Holoceński rozwój doliny środkowej Nidy

Vol. 23" No. 2

:MACIEJ HAKENBERG i LESZEK LINDNER

acta geologica

polonica Warszawa , 1973

Holoceński rozwój doliny" środkowej Nidy

BOLOCENE mSTORY OF TBE MlDDLE NIDA V A:LLEY

STRESZCZENIE: Początek holocenu w dolinie śtodkowej Nidy zazn.a,czył się procesa- mi erozyjnymi' rozcinającYmi powierzchnię tarasu plejstoceńskiego (II). 'Pooptymalny .okres holocenu wyraził się akumUlacją cZierós1opniowego tarasu I (zalewowego).

UtwQrze:nie trzech wyższych stopni tego tarasu wiąże się ż meandrują<:ą działalnością

;rzek, natomiast stopieńnajniż;szy reprezentowany jest przeż 'współCześnie tworzące się odsypy typowe dla tzw. rzeki dzikiej.

WSTĘP

W niniejszej pracy przedstawiono rezultaty

badań

osadów

holoceń­

:skich dol!i.ny

środkoweJ

Nidy.

Podjęcie

tych

badań było już

uprzednio .sygnalizowane (Hakenberg

&

Lincmer 1971a),

zaś wstępne

ich wyni'ki

po-

dano w opracowaniu

stanowiącym pierwszą część roZWażań

nad czwarto;"

rzędem

dolJiny

środkowej

Nidy (Haken'berg

&

Lindner 1971b), a

poświęco­

,nym

głównie

osadom

plejstoceńSkim.

Opracowany fragment szeroko

pojętej

doliny

środkowej

Nidy Olbej- miUje: dolny

odcinek

domy

Białej

Nidy

(poniżej ujścia

H'litki), dolnyodci- nek doliny Czarnej Nidy

(poniżej ujś'cia

Bobrzy) oraz

dolinę właściwej

Nidy

powyże'j Sokołowa''(±iig.

1). Ustalenie

szczegółowej

stratygrafii osa- dów

czwartorzędowych było tu

moiJiwe

dzięki

opracowaniom archiwal- nym

(por.

Hakenlberg

&

Lindner 1971b), oraz

dzięki materiałom

zebranym w czasie wykonywania

zdjęcia

geologicznego na arkuszu

'Chęciny

(Ha- kenberg 1970a, 'b).

WYKSZTAŁCENIE OSADOW I ICH WIEK

W

obręlblie

badanego odcinka doliny, powierzchnia naj

młodszego

ta- rasu

plejstoceńSkiego (11),

o

wysok~i względnej

3-4 m; znajduje

się

na

wysoIkoścd

212-209 m n.p.m.

i

jak wynika z analizy

zdjęć

lotniczych oraz

17

436 MACIEJ HAKENBERG i LESZEK LINDNER

obserwacji terenowych, !reprezentuje 'Ona typowy

przykład

akumula- cyjnej

d:zi!ałailiności

i'ikiki

OO!z::nJaczającej się

dodatnim hilansem aluwiów.

a

więc

rzeki, która w terminologii E. Falkowskiego (1967a, 1970) nosi

nazwę

"rzekli dzikiej". Powierzchnia tego tarasu jedynie miejscami

two-

rzy

wyraźną Ikrawędź

z

powierzchnią

tarasu

wyższego. Często

piasz-

czysto-żwirowe

osady tarasu II

występują

jaklO

ostańce

·erozyjne

powyżej

tarasu I (fig. 1 i 2), luh 'zachowane

są

w postaci form

ostańcowych

nadbu- dowanych utworami tego tarasu. Z ana1izy pochylenia dna doliny

wypeł­

nionej osadami tarasu II

Wiidać, iż

j-est ono .zgodne z pochylend.em doliny eemskiej i znajduje

się

na

wysokości

od 204 do 198,5

ID

n.p.m. (Hakenberg

& LindnelI' 19711b). Podobnie j1ak w przypadku dna do1!iny z okvasu optimum klimaty'ClZDego ostatniego

interglacjału,

tak

i

w przypadku

cokołu

erozyj- nego tarasu II zarysowuje

się wyrlłźniezał~nianię

spadku w

przełomo­

wym odcinku doliny na

wysokości Brzeźna

(Hakenberg & Lindner 1971b).

Na powierzchni tarasu II za-chowane są dość wyraźne ślady warkoczowego

odkŁadania się poszcz,egó1nych odsy1pów (fig. 1). Ślady te wskazują na s1Xlsunik.owo prosty przebieg koryta ówczesnej :rzeki.' Szerokość ~czególnych 'Odsypów doChodzi do kilkudziesięciu metrów, a ich długość waha się od 150 m do killmset metr6w.

