AGNIESZKA LIBURA
Uniwersytet Wrocławski
Kagrestkos i brzoskwiśnia.
Wybrane problemy związane
ze strukturą amalgamatów leksykalnych
W ostatnich latach ukazało się wiele prac językoznawczych dotyczących pro- cesu tworzenia amalgamatów leksykalnych (lexical blending), które wcześniej w polskiej lingwistyce często określane były jako kontaminacje słowotwórcze.
Wynika to z dostrzeżenia związku tego typu neologizmów z amalgamatami po- jęciowymi (concpetual blends) opisanymi przez Gilles’a Fauconniera i Marka Turnera i z nowych sposobów analizy ich znaczenia. Badacze zajmujący się tym szczególnym typem derywatów powołują się na Suzanne Kemmer (2000; 2003), która przekonująco opisała amalgamaty leksykalne jako przypadki integracji pojęciowej. Takie ujęcie wydało się wielu badaczom szczególnie interesujące ze względu na przypisywaną amalgamatom rolę w procesach umysłowych i językowych: „some sort of integration at the conceptual level is operative in all types of lexical blends, and, what is more, it is the same type of integration or blending that is found to be a central phenomenon of human activity, and therefore also central in language” (Brdar-Szabó, Brdar 2008) Z pewnością praca Kemmer otworzyła nowe możliwości badania semantyki tych niekonwencjonalnych for- macji słowotwórczych. Jak stwierdza Krystyna Waszakowa,
[t]eoria amalgamatów Fauconniera i Turnera pozwala od strony semantycz- nej przyjrzeć się również słowotwórczym procesom kontaminacji, w wyniku których powstają innowacje formalnie nieregularne, przypadkowe, nieres- pektujące reguł fonologicznych ani morfologicznych, w rodzaju biurokratura (biurokracja i nomenklatura), glokalizacja (globalizacja i lokalny), hackpo- spolita (hacker i rzeczpospolita), haktywista (hacker i aktywista), nautykwa- riat (nautyka i antykwariat) (Waszakowa 2010, s. 74).
Mimo wielu badań nad amalgamatami leksykalnymi nadal problemem po- zostaje definiowanie tego zjawiska, a tym samym wydzielenie go spośród innych
procesów słowotwórczych. Wątpliwości budzą także różne opisy właściwości strukturalnych amalgamatów leksykalnych oraz próby określenia, jakie warunki powinien spełniać udany amalgamat. Badacze usiłują też ustalić motywację amal- gamatów, i to w dwojakim sensie. Po pierwsze, bada się przyczyny, dla których w pewnych językach amalgamaty leksykalne występują częściej niż w innych.
Po drugie, analizuje się powody, które mogą wpływać na taki, a nie inny kształt struktury amalgamatów. Do tych ważnych, a jednocześnie spornych zagadnień warto by jeszcze dodać sposoby analizy semantycznej. Wprawdzie model Fau- conniera i Turnera dostarcza zespołu narzędzi analitycznych, które wydają się obiecujące, jednak sama teoria integracji pojęciowej nie rozstrzyga wielu aspek- tów, mogących okazać się istotne w analizie amalgamatów leksykalnych, np.
stopnia szczegółowości przestrzeni wyjściowych1 czy sposobu uwzględnienia kontekstu, w jakim pojawił się neologizm. W dalszej części pracy omówię wy- brane problemy związane ze strukturą tych neologizmów, a mianowicie uwzględ- nianie cech strukturalnych amalgamatów w ich definicjach oraz niektóre próby typologii oparte na właściwościach strukturalnych. Ta ostatnia kwestia wiąże się także z innym ważnym zagadnieniem: relacją między linearnością amalgamatów leksykalnych, którą do analizy tych derywatów z dobrym skutkiem wprowadził Stefan Th. Gries (2004), a ich fortunnością. Również o tym problemie obszerniej będą traktować kolejne podrozdziały.
Definicje amalgamatów leksykalnych
Współcześni badacze amalgamatów leksykalnych podkreślają, że przykłady tego typu niekonwencjonalnej derywacji można znaleźć już w najstarszych teks- tach zapisanych w sanskrycie, starożytnej grece i łacinie (Cannon 2000, s. 956).
Sama nazwa tego zjawiska jest — oczywiście — znacznie późniejsza. Polska ter- minologia słowotwórcza operuje określeniem amalgamat leksykalny dopiero od kilku lat, podczas gdy w badaniach anglosaskich termin lexical blending ma już blisko stuletnią tradycję. W jednej z pierwszych prac na temat Luise Pound (1914) definiowała amalgamaty leksykalne, stosując kryteria zarówno semantyczne, jak i strukturalne: „two or more words, often of cognate sense, telescoped as it were into one; as factitious conflations which retain, for a while at least, the suggestive power of their various elements” (Pound 1914, s. 1).
