Rozwój logiki i metodologii nauk w Polsce po II wojnie światowej.

R O C Z N I K I F I L O Z O F I C Z N E T o m X X IV , zeszyt I - — 1976

S T A N IS Ł A W K A M IŃ S K I

ROZWÓJ LOGIKI I METODOLOGII N A U K W POLSCE PO II W OJNIE ŚWIATOWEJ

Zbyt bliska jest rzeczywistość, którą mamy przedstawić, aby jej charakterystyka nie wypadła subiektywnie i fragmentarycznie. Potrzeba syntetycznych obrazów współczesności jest jednak tak wielka, że mimo groźby tych niebezpieczeństw często podejmuje się próby zarysowania najnowszych dziejów n auk 1. Mając na oku zarówno wskazane trudności, jak i potrzeby, przystępujemy z wielką ostrożnością do przedstawienia uwag w ramach zasygnalizowanego w tytule tematu. Najpierw om ówimy krótko sytuację organizacyjną i wydawnictwa, a następnie naszkicujemy główną problematykę i osiągnięcia logiczno-metodołogiczne.

Po II wojnie światowej polska logika formalna i m etodologia nauk nawiązywały do pionierskiej i bogatej tradycji okresu międzywojennego. Główną rolę odgrywali w tym przedstawiciele tzw. szkoły lwowsko-warszawskiej2. Wielu z nich tragicznie zmarło, niektórym udało się znaleźć nie tylko schronienie, lecz także stały pobyt za granicami Polski (np. J. Łukasiewicz, A. Tarski, I. M. Bocheński, B. Sobociński, Cz.

Lejewski, H. Mehlberg). Ci jednak, którzy pozostali, zabrali się energicznie do kontynuacji pięknych tradycji polskiej logiki i filozofii nauki. Dzięki tym ludziom w.

dużej mierze rozwinęły się omawiane dyscypliny na tyle, że znalazły się co do wielu osiągnięć na poziom ie światowym.

1, Logika matematyczna wykładana jest na I roku studiów matematyki, niekiedy w ramach wstępu do matematyki oraz na III i V roku studiów w ramach kursu logiki i tzw. wybranych zagadnień z m etodologii lub historii matematyki. Prace

1 P o r. np . A . M o s t o w s k i . W spółczesny stan badań nad p o d sta w a m i m a te m a tyk i. Warszawa 1955 s.

13-55. P rac e M ate m a ty c zn e n r 1; te n ż e . T h irty Years o f F oim dational Studies: 1930-1964. „Acta P h ilo so p h ic a F e n n ic ą " 17:1965 s. 1-180; J. S ł u p e c k i . Logic in Polami.W : C onlem porary Philosopliy.Ed.

b y R . K lib a n sk y . T. 1. F iren ze 1968 s. 190-201; S. M a j d a ń s k i , C z. W o j t k i e w i c z . L o g ika na K U L .

„ R o c z n ik i Filozoficzne'” 17:1969 z. 1 s. 123-170; U . O f i e r s k a . R ecen t Polish M eihodojogy o f Em pirical Sciences. A Bibliolografical Note.„ O rg a n o n ” 1970 N o 7 s. 295-308; T . Z g ó l k a . Z a r y s bibliografii p ra c dotyczących metodologii i filozofii naukif latach 1945-1970.„ S tu d ia F ilozoficzne 1972 n r 2 s. 253-261.

P e w n e u z u p ełn ien ia d o niniejszego p rz e g lą d u zasu g ero w ał m i p ro f. d r L. B ork o w sk i, z a co w y rażam m u p o d z ię k o w a n ie .

2 O polskiej logice m iędzyw ojennej in fo rm u ją : Polish Logic 1920-1939.E d . b y S. M cC ali. ( M o r d 1966 o ra z H . S k o l i m o w s k i . Polish Analytical Pliilosophy.L o n d o n 1967.

1 1 4 STANISŁAW KAMIŃSKI

badawcze w tej dziedzinie prowadzi się nie tylko w uniwersytetach, lecz także w Instytucie Matematycznym PAN (w sekcji podstaw matematyki)'. Logika ogólna, obejmująca logikę formalną, logiczną semiotykę i metodologię nauk, wykładana jest w zarysie dla wszystkich studentów 1 roku studiów uniwersyteckich. Ponadto studenci wydziałów filozóficzno-humanistycznych słuchają specjalnych wykładów z tej dziedziny w wymiarze ok. 4 godz. tygodniowo oraz zaliczają odpowiednie zajęcia ćwiczeniowe. Badania logiczno-matemat.yczne prowadzone są nie tylko w uniwersy­

teckich Instytutach Filozofii, lecz. także w innych Instytutach, jak np. Socjologii,' Historii oraz (jako osobna sekcja) w Instytucie Filozofii i Socjologii PA N. czy też w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN oraz w Zakładzie Prakseologii PAN:

Logicy polscy utrzymują żywy kontakt z zagranicznymi uczelniami i organiza­

cjami naukowymi. Wchodzą w skład zarządów organizacji międzynarodowych oraz redakcji ich wydawnictw. Biorą coraz częściej udział w wielu sympozjach i kongresach poświęconych logice i filozofii nauki.

