+Bp4— fluvial sands, Weichselian Glaciation and Holocene

Ryc. 5. Piaski i ¿wiry facji fluwioglacjalnej rzeki roztokowej. 1 — piaski drobnoziarniste warstwowane subhoryzontalnie, 2 — bruk korytowy, 3 — przek¹tne warstwowanie rynnowe w du¿ej skali, 4 — warstwowanie przek¹tne w du¿ej skali, 5 — bruk korytowy, 6 — warstwowanie przek¹tne; strza³k¹ zaznaczono piaszczysty klast osadzony w postaci zamarzniêtej bry³ki (wg Gradziñskiego i in., 1976)

Fig. 5. Sands and gravels of fluvioglacial facies of braided river. 1 — fine-grained sands subhorizontally layered, 2 — channel pavement, 3 — large-scale trough cross-bedding, 4 — large-scale cross-bedding, 5 — channel pavement, 6 — cross-bedding; the arrow indicates a sandy clast deposited in form of a frozen clod (after Gradziñski et all., 1976)

Ryc. 6. Kontakt gliny zlodowacenia warty (1) z osadami kamie-nisto-¿wirowymi strefy marginalnej (2). Widoczna laminacja w glinie i g³az narzutowy w sp¹gu osadów marginalnych (2) Fig. 6. Contact of till assigned to Warta glaciation (1) with sto-ne-gravel sediments from marginal zone (2). Visible lamination in till and an erratic boulder at bottom of marginal deposits (2)

cyjnych. Maj¹ one niewielkie zrzuty do 15 cm. Jest to efekt wytopienia siê lodowca podpieraj¹cego od N te osady.

Zapisem postoju czo³a lodowca warciañskiego podczas jego recesji jest kompleks osadów, który znajduje siê na N krawêdzi osadów piaszczysto-mu³kowych i czêœciowo spoczywa na glinie zlodowacenia warty (odkrywka nr 1, ryc. 3). S¹ to g³azy i ¿wiry z domieszk¹ piasku

gruboziarni-stego niewarstwowane. Najlepiej ods³oniête s¹ w E czêœci w skarpie doliny Warty, gdzie spoczywaj¹ bezpoœrednio na gli-nie warciañskiej (ryc. 6). W sp¹gu wystêpuj¹ g³azy pochodze-nia skandynawskiego o œrednicy do 50 cm. Podobnie jest wykszta³cony ten osad w odkrywce nr 2 w jej górnej czêœci.

Na glinie zlodowacenia warty na E od wsi Kraszkowice znajduje siê du¿a pokrywa osadów piaszczystych, która kontynuuje siê ku N poza obszar badañ (odkrywka nr 4, ryc. 2). Pokrywa ta ma powierzchniê co najmniej 10–15 km2_.

Mi¹¿szoœæ osadów dochodzi do 20 m z rozdzielaj¹cym je poziomem gliny o gruboœci do 2 m w dolnej czêœci. S¹ to osady piaszczyste z wk³adkami pylasto-mu³kowymi, o ziar-nach dobrze wysortowanych, obtoczonych i b³yszcz¹cych. Analiza uziarnienia (Gistel, 1995) wykazuje œredni¹ zawartoœæ frakcji piaszczystej powy¿ej 97%. Pomiary paleopr¹dów wskazuj¹ na pó³nocny kierunek transportu. Ku stropowi osady zwiêkszaj¹ swoj¹ frakcjê, przechodz¹c od poziomo warstwowanych osadów mu³kowo-piaszczys-tych w sp¹gu ku piaskom œrednio- i gruboziarnistym war-stwowanym przek¹tnie w stropie. Zaznacza siê bardzo wyraŸnie wzrost gruboœci ziaren od piasku drobnego w czêœci S do ¿wiru w czêœci N. Nie stwierdzono w osadzie substancji organicznej i ska³ lokalnych, dominuje nato-miast materia³ skandynawski (Soko³owski, 1998). W czê-œci SE odkrywki stwierdzono wiele klinów mrozowych tworz¹cych siê w warunkach peryglacjalnych po ust¹pie-niu lodowca warty, prawdopodobnie g³ównie podczas zlo-dowacenia wis³y.