Inni badacze próbowali zdefiniować amalgamaty leksykalne, opierając się wyłącznie na właściwościach formalnych. Na przykład Lauri Bauer (1983) propo- nuje za amalgamaty uznawać neologizmy tworzone w sposób, który uniemożliwia
1 Szczegółowość, inaczej konkretność, stopień precyzji, jest tu rozumiana jako jeden z czło- nów Langackerowskiej opozycji szczegółowość–schematyczność (Langacker 2009, s. 38–42).
jasny podział na morfemy2. Definicja ta jest tak szeroka, że można w jej świetle za amalgamaty uznać również te derywaty, które powstały wskutek dezintegracji, czyli ucięcia tematu (Grzegorczykowa, Puzynina 1999, s. 364). Rita Brdar-Szabó i Mario Brdar, przyjmując tę definicję za punkt wyjścia, proponują inną, bardziej precyzyjną, a także opartą na kryteriach formalnych: „lexical blends are words formed from parts of two (or possibly more) other words by telescoping them, i.e. taking the extreme parts of the words involved, often by splitting morphemes”
(Brdar-Szabó, Brdar 2008, s. 174). Następnie ci sami autorzy wskazują przykłady derywatów uznawanych za amalgamaty leksykalne, które nie spełniają wskazane- go w ich definicji warunku skrócenia podstaw słowotwórczych, m.in. neologizm guesstimate utworzony na podstawie słów guess (‘zgadywać’) i estimate (‘sza- cować’). Rozwiązaniem, które ostatecznie proponują, jest uznanie amalgamatów leksykalnych za kategorię skonstruowaną wokół prototypu, której elementy łączy Wittgensteinowskie podobieństwo rodzinne. W istocie wiele definicji, poczynając od przytoczonej na początku definicji Luise Pound sprzed niemal stu lat, zawiera takie określenia, jak często, zazwyczaj, przez jakiś czas itp. Takie elementy ma — prowizoryczna i ostatecznie odrzucona — definicja Brdar-Szabó i Brdara, a tak- że wiele innych (por. np. Cannon 2000, s. 952). Wskazywałyby one na trudność określenia granic oraz na istnienie pewnego centrum kategorii.
Nie oznacza to, że na potrzeby konkretnych badań, np. ilościowych, nie można zdefiniować amalgamatów jako kategorii arystotelesowskiej, z jasno okre- ślonymi granicami. Jednakże historycznie — w toku różnorakich badań języko- znawczych — ukształtowała się ona jako kategoria nieostra, której elementy mają różny status: niektóre są lepszymi przykładami amalgamatów leksykalnych, inne gorszymi, bo nietypowymi, a jeszcze inne — z rzadka tylko są podawane jako przykłady tej kategorii, nie mając wielu właściwości typowych amalgamatów.
Chcąc zatem uwzględnić różne typy derywatów opisywanych jako amalgamaty leksykalne, nie można odwołać się do definicji opartych na warunkach koniecz- nych i dostatecznych. Trzeba natomiast założyć, że amalgamaty leksykalne two- rzą kategorię naturalną w rozumieniu Eleonory Rosch (1977). Można wówczas zadać pytanie o prototyp tej kategorii. Zdaniem Brdar-Szabó i Brdara w centrum kategorii amalgamatów leksykalnych są derywaty utworzone w wyniku ucięcia końca pierwszego wyrazu oraz początku drugiego lub (oraz) w wyniku nałoże- nia odpowiednich segmentów fonologicznych tych dwóch wyrazów, przy czym pod względem semantycznym są one kohiponimami jakiegoś trzeciego wyrazu.
Dobrym przykładem mógłby tu być analizowany przez Stefana Th. Griesa (2004) brunch, utworzony w wyniku ucięcia i połączenia wyrazów breakfast oraz lunch.
W tym przypadku podstawy słowotwórcze są także kohiponimami.
2 Chodziłoby zatem o wszystkie derywaty, które powstają — jak pisze — „in such a way that there is no transparent analysis into morfs” (Bauer 1983, s. 234).