W Polsce wydaje się specjalne czasopisma z logiki formalnej. Od r. 1953 wychodzą „Studia Logica” (wyd. przez PAN; do 1973 r. 32 tomy, a od 1974 r. jako kwartalnik), w których publikowane są coraz częściej prace w językach obcych. Od 1971 ukazuje się kwartalnie „Bulletin o f the Section o f Logic” (wyd. przez PAN), zawierający pisane w języku angielskim krótkie artykuły (report) przeważnie z metodologii rachunków logicznych. Podobną problematykę zawierają publikowane przez Uniwersytet w Krakowie i Katowicach od r. 1973 „Reports on Mathematical Logic”. Rozprawy z logiki matematycznej bywają umieszczane w znanych od dawna w świecie „Fundamenta Mathematicae” (wyd. przez IM PAN), a wiele informacji z tej dziedziny zamieszczają także „Annales Societatis Mathematicae Polonicae”

(seria I — Prace matematyczne, seria II -—■ Wiadomości matematyczne). Nadto prace z logiki ogólnej ukazują'się w czasopismach filozoficznych, jak np. „Studia Filozoficzne” PAN, „Roczniki Filozoficzne” K U L, „Studia Philosophiae Christia- nae” ATK, „Prace filozoficzne”, stanowiące osobne numery czasopisma, „Zeszyty N aukow e”, które są wydawane przez poszczególne uniwersytety.

Stopniowo zaczęły powstawać specjalne czasopisma z m etodologii nauk. Od r.

1946 —■ „Zycie nauki”, przekształcone potem W „Życie Szkoły Wyższej”, od 1953 została wznowiona „Nauka Polska”, od 1956 — „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, od 1962 — .„Prakseologia”, od 1964 r. — „Organon”, od 1965 —

„Studia Metodologiczne” oraz „Zagadnienia Naukoznawstwa’7 od 1970 r. —

„Studia Semiotyczne”, a od 1973 r. „Dialęctics and Humanism”. Niektóre z tych czasopism zawierają artykuły lub przynajmniej ich streszczenia, pisane w obcych językach albo wydawane są niekiedy osobno jako zeszyty obcojęzyczne. Bardzo wiele informacji o naukowo-dydaktycznym życiu logicznym w Polsce dostarcza

„Ruch Filozoficzny” (wydawany przez Polskie Towarzystwo Filozoficzne). Ukazało się kilka ważnych książkowych pozycji z logiki matematycznej w serii Monografie

3 1 M PAN je st k o n ty n u a c ją Państwowego Instytutu Matematycznego, który powstał 20 X I 1948 r.

LOGIKA I METODOLOGIA NAUK W POLSCE PO 1945 ROKU

115

matematyczne (np. A. M ostowski. Logika matematyczna, 1948; K. Kuratowski i A.

M ostowski. Teoria mnogości. 1952; H. Rasiowa — R. Sikorski. The Mathematics o f Metamathematics. Wyd. 1. 1963; Wyd. 3 1970) lub w serii Biblioteka Matematyczna (np. A. Grzegorczyk. Z arys logiki matematycznej. Wyd. 1. 1961; Wyd. 3. 1973; H.

Rasiowa. Wstęp do m atem atyki współczesnej. Wyd. L 1966; wyd. 4. 1973; K.

Kuratowski. Wstęp do teorii mnogości i topologii. 1947; 1973)4. Z logiki szeroko pojętej wydano wiele uniwersyteckich podręczników5. Dla upowszechnienia kultury logicznej opracowano w 1970 r. M ałą Encyklopedię Logiki (red. W. Marćiszewski) oraz udostępniono sporo obcych klasycznych dzieł logicznych wydając ich przekłady polskie.

2. Logika matematyczna nawiązała po II wojnie światowej do badań Szkoły Warszawskiej (Łukasiewicz, Leśniewski, Tarski), zmierzających do metodologicznej charakterystyki systemów dedukcyjnych. Najpierw zajęto się problemem rozstrzy- galności rozmaitych teorii. Bardzo przystępny dowód istotnej nierozstrzygalności arytmetyki podał A. Mostowski. Interesujące wyniki co do rozstrzygalności różnych teorii matematycznych (m.in. rozszerzonej algebry Boole'a, teorii wolnych grupoi- dów) osiągnął S. Jaśkowski. M ostowski analizował też dowody niededukowalności w funkcyjnym rachunku intuicjonistów (zajmując w ogóle stanowisko konstrukty- wistyczne) oraz podał semantyczny dowód niepelności teorii mnogości, posługując się klasyczną teorią modeli. Zainicjował także klasyfikację wszelkich konstrukcji logicznych, wychodząc od pojęć obliczalnych. Najważniejsze jednak było zastoso­

wanie algebry abstrakcyjnej i topologii w badaniach systemów dedukcyjnych*

Pozwoliło to osiągnąć po 1949 r. wiele cennych wyników. Po tej linii J. Łoś rozwijał teorię matryc logicznych, H. Rasiowa i R. Sikorski uprościli dowód K. Godła oraz rozważali pojęcie spełniania, a A. Grzegorczyk udowodnił nierozstrzygalnosć kilku teorii topologicznych.

i P raw ie w szystkie te m o n o g ra fie u k azały się w ję z y k u angielskim . N a d to z a g ra n ic ą u k a za ły się m .in .: A . M o s t o w s k i . Sentences Undecidablc in Formalized Ariilimętic. A m sterd am 1952; t e n ż e . Conslmctible Sels willi Applications. A m s te rd a m 1969.