Zlodowacenie warty by³o ostatnim, jakie objê³o w spo-sób bezpoœredni swoim oddzia³ywaniem Wy¿ynê Wielu-ñsk¹. W interglacjale eemskim rozpocz¹³ siê proces denudacji i rozcinania starszych osadów trwaj¹cy do dnia dzisiejszego. Du¿y wp³yw na sieæ dolin rzecznych w rejo-nie Wielunia ma pod³o¿e mezozoiczne pociête licznymi w tym rejonie uskokami, w wyniku czego powsta³ ca³y szereg zrêbów i rowów tektonicznych (Deczkowski, 1963, 1976, 1977; G³azek, 1997; Krzemiñski, 1965, 1974; Znosko, 1960). Pierwsza faza tworzenia siê tych uskoków mia³a miejsce w paleogenie, a nastêpnie w miocenie (Znosko, 1960). Równie¿ w plejstocenie nastêpowa³a aktywizacja stref uskokowych pod wp³ywem nacisku l¹dolodu. W wyniku tego obecnie wystêpuj¹ na powierzchni ma³oodporne na egzaracjê lodowcow¹ i³y jury œrodkowej na S i E od Wielunia, a jednoczeœnie w obni¿aj¹cych siê czêœciach nastêpowa³a akumulacja materia³u glacjalnego i fluwioglacjalnego (ryc. 4). Wznosz¹ce ruchy neotekto-niczne na obszarze Wy¿yny Wieluñskiej trwaj¹ do dzisiaj (Lewik, 1989; Liszkowski, 1982). Ma to powa¿ny wp³yw na charakter doliny Warty (Lewik, 1989). Tworz¹ca siê sieæ dolinna wykorzysta³a wczeœniejsze rozciêcia erozyjne pochodz¹ce z koñca trzeciorzêdu i przemodelowane we wczesnym plejstocenie (Krzemiñski, 1965).

Podczas zlodowacenia wis³y i holocenu tworzy³y siê parowy i w¹wozy w skarpie doliny Warty. Nachylenie ich stoków dochodzi do 60o_{, a g³êbokoœæ do 6–10 m}

(Krzemiñ-ski, 1965; Soko³ow(Krzemiñ-ski, 1998). Krzemiñski t³umaczy ich powstawanie tajaniem œniegu w okresie zimowym. Dodaæ tu nale¿y tak¿e dzia³alnoœæ cz³owieka, co dobrze widaæ na przyk³adzie polnej drogi na E od wsi Mierzyce, która wykorzystuje dno w¹wozu. U ich wylotów znajduj¹ siê sto¿ki nap³ywowe o powierzchni do kilkuset m2_.

Ryc. 7. Pionowe spêkania w glinie wype³nione martwic¹ wapienn¹

Fig. 7. Vertical fractures in till filled in with calcareous sinter

Ryc. 8. Diapir ilasty w piaskach i mu³kach kemowych powsta³y w wyniku zaburzeñ gêstoœciowych, nieskonsolidowanych osa-dów

Fig. 8. Clayey diapir in kame sands and silts resulted from densi-ty disturbances of unconsolidated sediments

Interpretacja

Gliny zwa³owe reprezentuj¹ce zlodowacenia sanu zosta³y usuniête z terenów po³o¿onych wy¿ej podczas interglacja³u mazowieckiego w wyniku denudacji i erozji. G³azowiska, które mog¹ byæ pozosta³oœci¹ po tych glinach, znajduj¹ siê w dnie rzeki Warty na odcinku od Krzeczowa do Przywozu. Natomiast w obni¿eniach glina zlodowace-nia sanu mog³a siê zachowaæ w postaci izolowanych p³atów. St¹d te¿ najni¿szy poziom gliny zwa³owej zosta³ zaliczony do zlodowacenia sanu. Osady rozdzielaj¹ce gli-ny zlodowacenia odry i warty cechuj¹ siê stosunkowo nie-du¿ymi mi¹¿szoœciami rzêdu kilku, maksymalnie kilkunastu metrów. Analiza wierceñ archiwalnych pozwala podzieliæ je na dwa kompleksy. Dolny wykazuje recesyjne nastêpstwo facji od ¿wirów tworz¹cych siê w pobli¿u czo³a ustêpuj¹cego lodowca, przez piaski ró¿noziarniste do pia-sków mu³kowych w stropie. Le¿¹ce na nich piaski œrednio-ziarniste mo¿na zaliczyæ ju¿ do fazy transgresyjnej nastêpnego zlodowacenia. Rozdzielaj¹ one poziom gliny zlodowacenia sanu od gliny zlodowacenia odry.