Inni badacze twierdzą, że w idealnym amalgamacie żadne ze słów nie powinno zostać ucięte z tego względu, że podstawy słowotwórcze winno cechować podo- bieństwo umożliwiające nałożenie odpowiednich segmentów: „[i]deal blends then would naturally be ones where the ending of the first source word and the beginning of the second source one overlap, resulting in a way in no deletion at all” (Kaunisto 2000, s. 49)3. Wówczas w centrum kategorii amalgamatów leksykalnych sytuo- wałyby się takie derywaty jak wcześniej podany neologizm guesstimate, który ilu- struje derywację bez ucięcia. Ponadto połączone w nim zostały wyrazy pokrewne znaczeniowo.
Stosunkowo blisko centrum kategorii amalgamatów — bez względu na to, czy prototyp określimy zgodnie z propozycją, którą przedstawił Mark Kaunisto, czy też według Brdar-Szabó i Brdara — znalazłyby się takie derywaty jak ekspre- sywny neologizm katolib, którego używa Henryk Sawka w swoim żarcie rysun- kowym (Sawka 2010, s. 24). Stosując kryteria Brdar-Szabó i Brdara, trzeba uznać, że należy on do typowych, chociaż nie najbardziej typowych strukturalnie amal- gamatów leksykalnych, ponieważ powstał dzięki następującemu połączeniu pod- staw słowotwórczych katolik i talib: ucięciu ostatniej spółgłoski pierwszego wy- razu oraz takiemu nałożeniu odpowiednich segmentów fonologicznych obu słów, że częściowo one się przenikają4. Wprawdzie spółgłoska t w śródgłosie pierwszej podstawy słowotwórczej nakłada się na identyczną spółgłoskę w nagłosie drugiej podstawy, jednak następujące po nich samogłoski nie są w obu wyrazach tożsa- me: w derywacie występuje o, tak jak w wyrazie katolik, podczas gdy w odpowia- dającym tej głosce miejscu w wyrazie talib jest a. Z kolei następne segmenty (li) w obu słowach są identyczne i bez trudu można je w derywacie nałożyć. W tym przypadku nie da się także znaleźć bezpośredniego kohiponimu: katolik to przed- stawiciel jednego z kościołów religii chrześcijańskiej, talib natomiast — jednej z radykalnych grup sunnitów, odłamu religii muzułmańskiej, jednak hiperonimy obu podstaw słowotwórczych (chrześcijanin, muzułmanin) znajdują się już w ob- rębie tej samej kategorii. Natomiast z punktu widzenia Kaunisty derywat ten od- biegałby od ideału, ponieważ wykorzystuje alternacje ilościowe (ucięcia).
Na peryferiach tej prototypowo zorganizowanej kategorii znajdowałyby się m.in. amalgamaty leksykalne utworzone w wyniku ucięcia końcowych segmen- tów obu wyrazów będących podstawami słowotwórczymi neologizmu, które — ponadto — nie wykazywałyby podobieństw semantycznych. Jako przykłady ta- kich derywatów pozostających poza kategoriami powoływanymi do życia przez większość ścisłych definicji amalgamatów leksykalnych Brdar-Szabó i Brdar po-
3 Cytat ten pochodzi z materiałów konferencyjnych i przytaczam go za pracą Stefana Th.
Griesa (2004, s. 650).
4 Teoretycznie mogłoby tu również chodzić o osobę wyznania katolickiego reprezentującą poglądy liberalne (podstawy słowotwórcze: katolik i liberał), lecz o innym rozumieniu neologizmu decyduje kontekst, przede wszystkim warstwa ikoniczna żartu.
dają m.in. neologizmy yestertech utworzony ze słów yesterday oraz technology oraz ag-sci, który powstał z połączenia wyrazów agricultural oraz science.
Znacznie trudniej określić granice tej kategorii neologizmów. Z jednej strony wydaje się, że wyznaczają je podobne zjawiska słowotwórcze, takie jak procesy tworzenia złożeń oraz derywacja wsteczna. Z drugiej strony niektórzy badacze definiują amalgamaty leksykalne w taki sposób, że nie można ich odróżnić od zjawisk pod pewnymi względami do nich podobnych, takich jak derywacja alternacyjna z ucięciem tematu.