5 N ie licząc p ó źniejszych sk ry p tó w u k a za ły się o n e w n astęp u jącej kolejności: .N. Ł u b n i c k i . Lo~

g ik ci i m etodologia ogólna. L u b lin 1946 (sk ry p t); *■*. J a ś k o w s k i . Elem enty. lo g ik i m atem alyc ~ncj i m etodologii n a u k ścisłych. T o r u ń 1947 (sk ry p t); A . W i e g n e r . E lem en ty lo g iki fo rm a ln ej. P o zn ań 1948;

T.

W a rsz a w a 1953 (W yd, 7. 1960); H . G r e ,n ; i e w s k i . E lem e n ty lo g ik i fo rm a ln ej. 1955; G . G o ł ą b , Z.

K r y g o w s k a , J. L e ś n i a k . L o g ik a m atem a tyczn a , (sk ry p t) K ra k ó w 1955; Z . Z i e m b i ń s k i . L o g ika p r a k ty c zn a . W arsz a w a 1956 (W yd. 8. 1974): T . K o t a r b i ń s k i . E lem en ty teorii poznania, log iki fo r m a ln e j i m eto dologii n a u k. W ro cław W y d . 2. 1961; J. S ł u p e c k i . L . B o r k o w s k i ; E lem en ty lo g ik i m a te m a tyc zn e} i teorii m nogości. W arsz a w a 1 9 63,(1966. 1969); R . S u s z k o . W y k ła d y : lo g ik i fo rm a ln ej.

!, W arsz a w a 1965; K . A j d u k i e w i c z . L o g ik a p ra g m a tyczn a . W arszaw a 1965 (1974): K . P a s e n k i c - i v i c z . L o g ik a ogólna. 1968; Z . K r a s z e w s k i . Główne zagadnienia logiki. 1970; L. B o r k o w s k i . L o g i k a fo rm a ln a . W arsz a w a 1970: t e n ż e . E lem en ty logik! f e r a l n e j - W arszaw a 1 9 7 2 ^ 9 7 4 , 1975);

J.

K m i t a . W y k ła d y z lo g ik i i m etodologii n a u k. W arszaw a 1973 (W yd. 3. 1976).

STANISŁAW KAMIŃSKI

Od 1953 r. narzędziem badań z dziedziny podstaw matematyki stała się uogólniona teoria funkcji obliczalnych, zwłaszcza w rozwiązywaniu zagadnień rozstrzygalności (A. Mostowski, A. Grzegorczyk,

Ryll-Nardzewski). Ogromnie ważnym rezultatem było odkrycie przez J. Łosia metody wykazywania zupełności teorii przez stwierdzenie jej kategoryczności w pewnej mocy (pojęcie szersze od kategoryczności). Pozwala to uprościć konstrukcję modeli, co znowu ułatwia dowody znanych twierdzeń o modelach i rozstrzygalności. D o tego celu służyły także wprowadzone przez A. Ehrenfeuchta metody z teorii gier.

Algebraizacja metodologii elementarnych systemów dedukcyjnych pozwoliła również uogólnić pojęcie modelu (J. Łoś, R. Suszko, C. Ryll-Nardzewski, A.

Grzegorczyk). H. Rasiowa i R. Sikorski podali nowe uproszczone dowody pełności (np. algebraiczny dowód twierdzenia o pełności rachunku kwantyfikatorów), a A.

Mostowski semantyczny dowód niepełności teorii mnogości i dowód niezależności pewnika wyboru od pozostałych aksjomatów teorii mnogości. Najnowsze badania logiki matematycznej dotyczą przeważnie modeli arytmetyki II rzędu, nowoczesnej teorii rekursji i porównania różnych teorii modeli. Osobny przedmiot badania stanowią klasyczne rachunki logiczne6. A wreszcie powstała grupa logików mate­

matycznych (pod kierownictwem W. A. Pogorzelskiego i S. Surmy) zajmująca się głównie metodologicznym opracowaniem rachunku zdań7. Zbudowano także ob­

szerną teorię zdań odrzuconych (J. Słupecki, G. Bryll, U. Wybraniec-Skardowska)5 oraz systemy rachunku zdań i algebry zbiorów, uwzględniające wyrażenia tracące sens dla pewnych wartości zmiennych (J. Słupecki, K. Piróg-Rzepecka).

Wyliczone w telegraficznym skrócie niektóre Ważniejsze rezultaty z dziedziny logiki matematycznej otrzymują jeszcze większą wartość przez to, że nie tylko były pionierskie same w sobie, lecz także uwypuklono ich szerszy aspekt filozoficzny (A.

Mostowski, A. Grzegorczyk, R. Suszko). Z drugiej strony należy też podkreślić, iż oryginalność tych osiągnięć polega m. in. na tłumaczeniu zagadnień metodologi­

cznych na język współczesnej matematyki. Pominięto przy tym metody arytmetyki Godła, a zastosowano metody algebry abstrakcyjnej, topologii i teorii mnogości o ra z teorii struktur (A. Mostowski, J. Łoś, H. Rasiowa i R. Sikorski)9.

0 J. Słupecki zb u d o w ał in teresujący system logiczny bez o p e ra to ró w , ró w n o w ażn y z klasycznym rach u n k iem logicznym , a L. B orkow ski o p raco w ał pew ne z ag ad n ien ia dotyczące k w an ty fik a to ró w (m.in.

definiow alności, zerojedynkow ego sp raw d zan ia pew nych w yrażeń z k w an ty fik a to ra m i; w p ro w ad ził ta k ą k o ncepcję k ategorii składniow ej k w a n ty fik a to ró w , k tó ra u m ożliw ia u g ru n to w a n ie ary tm ety k i liczb n a tu ra ln y c h n a gruncie typikalnej logiki bez ty pikalnej w ieloznaczności stałych ary tm ety czn y ch i bez a k sjo m a tu nieskończoności).