Wy¿ej wystêpuje poziom gliny, który zaliczono do zlo-dowacenia odry. Zmienna i niedu¿a mi¹¿szoœæ prawdopo-dobnie jest rezultatem póŸniejszych procesów niszcz¹cych podczas deglacjacji tego obszaru.

Wy¿ynny charakter terenu sprawi³, ¿e kompleks osa-dów rozdzielaj¹cych gliny zlodowacenia odry i warty ma niedu¿¹ mi¹¿szoœæ, a na obszarze, gdzie pod³o¿e mezozo-iczne znajduje siê wysoko, dwa górne poziomy glin spoczy-waj¹ niemal bezpoœrednio na sobie rozdzielone osadami piaszczysto-¿wirowymi o mi¹¿szoœci poni¿ej jednego metra (ryc. 4). Powsta³y one podczas transgresji lodowca warcia-ñskiego na jego przedpolu. W obrêbie brze¿nej czêœci lobu Warty brakuje osadów zastoiskowych, podobnie jak w brze-¿nej czêœci lobu Widawki (Baraniecka & Sarnacka, 1971).

Wiêkszoœæ badanego terenu jest pokryta przez glinê zlodowacenia warty. Ma ona decyduj¹cy wp³yw na krajo-braz, szczególnie w czêœci N i W. Ma te¿ ci¹g³y charakter w odró¿nieniu od starszych poziomów glin. Jest ona zapisem bezpoœredniego wkroczenia lodowca warciañskiego na ten obszar, który musia³ pokonaæ wzniesienia zbudowane z odpornych ska³ mezozoicznych. Recesja lodowca warty w tej czêœci mia³a charakter arealny, o czym mo¿e œwiadczyæ obecnoœæ osadów piaszczysto-mu³kowych wystêpuj¹cych w formie terasy kemowej na S od wsi Kraszkowice (ryc. 3). Od pó³nocy wyraŸnie zaznacza siê krawêdŸ tej terasy, bra-kuje jej natomiast od po³udnia, gdzie bezpoœrednio na powierzchni pojawia siê glina zlodowacenia warty. Pod-czas tworzenia siê tej struktury kemowej, po³udniowa czê-œæ terenu wznosi³a siê, stanowi¹c granicê dla sedymentacji osadów mu³kowo-piaszczystych. Dlatego te¿ zosta³a okre-œlona jako taras, a nie stoliwo, czy pagórek kemowy. Gru-boziarniste osady przylegaj¹ce od N do tarasu kemowego charakteryzuje brak wysortowania i œladów transportu. Fakt ten, jak i frakcja materia³u wskazuje na depozycjê w bezpoœredniej bliskoœci krawêdzi stagnuj¹cego lodowca. Nie spotykamy tutaj deformacji glacitektonicznych, które opisuje Krzemiñski (1974) w podobnych osadach znaj-duj¹cych siê w Kamionce po³o¿onej nieco na W od badane-go obszaru. Lodowiec zatem tylko stagnowa³ bez ponownego wkraczania na ju¿ oswobodzone od lodu obszary. Tworzy³y siê one przy krawêdzi lodowca w wyni-ku ablacji przybieraj¹c formê niedu¿ych moren czo³owych (ryc. 3). Osady te buduj¹ kulminacje wzgórz na S od Krasz-kowic i stanowi¹ dominuj¹cy element w rzeŸbie terenu. W

œwietle nowych danych sedymentologicznych wyró¿niony przez Krzemiñskiego (1965) wysoki taras rzeczny Warty na E od Kraszkowic, nale¿y interpretowaæ jako powierzch-niê sandrow¹, powsta³¹ podczas dalszej recesji l¹dolodu Warty. By³by to tym samym najm³odszy na tym obszarze osad bêd¹cy bezpoœrednim skutkiem dzia³alnoœci tego l¹dolodu.