Próby typologii. Właściwości strukturalne amalgamatów leksykalnych
Problemom struktury amalgamatów leksykalnych badacze poświęcili znacz- nie więcej miejsca niż dociekaniom, jakie relacje znaczeniowe łączą wyrazy bę- dące podstawami słowotwórczymi tych neologizmów. Wielokrotnie podkreślano zwłaszcza strukturalne podobieństwo amalgamatów do złożeń. Stąd jedna z pro- pozycji typologii polega na wyróżnieniu wśród amalgamatów — analogicznie jak wśród złożeń — struktur współrzędnych, takich jak brunch czy guesstimate, oraz nadrzędno-podrzędnych, których przykładem mogą być neologizmy yester- tech lub glokalizacja. W tym przypadku jednak problemu znaczenia amalgama- tów leksykalnych nie sposób ominąć. Otóż według Brdar-Szabó i Brdara, którzy proponują taką typologię, najbardziej prototypowe amalgamaty mają budowę analogiczną do złożeń współrzędnych, co oznacza, że ich podstawy słowotwór- cze są kohiponimami. Analizując przykłady takie jak goabex (połączenie goat oraz ibex) i prosumer (połączenie producer oraz consumer), stwierdzają oni: „It is clear that examples like these exhibit an obvious parallel with coordinative compounds” (Brdar-Szabó, Brdar 2008, s. 176). Natomiast — wedle tych sa- mych autorów — jeśli dwa słowa będące podstawą słowotwórczą neologizmu nie mogą być uznane za kohiponimy, powstaje amalgamat zbliżony do złoże- nia nadrzędno-podrzędnego5. Wydaje się jednak, że jest to rażące uproszczenie:
współrzędność dwóch członów złożenia lub amalgamatu można określić dopiero na poziomie parafrazy, która eksplikuje zależności semantyczne, a nie za pomocą bardziej sformalizowanego testu na kohiponimiczność postaw słowotwórczych.
Dopiero parafraza (lub bardziej wnikliwy opis znaczenia) pozwala ustalić, czy np.
neologizm prosumer oznacza osobę, która jest jednocześnie producentem i kon- sumentem, czy też producenta mającego jakieś cechy konsumenta6.
5 „If the two input words fail to qualify as co-hyponyms, then we have determinative-com- pound-like-blend” (Brdar-Szabó, Brdar 2008, s. 176).
6 Niewspółrzędność członów jest widoczna w przypadku Sawkowego katoliba, który nie ozna- cza kogoś, kto jest jednocześnie katolikiem i talibem, ale katolika przejawiającego radykalizm talibów.
Spośród wielu typologii uwzględniających wyłącznie kryteria strukturalne warto wymienić pracę Johna Algeo (1977), który — zgodnie z klasyczną opozycją znaną z prac de Saussure’a — wyróżnia amalgamaty syntagmatyczne, takie jak yestertech, i asocjacyjne (paradygmatyczne), takie jak goabex. Ten pierwszy typ powstaje w wyniku niestandardowego zespolenia wyrazów połączonych relacja- mi syntagmatycznymi, ten drugi zaś — w wyniku połączenia wyrazów pozosta- jących w relacji paradygmatycznej. Algeo proponuje ponadto inną klasyfikację, która opiera się na budowie formalnej neologizmów, a mianowicie uwzględnia ucięcie części wyrazu i nakładanie segmentów fonologicznych. Wykorzystując te kryteria, wyróżnia trzy podstawowe grupy amalgamatów leksykalnych: 1) z na- łożeniem segmentów fonologicznych; 2) z ucięciem; 3) z nałożeniem segmentów fonologicznych oraz ucięciem. Dalej dzieli tak wyróżnione typy na podgrupy ze względu na rodzaj i miejsce wystąpienia nałożenia segmentów fonologicznych oraz ze względu na liczbę i miejsce ucięć.
W podobnym kierunku — typologii opartej na budowie formalnej neologizmu
— idzie wielu innych badaczy, uwzględniając w kryteriach podziału także długość sylab oraz inne morfologiczne właściwości podstaw słowotwórczych. Niektórzy ponadto odróżniają nałożenie segmentów podstaw słowotwórczych w mowie i piśmie (por. np. Bauer 1983). Interesującą typologię zaproponował Gries, który również ograniczył się do kryteriów formalnych, wzorując się na pracy Johna Al- geo. Wprowadził jednak nowe pojęcie linearności, przez które rozumie łączenie wyrazów zachowujące porządek liniowy: wszystkie segmenty pierwszej podstawy słowotwórczej, czyli jej pierwsza część lub całość, muszą się pojawić przed seg- mentami drugiej podstawy słowotwórczej, a ta z kolei może być skrócona o po- czątkowe segmenty lub zachowana w całości. Biorąc pod uwagę trzy kryteria:
linearność, nakładanie segmentów fonologicznych lub graficznych oraz skraca- nie bądź nie każdej z podstaw słowotwórczych, Gries otrzymał szesnaście typów struktur, natomiast w zgromadzonym przez niego materiale potwierdzenie znala- zło jedynie dwanaście. Typologię opartą na tych kryteriach wraz z przykładami Gries przedstawił w postaci tabeli. Na jej podstawie sporządzono — na potrzeby tej pracy — tabelę 1, w której przykłady anglojęzyczne zastąpiono polskim mate- riałem językowym: amalgamatami leksykalnymi stworzonymi eksperymentalnie z sześciu nazw owoców: agrest, brzoskwinia, jabłko, kokos, malina, wiśnia.