7 G łów nie zajm o w an o się a k sjo m aty c z n ą te o rią system ów d edukcyjnych, ro lą tw ierd zen ia o d ed u k cji, fo rm aln ą zu p ełn o ścią z b io ró w zd ań (jest to m ocniejsze pojęcie niż zupełność, pozw alające U prościć d o w ó d G o d ła). P o r. W . A . P o g o r z e l s k i . K lasyczny rachunek zdań. W arszaw a 1969 (1973).

8 N a \i% z a n o d o pojęcia o d rzu cen ia, w p ro w ad zo n eg o do logiki przez Łukasietyicza a z d efin io w an e­

g o przeż Słupeckiego n a gruncie ak sjo m a tycznej teorii konsekw encji.

9 Z ajm o w an o się tak że z aslo so w an ięm logiki, j a k np . w teorii a u to m a tó w (R. N o w ak o w sk i, J.

N o w a k , R. K ołodziej).

LOGIKA 1 METODOLOGIA SA UK W POLSCE PO IMS ROKU

W nawiązaniu do Łukasiewicza oraz z racji pozamatematycznych zastosowań logiki formalnej rozwijały się logiki nieklasyczne (nazwa od Łukasiewicza). Zaraz po wojnie J. Słupecki'opracował pełny trójwartościowy system logiki zdań, a J. Łoś na kanwie analizy logicznej kanonów J. St. Milla stworzył bodajże pierwszą koncepcję logiki chronologicznej; na gruncie logiki wielowartościowej zaś próbował formalizować zwroty intensjonalne. S. Jaśkowski zajmował się logiką kauzalną i modalną oraz logiką dyskusji. Największe znaczenie dla ówczesnego rozwoju logiki nieklasycznej miało (1953 r.) zastosowanie przez J. Kalinowskiego logiki trójwartoś­

ciowej do zbudowania (analogicznie do rachunku zdań modalnych) teorii zdań normatywnych.

Od 1960 r. ożyło znowu zainteresowanie zagadnieniami logiki nieklasycznej.

Zarówno zaczęto tworzyć nowe rachunki logiczne, jak też opracowywać m etodolo­

gicznie dotychczasowe. Stosując metody algebraiczne i teorię matryc logicznych (do której rozbudowania wiele się przyczyniono), badano własności wielowartościowych logik Łukasiewicza, logiki modalnej i intuicjonistycznejl0. G odne osobnego przytoczenia są tu osiągnięcia T. Kubińskiego w logice erotetycznej (teoria pytań, rachunek operatorów pytajnych). Nadto interesujące wydają się: koncepcja „logiki kierunkowej” (logicznej teorii zmian jako 4-wartościowego rachunku zdań) L. S.

Rogowskiego, liczne próby formalizacji zwrotów intensjonalnych (m. in. R. Suszko oraz A. Grzegorczyk; ten ostatni, stosując logikę intuicjonistyczną), badania nad adekwatnością rachunków deontycznych do języka naturalnego (głównie J.

Kalinowski i Z. Ziemba) oraz próba zbudowania logicznej teorii przekonań (W.

Marciszewski).

Wreszcie osobnym przedmiotem zainteresowania logików polskich była sylogisty- ka. Podjęto liczne próby nowoczesnej formalizacji tradycyjnego wykładu". Zwłasz­

cza dyskutowano założenia sylogistyki oraz szukano takiego jej ujęcia zakresowego, które byłoby najmniej nieadekwatne do przedstawienia tradycyjnego. Przy tej okazji zajęto się ontologią S. Leśniewskiego, badając jej relację do innych rachunków nazw (J. Słupecki, A. Grzegorczyk, T. Kubiński, C. Lejewski, B. Iwanuś).

10 R . Suszko b a d ał m e to d a m i algebraicznym i właściwości logik w ielow artościow ych i m odalnych, a W . A . P ogorzelski i J, Słupecki po d staw o w e własności system ów dedukcyjnych, k tó re bazują n a logikach niekłasycznych. A . M o sto w sk i do w ió d ł nieaksjom atyzow alności pew nych logik w ielow artościow ych, a H . R asio w a i R . S ikorski p o d a li to p o lo g iczn e in te rp reta c je logiki m o d aln ej o raz algebraiczne interp retacje logiki in tuicjonistycznej. W . S ad o w sk i p o d a ł d o w ó d a k sjo m aty zo w aln o ści w ielow artościow ych system ów , ra c h u n k u z d a ń definicyjnie p ełnych, z reg u łą o d ry w a n ia d la w ielow artościow ej im plikacji Łukasiew icza.

