Scenariusz zajęć
III etap edukacyjny, język polski
Temat: „Filozof grecki”, „pękać ze śmiechu”,
„głupi jak but z lewej nogi”, czyli co powinniśmy wiedzieć o związkach frazeologicznych?
Treści kształcenia:
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Świadomość językowa. Uczeń:
4) stosuje związki frazeologiczne, rozumiejąc ich znaczenie.
Cele operacyjne:
Uczeń:
● Na przygotowanych kartach pracy dzieli związki frazeologiczne na luźne, łączliwe i stałe,
● Potrafi określić, czym się od siebie różnią,
● Słuchając wykładu, wynotowuje użyte w nim środki frazeologiczne i dzieli je na luźne, łączliwe oraz stałe,
● Wyjaśnia znaczenie frazeologizmów pochodzących z mitologii, literatury i Biblii,
● Tworzy zdania z podanymi frazeologizmami,
● Dostrzega funkcje artystyczne frazeologizmów.
Nabywane umiejętności:
Uczeń:
● Trafnie i ze zrozumieniem stosuje związki frazeologiczne,
● Tworzy własne teksty, świadomie posługując się istniejącymi środkami frazeologicznymi,
● Posługuje się słownikami.
Kompetencje kluczowe:
● Porozumiewanie się w języku ojczystym,
● Umiejętność uczenia się.
Środki dydaktyczne:
● Sprzęt multimedialny: komputer, ewentualnie podłączony do telewizora projektor multimedialny/tablica interaktywna,
● Karty pracy,
● Zasób multimedialny: film „O filozofii i filozofach”,
● Słowniki: frazeologiczny języka polskiego, biblizmów języka polskiego, języka polskiego.
1
Metody nauczania:
● Problemowa: wykład aktywizujący,
● Praktyczne: ćwiczenia, praca z tekstem audiowizualnym,
● Eksponująca: film.
Formy pracy:
● Zbiorowa,
● Indywidualna jednolita.
Przebieg zajęć
Etap wstępny
Nauczyciel wita uczniów. Zapoznaje uczestników zajęć z tematem, odwołując się do ich doświadczeń językowych, z których wynika, że kiedy mówimy i piszemy, wyrazy – podobnie jak ludzie – wchodzą ze sobą w rozmaite związki. Niektóre słowa mają niemal nieograniczoną zdolność łączenia się z innymi, jak w przypadku rzeczownika „dom”, który może pełnić w zdaniu funkcję podmiotu lub dopełnienia. Bywa więc dom rodzinny, stary dom, piękny dom, utracony dom, ale może też być dom brata, dom nad rzeką, dom marzenie itp.
Takie związki między tymi wyrazami określamy jako luźne. W przeciwieństwie do nich istnieją takie związki między wyrazami, które mają charakter stały (związki frazeologiczne stałe). Ich znaczenie jest zupełnie inne niż wynika ze znaczeń każdego ze składników i z sumy tych znaczeń, np. niebieski ptak, głuchy jak pień, udawać Greka, pękać ze śmiechu.
Składniki stałego związku frazeologicznego nie mogą ulegać zmianie, bo zmieni się jego sens. Wyróżniamy też związki frazeologiczne łączliwe. Ich stopień spoistości jest duży, ale jest możliwa wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie ograniczonej liczby wyrazów, zwykle bliskoznacznych, np. dobry, zły szampański, doskonały humor. Niektóre wyrazy mają naturalną łączliwość ograniczoną tylko do pewnego zakresu, np. gniady odnosi się wyłącznie do określenia maści końskiej, stąd: gniady koń, rumak, ogier, klacz, ale nie gniady pies.
Do związków łączliwych należą również wyrażenia gatunkujące, np. aparat fotograficzny, aktor komiczny, oraz wyrażenia i zwroty o charakterze porównawczym: blady jak kreda, silny jak byk, wpaść jak po ogień, czuć się jak nagi w pokrzywach. Źródłami związków frazeologicznych są: mitologia, Biblia, historia, literatura, legendy i anegdoty, oraz życie codzienne.
Etap realizacji
Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy i poleca, aby wykonali pierwsze ćwiczenie, utrwalające umiejętność odróżniania związków frazeologicznych stałych, luźnych i łączliwych. Uczniowie przedstawiają swoją pracę.
Następnie prowadzący prosi o wynotowanie z wykładu profesora Jana Hartmana (zasób multimedialny) związków frazeologicznych łączliwych i luźnych. Uczniowie powinni wyciągnąć wnioski, że w tekście wykładu przeważają związki luźne. W tej części lekcji chodzi głównie o to, aby utrwalić umiejętność rozróżniania związków frazeologicznych łączliwych i luźnych, słuchając wybranej wypowiedzi. Ponadto prowadzący zajęcia może również
2
wykorzystać materiał filmowy na kolejnej lekcji, poświęconej zagadnieniom przedmiotu filozofii.
Nauczyciel zaprasza młodzież do wyszukiwania w słowniku frazeologicznym języka polskiego stałych związków frazeologicznych i ustnego przedstawiania ich znaczeń. Każdy język zawiera związki frazeologiczne charakterystyczne tylko dla niego, których nie da się wprost przełożyć na inny czy rozumieć dosłownie. W polszczyźnie są to np. „głupi jak but z lewej nogi”, „kwiatek do kożucha”, „pękać ze śmiechu”. Takie frazeologizmy stanowią wspólny kulturowy kod. Uczniowie, pracując w grupach, wykonują zadanie 3 z karty pracy – wyszukują po kilka przykładów związków frazeologicznych, które mają swoje źródło w mitologii lub literaturze.
Ostatnie ćwiczenie dotyczy znajomości biblizmów. W tym celu uczniowie ponownie pracują w grupach, wpisując do kart pracy kilka wybranych związków frazeologicznych, które znajdą w słowniku biblizmów języka polskiego. Prowadzący podkreśla, że znajomość tradycji pozwala swobodnie stosować różne zwroty językowe, a przez to wzbogacić swój język.
To ćwiczenie również ma uświadomić, jak ważna w porozumiewaniu się jest znajomość pewnych tekstów kultury.
Etap końcowy
Na koniec nauczyciel zwraca uwagę na błędy, które można popełnić, używając związków frazeologicznych. Polegają one na:
● opuszczeniu albo dodaniu jakiegoś wyrazu wchodzącego w skład związku, np.
wyrwać się jak przysłowiowy Filip z konopi zamiast: wyrwać się jak Filip z konopi,
● zastąpieniu jednego wyrazu innym, np. nie dać sobie w kotlet dmuchać zamiast: nie dać sobie w kaszę dmuchać,
● skrzyżowaniu dwóch związków frazeologicznych, np. w każdym bądź razie (powstał ze związków w każdym razie i bądź co bądź), przywiązywać uwagę (powstał ze związków przywiązywać wagę i zwracać uwagę),
● zamianie formy fleksyjnej jednego z wyrazów, np. ściany mają ucho (zamiast ściany mają uszy), kapuściana główka (zamiast kapuściana głowa).
Prowadzący podaje zadanie domowe:
Na podstawie przemyśleń i notatek zapisanych na dzisiejszych zajęciach napisz krótki tekst, wykorzystując różne związki frazeologiczne. Punktem wyjścia niech będzie jeden ze stałych związków, np. „Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą”, „To jest moja pięta achillesowa”, „Bać się własnego cienia”.
3