Z jednej strony eksperyment pokazuje, że można utworzyć także takie typy amalgamatów, które teoretycznie są możliwe, a nie znalazły potwierdzenia w ob- szernym, bo liczącym 585 przykładów, materiale zgromadzonym przez Griesa.
Z drugiej strony pozwala również wskazać najbardziej prawdopodobną przy- czynę, dla której neologizmy takie nie powstają lub są zbyt rzadkie, aby je wy- chwycić w autentycznych tekstach. Przyczynę tę można by określić jako for- malną, ale w głębszym sensie wiąże się ona ze znaczeniem. Potencjalne typy strukturalne amalgamatów leksykalnych, nieobecne w korpusie Griesa, zostały wyróżnione w tabeli znakiem (!). Wszystkie tak oznaczone typy są nielinearne,
podczas gdy większość amalgamatów ma linearny charakter: w materiale zebra- nym przez Griesa, który on sam ocenia jako największy z analizowanych dotąd korpusów amalgamatów, stanowią one aż 92,5% wszystkich przykładów (Gries 2004, s. 647). Linearność amalgamatu jest tu tak istotna, ponieważ wpływa na rozpoznawalność obu podstaw słowotwórczych w neologizmie, co z kolei decy- duje o jego zrozumiałości. Fortunność amalgamatu można powiązać z możliwoś- cią dotarcia do znaczeń obu słów, które zostały połączone.
Tabela 1. Typologia amalgamatów według Griesa (2004, s. 646) obie podstawy
słowotwórcze są skrócone
tylko pierwsza podstawa słowotwórcza jest skrócona
tylko druga podstawa słowotwórcza jest skrócona
żadna podstawa słowotwórcza nie jest skrócona + nakładanie
segmentów + linearność
agreskwinia (agrest i brzoskwinia)
brzoskokos (brzoskwinia i kokos)
wiśnialina
(wiśnia i malina) jabłkokos (jabłko i kokos)
+ nakładanie segmentów
— linearność
brzagreskiwnia (brzoskwinia i agrest)
magrestina
(malina i agrest) jabłkoko (jabłko
i kokos) brzoskwiśnia (!) (brzoskwinia i wiśnia)
— nakładanie segmentów + linearność
kokogrest (kokos
i agrest) malwiśnia (malina i wiśnia)
agrestkos (agrest i kokos)
agrestmalina (?) (agrest i malina)
— nakładanie segmentów
— linearność
jawiśko
(jabłko i wiśnia) kagrestkos (!)
(kokos i agrest) jabłkowiś (jabłko i wiśnia)
kowiśniakos (!) (kokos i wiśnia)
Wydaje się, że szczególnie trudno skonstruować przejrzysty strukturalnie amalgamat, który łączyłby nielinearność segmentów ze skróceniem pierwszego wyrazu lub z nieskracaniem żadnej z podstaw słowotwórczych. Trzy typy amalga- matów niezanotowanych przez Griesa w jego korpusie, a utworzonych sztucznie w opisywanym eksperymencie, to struktury o następujących właściwościach:
1) amalgamat nielinearny bez nakładania segmentów obu wyrazów, w któ- rym tylko pierwsza podstawa słowotwórcza jest skrócona;
2) amalgamat nielinearny bez nakładania segmentów obu wyrazów, w któ- rym żadna z podstaw słowotwórczych nie jest skrócona;
3) amalgamat nielinearny z nakładaniem segmentów obu wyrazów, w którym żadna z podstaw słowotwórczych nie jest skrócona.
Pierwszy z wymienionych typów to amalgamat nielinearny, w którym seg- menty obu wyrazów nie nakładają się, a skrócone jest tylko pierwsze słowo.