E. B ałuka p ró b o w a ł sp ra w d z a ć w y rażen ia w ielow artościow ych ra c h u n k ó w zd ań w ujęciu w y k o rzy stu ją­

cym pojęcia w spółczesnej algebry. W. A. Po g o rzelsk i o k azał, że d w uw artościow y rach u n ek zdań jest m o d elem k ażd eg o w ielo w arto ścio w eg o ra c h u n k u zdań Łukasiew icza o ra z sform ułow ał tw ierdzenie o ded u k cji w ażn e d la ty ch rac h u n k ó w . T . P ru cn a l p o d a ł now y d o w ó d zupełności tró jw artościow ego ra c h u n k u z d ań Ł ukasiew icza. J. K o ta s i A . P ieczkow ski dow iedli, że in tu icjo m styczny rach u n ek fu n k cy jn y je s t m o d elem uogó ln io n ej alg eb ry cylindrycznej. Słupecki wreszcie u o g ólnił logikę m o d aln ą. ’

11 W a r to tu zasygnalizow ać w k o lejn o ści h istorycznej k ilk a nazw isk: .1. Słupecki, J. £ o ś , A . M o sto w sk i. S. Jaśk o w sk i, T. C zcżow ski, Z. K raszew sk i, H . G reniew ski, T . K u b iń sk i, S. K am iń sk i, L.

G u m a ń sk i, E . N iezn ań sk i.

STANISŁAW KAMIŃSKI

3. Logiczna teoria nauki po II wojnie światowej zaczęła się rozwijać pod kierunkiem przedstawicieli szkoły lwowsko-warszawskiej: T. Kotarbińskiego, K.

Ajdukiewicza i T. Czeżowskiego oraz ich uczniów. Kontynuowali oni badania nad językiem naukowym i metodologią nauk oraz stworzyli nową dyscyplinę, prakseolo­

gię, co jest głównie zasługą T. Kotarbińskiego.

Semiotyka logiczna rozwijała się, koncentrując się przede wszystkim wokół wybranych zagadnień mniej zaś na całościowym ujęciu. K. Ąjdukiewicz zapoczątko­

wał dyskusję na temat definicji (samej jej koncepcji oraz jej różnych typów i roli,w poszczególnych naukach),2. Drugim, często rozważanym przedmiotem dociekań w logice języka była koncepcja zdania analitycznego. Uwzględniono przy tym jego szeroki kontekst (zagadnienie jego uzasadniania i konieczność założenia egzysten­

cjalnego — K. Ąjdukiewicz, oraz stosunek do postulatów znaczeniowych — M.

Przelęcki i R. Wójcicki, związek z założeniową metodą budowy systemu logiki — L.

Borkowski, zastosowanie w uzasadnianiu dedukcyjnym — M. Kokoszyńska, stosunek do zdań syntetycznych — E. Poznański). W związku z semiotyczną charakterystyką nazw opracowano od strony formalnej nazwy cudzysłowowe (L.

Koj i T. Kubiński), imiona własne (I. Dąmbska, T. Czeżowski, J. Pelc) oraz teorię klasyfikacji zakresów

Wójcik).

Osobny temat dociekań stanowiła problematyka pragmatyczna, dotycząca języka naturalnego, w czym najbardziej aktywny okazał się J. Pelc13. Wysunięto nadto różne projekty m etod eliminacji wyrażeń intensjonalnych (twórczym inicjatorem był tu K. Ąjdukiewicz), próby określenia relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi dziełami semiotyki (L. Koj, T. Czeżowski, którego szczególnie interesujące wydają się rozważania nad pojęciami konotacji i denotacji nazw, A.

Schaff) oraz prezentowano rozmaite przyczynki do zbudowania semantyki języka naturalnego ścisłymi metodami (T. Kotarbiński, M. Kokoszyńska, A. Grzegorczyk, J. Pelc, M. Przelęcki. R. Wójcicki, B. Stanosz), A wreszcie T. Wójcik przedstawił zarys teorii optymalnego komunikatu, nazywając to prakseosemiotyką. Próbowano również zbudować bardziej ogólne teorie logicznego języka. R. Suszko, formułu­

jąc pewien schemat struktury syntaktycznej symbolicznych języków rozpatrywanych w logice formalnej oraz ściśle z nim związany ogólny schemat stosunku semanty­

cznego, wskazuje na ideograficzny charakter tych języków. O. Wojtasiewicz natomiast charakteryzował język, bazując na mereologii. Leśniewskiego.

1: M .in. R . Suszko p rzed staw ił teo rię definicji realn y ch w u o g ó ln io n y m sensie, L . B o rk o w sk i —•

k o n cep cję definicji anality czn y ch . J. K o ta rb iń s k a — typy definicji (szerzej o p ra c o w ała definicję deiktyczną) i M . Przelęcki — pojęcie definicji o peracyjnej. D eterm in o w a n o ro lę definicji w n a u k a c h p raw n y ch (J. G regorow icz). w n au k ac h dedu k cy jn y ch (H . S to n e rt), w przy ro d o zn aw stw ie (T. P aw łow ski, H . M o rlim e r). D ziejam i koncepcji definicji zajm o w ał się S. K am iński.

_ P o r. je g o Stu d ia in F unctional L ogical Sem io tięs o j N alural Language.T h e H a g u e 1971; t e n ż e . O użyciu wyrażeń. W rocław 1971. Z in n y ch a u to ró w n a przy p o m n ien ie zasługują: K . Ą jdukiew icz, S.

Ł u szczew sk a-R o m ah n o w a, A . G rzegorczyk, K . S zaniaw ski, T . Pszczołow ski, H . S to n e rt, W . M arciszew -

s k i , S. M ajd ań sk i.