Podsumowanie

Na obszarze Wy¿yny Wieluñskiej wœród utworów powierzchniowych dominuj¹ osady zlodowacenia warty. Maj¹ one zredukowane mi¹¿szoœci. Brakuje te¿ osadów orga-nicznych pozwalaj¹cych jednoznacznie okreœliæ ich wiek.

Badania wykonane w ods³oniêciach (odkrywka 2 i 3) pozwoli³y dokonaæ nowej interpretacji wzgórz po³o¿onych na S od Kraszkowic. Zosta³y one opisane przez Krzemiñ-skiego (1965, 1974) jako wysoczyzna morenowa. Analiza sedymentologiczna oraz materia³ów archiwalnych pozwo-li³a okreœliæ inn¹ genezê tych wzgórz. G³ówn¹ rolê ode-gra³y procesy sedymentacji osadów w warunkach wodnolodowcowych. Najni¿ej le¿¹ce piaski i ¿wiry flu-wioglacjalne powsta³y na przedpolu lodowca w czasie jego transgresji. Zosta³y one przykryte przez piaski i mu³ki tworz¹ce siê prawdopodobnie pomiêdzy bry³¹ martwego lodu a wznosz¹c¹ siê powierzchni¹ wy¿yny przybieraj¹c formê terasy kemowej (Soko³owski, 1998). Od N wzgórza te s¹ nadbudowane przez p³aty osadów ¿wirowo-kamieni-stych bezstrukturalnych o niedu¿ych mi¹¿szoœciach.

Formy terenu bêd¹ce skutkiem dzia³alnoœci l¹dolodu zlodowacenia warty dominuj¹ w krajobrazie i stanowi¹ jego najwa¿niejszy element. PóŸniejsze procesy prowa-dzi³y tylko do niewielkiego przemodelowania krajobrazu, jaki pozosta³ po ust¹pieniu ostatniego na tym obszarze lodowca. Jedynie w dolinie Warty dosz³o do g³êbszych wciêæ. Na niewielk¹ rolê m³odoplejstoceñskich i holoce-ñskich procesów denudacyjnych zwraca uwagê tak¿e Krze-miñski (1974). WyraŸniejsze formy erozyjne powsta³y tylko na krawêdzi doliny Warty dziêki du¿ej, bo dochodz¹cej do 50 metrów, deniwelacji terenu.

Pragnê na tym miejscu z³o¿yæ p. prof. dr hab. Jerzemu G³azkowi serdeczne podziêkowania za udzielon¹ pomoc i cenne rady podczas prowadzenia badañ w terenie, jak i pisania pracy magisterskiej, której ten artyku³ jest streszczeniem. Dziêkujê te¿ p. mgr Przemys³awowi D¹browskiemu za udostêpnione mate-ria³y archiwalne i pomoc w pracach terenowych.

Literatura

BARANIECKA M. D. & SARNACKA Z. 1971 — Stratygrafia czwar-torzêdu i paleogeografia dorzecza Widawki. Biul. Inst. Geol., 254. Z badañ czwartorzêdu w Polsce, t. 1: 157–260.

BAROÑSKI S. 1968 — Orzeczenie geologiczne z badañ geologicz-no-poszukiwawczych za z³o¿em wapieni jurajskich w rejonie Wielunia. Arch. Przeds. Geol. w Krakowie.

B£ASZKIEWICZ A., CIEŒLIÑSKI S., D¥BROWSKA A., KARCZEWSKI L., KOPIK J. & MALINOWSKA L. 1968 — Zarys stratygrafii i tektoniki po³udniowej czêœci niecki ³ódzkiej (rejon Be³chatowa). Kwart. Geol., 12: 279–293.

DECZKOWSKI Z. 1963 — Górny trias i jura okolic Wielunia. Biul. Inst. Geol., 168: 87–123.

DECZKOWSKI Z. 1976 — Charakterystyka osadów jury dolnej i œrod-kowej obszaru Kalisko-Czêstochowskiego. Biul. Inst. Geol., 295: 57–80.

DECZKOWSKI Z. 1977 — Budowa geologiczna pokrywy perm-sko-mezozoicznej i jej pod³o¿a we wschodniej czêœci monokliny przed-sudeckiej (obszar kalisko-czêstochowski). Pr. Inst. Geol., 82: 37–56.