Oznacza to, że części pierwszej podstawy słowotwórczej muszą być rozdzielo- ne drugim wyrazem, np. kagrestkos (kokos i agrest)7. Można sądzić, że w tego
7 Tu i w następnym przykładzie pogrubione zostały te części podstaw słowotwórczych, które znalazły się w derywacie.
typu strukturach niezwykle trudno rozpoznać pierwszą podstawę słowotwórczą, o ile druga nie jest stosunkowo krótka. Co więcej, druga podstawa słowotwórcza powinna być również tak charakterystyczna, aby i ona mogła być z łatwością rozpoznana. Dobrym przykładem takiego przejrzystego strukturalnie amalgamatu nielinearnego, w którym tylko pierwsza podstawa słowotwórcza jest skrócona, może być zanotowany przez Griesa derywat z nakładaniem segmentów obu wyrazów: ambisextrous (ambidextrous i sex)8.
Dwa pozostałe typy to amalgamaty nielinearne, w których żadna z podstaw słowotwórczych nie jest skrócona. Typ z nakładaniem segmentów został zilustro- wany w tabeli 1 przykładem brzoskwiśnia, typ zaś bez nakładania segmentów
— przykładem kowiśniakos. O ile derywat kowiśniakos, podobnie jak kagrestkos, ma niezbyt przejrzystą strukturę: trudno odnaleźć w obu amalgamatach i złożyć w całość fragmenty pierwszej podstawy słowotwórczej (kokos), o tyle neologizm brzoskwiśnia ma czytelną strukturę zarówno w mowie, jak i w piśmie. Wynika to z przypadkowej obecności w pierwszej podstawie słowotwórczej większości segmentów graficznych i fonologicznych drugiej podstawy słowotwórczej. Jak widać, nielinearne typy amalgamatów, jeśli mają być fortunne, a więc przejrzyste strukturalnie, nie tylko nie mogą być tworzone seryjnie, lecz wręcz odwrotnie:
możliwość ich utworzenia zależy od rzadko spotykanego wysokiego stopnia po- dobieństwa fonologicznego i graficznego obu podstaw słowotwórczych.
Warto zauważyć, że sama przejrzystość strukturalna amalgamatu nie musi przesądzać o jego fortunności. Na przykład Kemmer (2003, s. 77) twierdzi, że stworzenie amalgamatu wymaga osiągnięcia równowagi między dwoma sprzecz- nymi czynnikami: rozpoznawalnością podstaw słowotwórczych i podobieństwem struktur obu wyrazów ze względu na sylaby i akcent.
Typologia Griesa przewiduje także taki rodzaj derywatu, który łączy linearnie, nie nakładając segmentów, dwie podstawy słowotwórcze bez skracania którejkol- wiek z nich. Struktura ta w języku angielskim odpowiada typowemu złożeniu, na- tomiast w języku polskim można by ją uznać za nietypowy zrost z tego względu, że nie ma żadnych interfiksów ani formantów sufiksalnych, a człon wewnętrzny pozostaje nieodmienny. Przykładem tego typu połączenia jest utworzony ekspe- rymentalnie neologizm agrestmalina. Przeciwko uznaniu za zrosty formacji tego typu może przemawiać ich geneza. Jak piszą Grzegorczykowa i Puzynina (1999, s. 456), zrosty „powstają tylko na skutek stopniowej leksykalizacji związków frazeologicznych przejawiającej się w zmianach akcentowych i ewentualnym unieruchamianiu pierwszego członu”. Z tego powodu spontanicznie utworzony neologizm nazywający krzyżówkę agrestu i maliny nie miałby zapewne postaci typowej dla zrostów.
8 Jest to przykład amalgamatu nielinearnego z nakładaniem segmentów, w którym tylko pierwsza podstawa słowotwórcza jest skrócona.
Niezwykle interesująca typologia przedstawiona przez Griesa ma też wy- raźne słabości. Po pierwsze, ogranicza się do wybranych aspektów formalnych, pomijając inne, np. strukturę sylabiczną, którą wielu badaczy uznaje za istotną.
Po drugie, dotyczy wyłącznie amalgamatów leksykalnych utworzonych z dwóch podstaw słowotwórczych. Po trzecie, pomija także niektóre zjawiska peryferyjne wyróżnione wcześniej przez innych badaczy. Na jeden rzadki typ amalgamatów o szczególnych właściwościach wskazuje Lauri Bauer, zauważając, że niektóre amalgamaty sprawiają wrażenie, jakby zostały utworzone według jakiegoś znanego schematu słowotwórczego (Bauer 1983, s. 236). Jako przykład podaje amalgamaty leksykalne przypominające typowe złożenia.