M etodologia nauk w Polsce rozwijała się po II wojnie światowej jako kontynuacja rodzimej tradycji, ale pod różnej mocy wpływem późniejszego neopozytywizmu, niemieckiego antynaturalizmu, francuskiej epistemologii i anglo­

saskiej metanauki. Najpierw nastąpiła konfrontacja z filozofią marksistowską, w wyniku czego pojawiły się przeważnie krytyczne lub dyskusyjne uwagi. Pozytywne przyczynki metodologiczne zaczęły powstawać dopiero na skutek ugruntowania się analityczno-semiotycznego podejścia (jako rezultatu oddziaływania jeszcze tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej) oraz pojawienia się dzięki K. Ajdukiewiczowi pra­

gmatycznej (empirycznej) koncepcji m etodologii nauk. W takim klimacie najczęściej rodziły się osiągnięcia w polskiej metodologii nauk, nawet marksistowskiej14.

Niewątpliwie, najbardziej pionierskim ogólnometodologicznym dziełem okazała się, zapoczątkowana przez T. Kotarbińskiego prakseologia, jako teoria sprawnego (skutecznego i ekonomicznego) działania czegokolwiek. Wiąże się ona z szeroko pojętą cybernetyką w zespół nauk ergologicznych, tak znamiennych dla wiedzy najnowszej. N a różnych odcinkach tego szerokiego pola badań pracowali m.in. T.

Pszczołowski, H. Greniewski, M. Mazur, Z. Pawlak, J. Zieleniewski, K. Szaniawski i J. Konieczny.

Szczególnie żywo po r. 1950 zajmowano się ogólnometodologiczną teorią rozumowań. Podawano typologię rozumowań (K. Ajdukiewicz, T. Czeżowski), próby uprawomocnienia wnioskowania indukcyjnego, oraz pewną teorię racjonal­

ności wnioskowań uprawdopodobniających (K. Ajdukiewicz, Z. Czerwiński, J.

Giedymin, M. Gordon, K. Szaniawski, Z. Ziemba). Formułowano zasady erystyki (T. Kotarbiński, T. Pszczołowski, S. Łuszczewska-Romahnowa, W Marciszewski) i szukano ogólnej teorii klasyfikacji (S. Łuszczewska-Romahnowa, T. Batóg). Wiele zrobiono dla formalnego scharakteryzowania teorii empirycznych. Analiza ich języka została dokonana pod kątem jego narzędnej roli w poznaniu (I. Dąmbska), determinacji zdań bazowych, stosunku pojęć teoretycznych do obserwacyjnych (uprawomocniania empirycznego orzeczników teoretycznych), współzależności mię­

dzy danymi jakościowymi a opisem ilościowym oraz semantyki (prawda, m odele)ls.

Ewolucyjne podejście w m etodologii nauk. sugerowane przez marksizm, wysunęło zagadnienie określenia praw rozwoju teorii naukowych. Dyskutowano słuszność i zasięg zasady korespondencji (S. Amsterdamski, W. Mejbaum, W.

Krajewski, J. Such), powstawanie nowych dyscyplin, wpływ określonych założeń filozoficznych na praktykę badań empirycznych (status poznawczy teorii i

14 Oczyw iście należy d o d a ć, iż o trzy m ały o ne n a d to m niej lu b bardziej w idoczne zabarw ienie ideam i, k tó re p o ch o d ziły o d a k tu a ln y c h k ie ru n k ó w w św iatow ej filozofii n au k .

15 P o r. H . M e h l b e r g . T h e Reach o f Science. T o ro n to 1958; M . P r z e ł ę c k i . The L o g ic o f Em pirical Theories. L o n d o n 1969: R. W ó j c i c k i . M etodologia fo rm a ln a n auk em pirycznych. W rocław 1974;

L o g ic zn a teoria nauhi. W ybór artyku łó w . W yd. T. Paw łow ski. W arszaw a 1966. Przy tej okazji sta ra n o się ro z strz y g n ąć sp ó r m iędzy in d u kej o n izm em i a n ty in d u k cjo n izm em (J. G iedym in, i J. K m ita , J. K o ta r­

b iń sk a) o ra z ocenić w arto ść stan o w isk o d n o śn ie d o p o d staw o w y ch p ro c e d u r sp raw d zan ia i u z asa d n ia n ia w iedzy teoretycznej (M . Przełęcki, R. W ójcicki, J. Such, W. K rajew ski, Z . H a jd u k ).

120

możliwości redukcji teorii) oraz czas pojawienia się i rolę idealizacji w uteoretycznia- niu nauki empirycznej.

Ze szczególnym zamiłowaniem uprawiano jednak metodologię poszczególnych typów nauk. Najczęściej wprawdzie interesowano się przyrodoznawstwem, dążąc do zdobycia na tym materiale rezultatów ogólnometodologicznych, ale zajęto się także osobliwościami nauk humanistycznych i filozofii. Początkowo były to analizy sporadyczne i podejmowane indywidualnie (np. w m etodologii socjologii J.

Chałasiński, S. Ossowski, J. Szczepański), lecz ok. 1960 r. powstała poznańska szkoła metodologiczna, która uprawiając logiczną teorię nauki, koncentrowała się na humanistyce. Geneza tej szkoły jest znamienna dla warunków polskich. Logicy

„empiryczni”, będący uczniami K. Ajdukiewicza, powiązali swoje nastawienie antypozytywistyczne z założeniami filozofii marksistowskiej oraz z metodologiczny­

mi przesłankami badań prowadzonych przez twórców marksizmu. Dążą do sformu­

łowania normatywnego programu badań, opartego o marksistowską ontologię i teorię poznania oraz prowadzenia w oparciu o ten program konkretnych analiz metodologicznych nad poszczególnymi dyscyplinami16.