GISTEL C. 1995 — Analiza uziarnienia dla potrzeb kopalni kruszywa naturalnego w Kraszkowicach. Woj. Arch. Geol., £ódŸ.

G£AZEK J. 1997 — Geneza struktury Wielunia na monoklinie przed-sudeckiej. Streszcz. ref. Oddz. Poz. Pol. Tow. Geol., Poznañ: 92–102. G£AZEK J., SZYNKIEWICZ A., WIERZBOWSKI A. & MATYJA B.A. 1983 — Opracowanie odkrytych map litologiczno-stratygraficz-nych utworów górnej jury w rejonach Dzia³oszyna, Wielunia, Burzeni-na. Cz. II Rejony Kie³czyg³owa, Wielunia i BurzeniBurzeni-na. Arch. ZPG UW, Warszawa.

GRADZIÑSKI R., KOSTECKA A., RADOMSKI A. & UNRUG R. 1976 — Sedymentologia. Wyd. Geol.

KOCISZEWSKI K. & OSENDOWSKA E. 1988 — Sprawozdanie z prac poszukiwawczych z³ó¿ kruszywa naturalnego przydatnego dla celów drogownictwa wystêpuj¹cych w promieniu 25 km od miejsco-woœci Piskornik k. Wielunia, woj. sieradzkie. Przedsiêb. Geol. w W-wie, Zak³. w £odzi.

KRZEMIÑSKI T. 1965 — Prze³om doliny Warty przez Wy¿ynê Wielu-ñsk¹. Acta Geogr. Lodz., 21: 8–82.

KRZEMIÑSKI T. 1974 — Geneza m³odoplejstoceñskiej rzeŸby gla-cjalnej w dorzeczu œrodkowej Warty. Acta Geogr. Lodz., 33: 9–151. KRZEMIÑSKI T. 1986 — Wp³yw tektoniki na rozwój paleogeogra-ficzny pó³nocnego przedpola Wy¿yny Wieluñskiej w czwartorzêdzie. II Zjazd Geogr. Polskich, £ódŸ 11–13.09.1986: 11–14.

KRZEMIÑSKI T. 1989 — Powi¹zanie form dolinnych œrodkowej Pol-ski z obiegiem wód w ma³ych zlewniach. Acta Geogr. Lodz., 59: 95–119.

LEWIK P. 1989 — M³ode ruchy tektoniczne w pó³nocnej czêœci Wy¿y-ny Wieluñskiej. Fol. Geograph. Ser. Geograph.-Phys., 21: 117–138.

LISZKOWSKI J. 1982 — Geneza pola wspó³czesnych pionowych ruchów skorupy ziemskiej na obszarze Polski. Rozpr. UW, 174: 1–179. RÓ¯YCKI S.Z. 1953 — Górny dogger i dolny malm jury krakow-sko-czêstochowskiej. Pr. Inst. Geol., 17: 8–32.

RÓ¯YCKI S.Z. 1960 — Czwartorzêd rejonu Jury Czêstochowskiej i s¹siaduj¹cych z ni¹ obszarów. Prz. Geol., 8: 424–429.

RÓ¯YCKI S. Z. & LAMPARSKI Z. 1967 — Kierunki ruchu lodu w czasie transgresji zlodowacenia œrodkowopolskiego w pó³nocnej czêœci Jury Polskiej. Acta Geol. Pol., 17: 369–390.

SERWAN H. 1978 — Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwaw-czych za z³o¿em kruszywa naturalnego w by³ym powiecie wieluñskim. Arch. Komb. Geol. „Po³udnie” w Katowicach.

SKOMPSKI S. 1971— Zarys stratygrafii czwartorzêdu i rozwoju rze-Ÿby glacjalnej moren czo³owych stadia³u mazowiecko-podlaskiego (warty) miêdzy Radomskiem a Dzia³oszynem. Biul. Inst. Geol., 254: 271–299.

SOKO£OWSKI R. 1998 — Budowa geologiczna okolic Kraszkowic — pó³nocno-wschodni sk³on Wy¿yny Wieluñskiej. Arch. UAM, Poznañ.

STANKOWSKI W. 1996 — Wstêp do geologii kenozoiku. Wyd. Nauk. UAM.

TINZER P. 1941— Profile wierceñ i przekroje geologiczne z rejonu Wielunia (materia³y graficzne). CAG. Pañstw. Inst. Geol.