W języku polskim trudno byłoby utworzyć analogiczne formacje słowotwór- cze: polskie złożenia zawierają interfiksy oraz dodatkowe formanty, np. sufiksal- ne. Można jednak znaleźć w polszczyźnie inny ciekawy typ neologizmów, a mia- nowicie derywaty, które dadzą się analizować na dwa sposoby: albo jako formacje skonstruowane według znanego wzorca, albo — dzięki temu, że na poziomie fo- nologicznym i graficznym są one podobne do określonego leksemu — jako nie- konwencjonalne amalgamaty leksykalne. Przykładem tego rzadkiego typu, który również zaliczam do amalgamatów leksykalnych, może być neologizm zatanista stworzony na potrzeby kampanii reklamowej porównywarki cen Tanio.pl. Z jed- nej strony można ten neologizm uznać za derywat od wyrażenia przyimkowego, podobny choćby do formacji zamordyzm. Z drugiej strony jego forma dźwiękowa nawiązuje do słowa satanista, od którego się różni jedynie dźwięcznością pierw- szej spółgłoski, i można go uznać za amalgamat wyrażeń za tanio i satanista.
Znaczenie tego drugiego wyrazu, do którego aluzję użytkownicy języka polskie- go bez trudu rozpoznają, z pewnością było istotne podczas pierwszego etapu kam- panii reklamowej, nastawionego na wywołanie zaskoczenia i zaintrygowanie od- biorców. Jak sądzę, wnikliwa analiz semantyczna tego typu derywatów powinna uwzględniać obie interpretacje ich struktury.
Przyjęta przez Griesa, a typowa dla strukturalizmu procedura klasyfikowania za pomocą zespołu cech binarnych wyklucza wyróżnienie typów innych niż te, które są realizacją różnych układów tych cech. Tymczasem — jak próbowałam wykazać — mogą istnieć elementy kategorii o szczególnych właściwościach.
Podsumowanie
Omówione w tym artykule problemy ze zdefiniowaniem amalgamatów lek- sykalnych z jednej strony wskazują na trudności z określeniem granic tej kategorii derywatów, a z drugiej przekonują o tym, że większość badaczy jest skłonna uznać istnienie pewnego centrum tej kategorii. Istnieją zatem przesłanki, aby przyjąć, że kategoria amalgamatów leksykalnych jest skonstruowana wokół prototypu, jak
to czynią Brdar-Szabó i Brdar (2008). Co więcej, nawet badacze, którzy propo- nują definiować amalgamaty za pomocą warunków koniecznych i dostatecznych, przyznają, że od podanych przez nich reguł istnieją wyjątki. Inni z kolei używają w definicjach amalgamatów wyrażeń wskazujących na prawdopodobieństwo wy- stąpienia danych cech lub na znaczną typowość pewnych właściwości struktural- nych. W większości definicji oraz opisów najbardziej typowych amalgamatów cechy strukturalne pojawiają się częściej i w większej liczbie niż właściwości semantyczne.
Typologie amalgamatów, z których część pokrótce tu omówiłam, też opierają się zazwyczaj na cechach strukturalnych. Na szczególną uwagę zasługuje typo- logia Griesa (2004), który wprowadził nową cechę linearności. Jak wykazał eks- peryment polegający na skonstruowaniu amalgamatów leksykalnych, z których każdy wykorzystuje dwie spośród sześciu nazw owoców (agrest, brzoskwinia, jabłko, kokos, malina, wiśnia), nielinearne typy amalgamatów o tyle są fortunne, o ile można je uznać za przejrzyste strukturalnie, co z kolei wiąże się z rozpo- znawalnością obu podstaw słowotwórczych i z możliwością dotarcia do znaczeń słów, które zostały połączone. Te typy strukturalne amalgamatów nie mogą być tworzone seryjnie, ponieważ ich fortunność zależy od podobieństwa fonologicz- nego i graficznego ich podstaw słowotwórczych.
Klasyfikacje oparte na przyjętych a priori zestawach cech binarnych pozwa- lają wprawdzie na przejrzysty opis danej kategorii i uzyskanie wartościowego wglądu w niektóre jej właściwości, mogą jednak pomijać pewne elementy, jeśli mają one szczególne cechy. Przykładem takich nietypowych amalgamatów, nie- mieszczących się w większości znanych typologii, są derywaty, które dadzą się analizować na dwa sposoby: albo jako formacje skonstruowane według znanego wzorca słowotwórczego, albo jako amalgamaty leksykalne. Nie jest to wprawdzie celem tej pracy, ale można sądzić, że opis ich znaczenia okaże się jeszcze bardziej skomplikowany niż opis ich struktury.
Bibliografia
Algeo J. (1977), Blends, a structural and systemic view, „American Speech” 52, s. 47–64.