W filozofii humanistyki uznają oni specyficzny przedmiot poznania humanisty­

cznego (zachowania racjonalne oraz ich wytwory), bronią jednak naturalizmu, metodologicznego (nie ma istotnej różnicy między metodą przyrodoznawstwa i humanistyki) i hipotetyzmu (wszystkie tezy są odwoływalne; aktualnie przyjmuje się je dlatego, bo nie udały się rzetelne próby ich falsyfikacji). Odrzucają jednak

indywidualizm metodologiczny znamienny dla hipotetyzmu Poppera.

Jeśli chodzi o poszczególne osiągnięcia w dziedzinie metodologii humanistyki, to niezależnie od stanowisk filozoficznych warto wymienić następujących autorów: J.

Pelc (semiotyczną teoria literatury), J. Kmita (teoria interpreracji humanistycznej), T. Batóg (zastosowanie logiki do teoretycznej lingwistyki), I. Lazari-Pawłowska (pojęcia typologiczne i idiografizm w humanistyce), T. Pawłowski (argumentacja perswazyjna, pojęcia typologiczne i pom iar)17. Metodologia historii jako integralne­

go poznania prawidłowości dziejowych społeczeństwa znalazła nawet pełne opraco­

wanie 1S. Pojawiły się również różnorodne ujęcia poszczególnych zagadnień m etodo­

logicznych dla nauk społecznych (A. Malewski, S. Nowak, J. Hochfeld, K. Szania­

wski, E. Mokrzycki, P. Sztompka), dla nauk ekonomicznych (O. Lange, S. Zura- wicki, S. Mynarski) oraz psychologicznych (M. Kreutz, M. Choynowski, J. Reyko- wski, J. Kozielecki, J. Pieter). Wyjątkowo płodne okazały się dociekania m etodolo-

łń D o szkoły tej należą przede w szystkim : J. K m ita , J. T o p o lsk i, L. N o w ak . J. Such, W . Ł aw niczak, K . Z a m ia ra , T. K o sty rk o , J. Brzeziński, I. N o w ak o w a.

17 N a d to szeroko d y s k u to w an o i w ielokrotnie p ró b o w a n o u jąć p o d ręczn ik o w o w y k ład m eto d y statystycznej w zasto so w an iu d o poszczególnych n a u k hum anistycznych.

18 Po początk o w y ch p arcjalnych stu d iach J. G ied y m in a, A . M alew skiego i»J. T o p o lsk ieg o , ten o statn i o p raco w ał pod ręczn ik m eto d o lo g ii historii. O d innej stro n y interesujące uw agi m etodologiczne dotyczące p o z n an ia historycznego p rezentow ali rów nież W . K u la o ra z m .in. M . H . Serejski, G . L a b u d a , M . M oszczeńska, C. B obińska.

LOGIKA I M ETODOLOGIA NA UK W POLSCE PO 1945 ROKU 1 2 1

gięzne dotyczące nauk prawnych. Próbowano zwłaszcza opracować koncepcję: lo­

giki prawniczej (T. Kotarbiński, J. Kalinowski, J. Gregorowicz, Z. Ziembiński, M.

Lipczyńska), interpretacji prawniczej (L. Nowak, J. Wróblewski, Z. Ziemba, E.

Śmoktunowicz, J. Nowacki, Z. Izdebski, M. Zieliński, J. Woleński), prawoznawstwa na tle nauk praktycznych (A. Podgórecki, K. Opałek, F. Studnicki1’).

Często pojawiające się m etodologiczne zainteresowanie filozofów polskich oraz rozmaitość ich stanowisk filozoficznych sprawiły, że wiele wysiłków poświęcono teorii i m etodologii filozofii. Przede wszystkim rozwiązywano teoretyczne i praktyczne problemy stosowalności logiki współczesnej w teorii poznania (K.

Ajdukiewicz, R. Suszko, A. Grzegorczyk, M. Przełęcki, R. Wójcicki) i ontologii (B.

Bornstein, B. Wolniewicz, S. Rogowski, A. Synowiecki). Filozofowie scjentystyczni szukali takiej koncepcji filozofii, która nie odbiegając zbytnio od stosowania metod naukowych mogłaby rozwiązywać zagadnienia leżące u podstaw nauk szczegóło­

wych i poglądu na świat (T. Czeżowski, B. Gawęcki, marksiści). A wreszcie kontynuatorzy filozofii klasycznej, nawiązując do programów J. Łukasiewicza, J.

Salamuchy i I.M. Bocheńskiego, próbowali unowocześnić metodologicznie perypa- tetycką filozofię. Opracowali tzw. teorię bytu jako podstawowe poznanie filozofi­

czne badające rzeczywistość w aspekcie ogólnoegzystencjalnym i dociekające jej ostatecznych racji w wewnętrznej strukturze ontycznej20. Inni dyskutowali możli­

wość wykorzystania współczesnych osiągnięć epistemologicznych w m etodologi­

cznej determinacji koncepcji filozofii klasycznej lub poszczególnych jej dyscyplin (m.in. P. Chojnacki, J. Iwanicki, K. Klósak, kard. K. Wojtyła, J. Kalinowski, A.

Stępień, J. Herburt, T. Styczeń, T. Ślipko). R. Ingarden natom iast podał wielostronną charakterystykę filozoficznej metody fenomenologicznej oraz kryty­

cznie ocenił stosowalność logicznej analizy w teorii poznania.