ZNOSKO J. 1960 — Tektonika obszaru czêstochowskiego. Prz. Geol., 8: 418–423.

Wstêpne wyniki badañ koncentracji radu i radonu w wodach podziemnych

i powierzchniowych górnej czêœci zlewni Kamienicy (Masyw Œnie¿nika, Sudety)

Tadeusz A. Przylibski*, Stanis³aw Staœko**, Sebastian Szczepanowski**,

Magdalena Modelska**, Jerzy Dorda***, Beata Koz³owska***

Preliminary results of determinations of radon and radium concentrations in surface and underground waters in the upper part of the Kamienica River catchment basin (Œnie¿nik Massif, Sudetes, SW Poland). Prz. Geol., 50: 436–440.

S u m m a r y. The paper presents preliminary results of concentration determinations of radioactive isotopes222_Rn,226_{Ra and}228_{Ra in} surface and underground waters of the upper part of the Kamienica drainage basin. The obtained results reveal evident temporal and spatial diversity in concentrations of these isotopes. It is then probable that obtaining more data will enable testing the application of these radon and radium isotopes as tracers of mixing zones of surface and underground waters in the study area. It will be also possible to use these isotopes as indicators of drainage of shallow (local) or deeper groundwater reservoir in crystalline rocks of the Œnie¿nik Massif. The recorded high values of radon concentrations, reaching 1662 Bq/dm3_{in underground waters of this area allow to regard} these waters as possessing medicinal properties. The area of the upper part of the Kamienica drainage basin may be thus considered a prospective deposit of radon medicinal waters.

Key words: radium, radon, surface and underground waters, radon waters, Œnie¿nik Massif, Sudetes, SW Poland

W górnej czêœci zlewni Kamienicy w Masywie Œnie-¿nika od d³u¿szego czasu s¹ prowadzone szczegó³owe badania nad w³aœciwoœciami hydraulicznymi i zmienno-œci¹ drena¿u w ska³ach krystalicznych (Kryza, 1983; Staœ-ko, 1996, 1999; Tarka, 1997). Rejestrowany odp³yw podziemny w postaci wyp³ywu ze sztolni „Œnie¿nik” w dolinie Lej Ma³y dowodzi, ¿e wartoœci wspó³czynnika regresji wykazuj¹ znaczne zró¿nicowanie. Jego wysokie wartoœci wydaj¹ siê charakteryzowaæ drena¿ lokalnego, p³ytkiego zbiornika wód podziemnych, podczas gdy niskie wartoœci wskazuj¹ na drena¿ g³êbokiego, regionalnego

zbiornika, b¹dŸ przejœciowego systemu. Dalszych badañ wymaga wiek wód i tempo ich wymiany w œrodowisku skalnym oraz lokalizacja stref uprzywilejowanego kr¹¿enia (Staœko, 1999).

Wydaje siê, ¿e zastosowanie izotopów radonu (222_{Rn) i}

radu (226_{Ra i} 228_{Ra), naturalnie wystêpuj¹cych w wodach}

podziemnych i powierzchniowych oraz ska³ach tego rejo-nu mo¿e byæ pomocne przy rozwi¹zaniu niewyjaœnionych do tej pory kwestii. Izotopy te s¹ powszechnie wykorzysty-wane w œwiecie w podobnych badaniach zwi¹zanych z mieszaniem siê wód powierzchniowych (rzecznych i mor-skich) i podziemnych, wyznaczaniem stref ich mieszania siê oraz infiltracji wód powierzchniowych do zbiorników wód podziemnych, czy te¿ dop³ywu wód podziemnych do wód powierzchniowych (Hoehn & von Gunten, 1989; Ellins i in., 1990; Bertin & Bourg, 1994; Corbett i in., 1997; Krest i in., 1999; Hussain i in., 1999; Hamada, 1999; Scott & Moran, 2001; Eikenberg i in., 2001), a tak¿e do wyzna-czania dróg oraz tempa przep³ywu wód podziemnych *Wydzia³ Górniczy, Politechnika Wroc³awska,

Wybrze¿e

S. Wyspiañskiego 27, 50-370 Wroc³aw

**Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski,

pl. M. Borna 9, 50-204 Wroc³aw