Bauer L. (1983), English Word-Formation, Cambridge.
Brdar-Szabó R., Brdar M. (2008), On the marginality of lexical blending, „Jezikoslovlje” 9, nr 1–2, s. 171–194.
Cannon G. (2000), Blending, [w:] Morphologie. Ein internationales Handbuch zur Flexion und Wortbildung, t. 1, (Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft 17.1), red.
G. Booij, Ch. Lehmann, J. Mugdan (współp. W. Kesselheim, S. Skopeteas), Berlin-New York, s. 952–956.
Fauconnier G., Turner M. (2002), The Way We Think. Conceptual Blending and the Mind’s Hidden Complexities, New York.
Gries S.Th. (2004), Shouldn’t it be breakfunch? A quantitative analysis of blend structure in English,
„Linguistics” 42−43, s. 639−667.
Grzegorczykowa R., Puzynina J. (1999), Problemy ogólne słowotwórstwa, [w:] Morfologia, t. 2, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa.
Kardela H. (2006), (Nie)podobieństwo w morfologii: amalgamaty kognitywne, [w:] Kognitywistyka 2. Podobieństwo, red. H. Kardela, Z. Muszyński, M. Rajewski, Lublin, s. 195–210.
Kaunisto M. (2000), Relations and proportions in the formation of blend words, [w:] Conference Handbook, Fourth Conference of the International Quantitative Linguistics Association (Qualico), Prague, August 24–26.
Kemmer S. (2000), Schemas and lexical blends, „LAUD” series B 299, s. 1–28.
Kemmer S. (2003), Schemas and lexical blends, [w:] Motivation in Language, red. H. Cuyckens, T. Berg, R. Dirven, K. Panther, Amsterdam, s. 69-97.
Langacker R.W. (2009), Gramatyka kognitywna, Kraków.
Pound L. (1914), Blends: Their Relation to English Word Formation, Heidelberg.
Rosch E. (1977), Human categorization, [w:] Studies in cross-cultural psychology, t. 1, red. N. War- ren, London, s. 1–49.
Waszakowa K. (2009), Nowe derywaty słowotwórcze w ujęciu kognitywno-dyskursywnym, [w:]
Gorizonty sovremennoj lingvistiki. Tradicii i novatorstvo, red. V.A. Vinogradov, V.F. Novodra- nova, N.K. Râbceva, Мoskva, s. 365–374.
Waszakowa K. (2010), Innowacje słowotwórcze jako rezultaty integracji pojęciowej (w świetle mo- delu dynamicznego opartego na uzusie językowym), [w:] Novye âvleniâ v slavânskom slovo- obrazovanii: sistema i funkcionirovanie, red. E.V. Petruchina, Moskva, s. 59–70.
Źródła
www.tanio.pl
Sawka H. (2010), Po bandzie, Warszawa.
www.zatanisci.pl
Streszczenie
W pracy zostały umówione wybrane zagadnienia związane ze strukturą niekonwencjonalnych i nieseryjnych neologizmów określanych jako amalgamaty leksykalne. Przedmiotem analizy są — po pierwsze — cechy strukturalne tego szczególnego typu derywatów uwzględniane w ich definicjach oraz podobieństwa i różnice w określaniu granic i budowy kategorii amalgamatów leksykalnych przez różnych badaczy. Po drugie — po przedstawieniu niektórych prób typologii amalgamatów leksykal- nych opartych na ich właściwościach strukturalnych — analizuje się związany z tym problem relacji między linearnością amalgamatów leksykalnych a ich fortunnością. Wskazuje się także zjawiska pery- feryjne, wymykające się typologiom opartym na kryteriach formalnych.
Słowa kluczowe: neologizm, amalgamat leksykalny, amalgamat pojęciowy, definicje amalgama- tów leksykalnych, typologia amalgamatów leksykalnych
Kagrestkos and brzoskwiśnia. Selected aspects of the structure of lexical blends
Summary
The paper deals with selected aspects of the structure of unconventional and non-serial neolo- gisms called lexical blends. Firstly, an analysis is offered of the structural features of this distinctive type of derivation included in their definitions. The similarities and differences in outlining the struc- ture and borders of the category of lexical blends by various authors are also discussed. Secondly, after presenting selected typologies of lexical blends that are based on their structural features, the relation of linearity of lexical blends and their felicity is investigated. Lastly, some peripheral phenomena that cannot be captured by typologies based on formal criteria are pointed out.
Keywords: neologism, lexical blend, conceptual blend, definition of lexical blends, typology of lexical blends