Jeśli chodzi o m etodologiczne badania dotyczące poszczególnych dziedzin filozoficznych, to na szczególną uwagę zasługują przede wszystkim dociekania nad etyką (M. Ossowska, T. Kotarbiński, T Czeżowski, Cz. Znamierowski, I. Lazari- Pawłowska, J. Wróblewski, M. Fritzhand, S. Soldenhoff, S. Kamiński, T. Styczeń)

19 N a d to p o jaw iło się w iele sp o rad y czn y ch d o c ie k ań m eto d o lo g iczn y ch , d o tyczących dyscyplin h u m an isty czn y ch (m .in. n a d lite ra tu ro z n a w stw e m — K . G ó rsk i, H . M arkiew icz, M . S kw arczyńska, J.

Sław iński, S. Saw icki o ra z n a d a p a r a tu r ą po jęcio w ą h u m an isty k i — A . B ro n k ), a n aw et n a u k m edycznych (np. A . N o w ac z y k a i Z . Ż o łn o w sk ieg o . L o g ik a i m etodologia badań naukow ych dla lekarzy.

W arszaw a 1974).

20 P o r. zw łaszcza M . A . K r ą p i e c . Teoria analogii b ytu. L u b lin 1959; S. S w i e ż a w s k i , M . J a w o r s k i . B y t. L u b lin 1961; S. K a m i ń s k i , M . A . K r ą p i e c . Z teorii i m etodologii m e ta fizyk i. Lublin 1962; M . A . K r ą p i e c . S tru k tu ra bytu. L ublin 1963; A . B. S t ę p i e ń . W prowadzenie do m eta fizyki.

K ra k ó w 1964; M . A . K r ą p i e c . M e ta fiz y k a . P o z n a ń 1966; Z. J. Z d y b i c k a . P artycypacja bytu. Lublin 1972; M . A . K r ą p i e c . J a — człow iek. L u b lin 1974; E. M o r a w i e c . Rola intuicji w przyjm ow aniu założeń w m e ta fiy zy c e ogólnej u J. M aritaina. W arszaw a 1974. P raco m (rów nież epistem ologiczno-m etodologicz- n y m ) M . A . K rą p c a i je g o w sp ó łp raco w n ik ó w przypisuje się W św iatow ym ru c h u ta k w ielką rolę, że n iek ied y u ży w a się o k reślen ia „szk o ła lu b elsk a w neoto m izm ie” . P o r. np . T. M . J a r o s z e w s k i . R o zw ó j badań filo zo fic zn y c h w XX X~leciu P o lski Ludow ej. „S tu d ia F ilozoficzne” 1974 n r 7 s. 7.#

1 2 2 STANISŁAW KAMIŃSKI

oraz historię filozofii (m.in. W. Tatarkiwicz, R. Ingarden, S. Swieżawski, Z.

Kuderowicz, M. Gogacz, S. Kaczmarek).

N a zakończenie trzeba wspomnieć o mającej dobre tradycje w Polsce historii logiki. Wyróżniające osiągnięcia zanotowali tu: T. Czeżowski (dzieje klasycznej logiki formalnej i rozwój metod naukowych), T. Kotarbiński (rozwój całościowy problematyki logicznej), A. Korcik (rozwój formalnej logiki Arystotelesa i logiki w Rosji), I. Dąmbska i S. Kamiński (rozwój metod naukowych), M. Markowski i W.

Michałowski (dzieje logiki średniowiecznej polskiej i pozapolskiej) oraz wielu logików zajmujących się dziejami najnowszej problematyki logicznej21.

E N T W IC K L U N G D E R L O G IK U N D D E R W IS S E N S C H A F T S T H E O R IE N A C H D E M II. W E L T K R IE G IN P O L E N

Z u sam m en fassu n g

In d em ersten Teil des vorliegenden A rtik els w u rd e die O rg an isatio n ssitu a tio n des L o g ik —1 un d W issen sch aftsth eo rieu n terrich ts, sowie d e r w issenschaftlichen U n te rsu ch u n g e n a u f diesen G ebieten d a rg e ste llt. A n sch liessen d w erd en d ie reg elm assig e rsch e in e n d e n V e ró ffe n tlich u n g e n , sow ie die w ichtigeren P u b lik atio n e n au s d em G eb iet d e r L o g ik u n d d e r W issenśćhaftstheorie zusam m engestelk.

In d em zw eiten.T eil des A rtikels w u rd en d a g e g e n d ie gru n d leg en d en Pro b lem e u n d die w ichtigsten E rru n g en sch aften d e r m ath em atisch en L o g ik k u rz c h arak terisie rt, w obei h ier ihre philosophische B ed eu tu n g b eso n d ers h erv o rg eh o b en w urde. U n te r E in setzu n g ah n lich er V erfah ren w u rd e anschliessend^

die logische Sem iotik, u n d die allgem eine M eth o d o lo g ie d er W issenschaften, sowie d ie M eth o d o lo g ie der einzelnen W issenschaften dargestellt.

Z u m Schluss w u rd en die F o rsch u n g sen tw ick lu n g u n d die E rru n g e n sc h a fte n d e r G esch ich te d er Logik in w enigen Ziigen geschildert.

21 C o ro czn ie w ra m a c h IF iS P A N o d b y w ają się ro b o cze K o n feren cje H isto rii L ogiki (często w o b sad zie m iędzynarodow ej) pośw ięcone dziejom logiki daw nej o raz now oczesnej.