Z uwagi na to, ~ w pewnych przypadkach poszczególne odsypy są obcięte erozyjnie (poir. Sb:aJn~er 1951, 1966; Failkowskii 1967;a, 1970), !ich pierwotbJa długość była ni.te- wą'tpliwi'e większa.

Fig. 1

Szkic morfologiczno-geol'Ogiczny 'badanego fLl"agmentudoliny Nidy

1 linie przekrojów geolo~cznY'ch (por. fig. 2--3), 2 pokrywy delu:wdalne, 3 rok funkcjonowania d&llego przepływu

4-'1 holocen: 4 pierwszy stopień tarasu zalewowego, 5 drugi stopień tara·su zalewowego, 6 trzeci Btopień tarasu załewowego, 7 czwa·rty stopień tarasu zalewowego

8 okres młodszego ·l)ryasu: taras II

9 glaCjalna część zlodowacenia bałtyekiego~G i[V max.): 'taras III

10 okres stepowo-tundrowy poprzedzaj/icy glacjal!ną część zlodowacenia bałtyckiego (G IV-2 . do G IV max. tr.): pok.rywa lessowa

11 zlodowacende środkowopolSkie ~ IIJ): mułkd i plas1d akumuła.eji zastoiSkowej oraz piaski i Ż'Wiiry aikllllDulacji flu'Wioperyglacjalnej i tarasu IV(a)

12 zlodowacende kl'lll'kowskie (G II): gliny zwałowe 13 podłoże mezOlZOi~ne

Morpho...geologi<:al sketch of the investigated part 0If the Nida river valley

1 llllles ot cross-sectdons (ej. Figs 2-<3), 2 dell'llvial covers, 3 yeBO:' of func.tdoning ol a given flow 4-'1 -Holocene:' 4 f4rst step ot flood ·terrace, 5 seccmd e1lE!p 0If cMood teuace, 6 Ithird step ot flood

terrace, 7 fOUl"th step ot flood terrace 8 younger Dryas: terrace II

9 glacial part ot the Balti.c glaciation (G IV max.): terrace III

10 tUllidna-ste:ppe periOd preceding the glacialpart of the Baltic glacia,tion (G lV-3 up to G IV max. ·tr.): loess cover

11 Middle Polish glaclatiCllIl· (G: I.EI): silta and :sands ^of icebarred accumulation and sandB and . ,g·ravels offluvi,o-;periglacial aQCumuLa.tion and terrace IV(a)

12

Ci:acow.an

glaciation (O ill): Wis , 13 MilI!ozoic su.bII1;rate

HOLOCEN,sKI ROZWOJ DOLINY SRODKOWEJ NIDY 437

P,QSzczeg61ne odsypy oddzielone są od siebie -względrt:ie prostolinijnymiobni:"

żeniami o głębokoScl około>0,5 m (od powierzchni tarasu); ld6re

w

formie 'rynienek

odpływowych (por. Falkows!ki 1970) wydają się ,być 'częściowo zachowanymi: frag- mentami starych !koryt rzecznych (poI/". Lavrushyn 1963). -WidQcżne ślepewyik:ańczanie się rynienek ,\ŚwiJad,czy o 1ch 'całkowitym zasypaniu ,przez młodSzy odsyP,cz.ęsto nad-

,budowu';iący nawet, przykorytową część _odsypu, ,starszego.',

Analiza -pr<Xfil6w otrzymanych dzięlQ, ,sondom i, odsłonięciom wykonanym na powierzchni 'tarasu II wykazała, że w obniżeniach międzyodsypowych (rynienkach) zachowane są torfy i piaski zatorfione (oria zdjęciach lotniczych d'ototony ciemne) sta-

nowiące fację s'tarorzeczy, Ikt(n:e z kolei przykryte są madamireprezentują-cym.:i młod­

szy cykl powodziowy. Z analizy zdjęć lotniczych wyni!ka, że odsypy' (fototon jasny)

zajmują ponad '9fJl/o powierzchni tarasu. Odsypy

te

reprezentują fację ,)tarytową

~3

CZJ4 0

⁵

1---216

^-

_._. _ .

1---j7

_-----

438 ^{. MACIĘJ·} HA,(KENBERG i LESZEK LINDNER

i 7Jbudowane są z jasnoszaryCh piasków !różnoziarnistych ze żwirem i rumoszem.

sk.ie warstwowanych, niekiedy zawierających soczewki piaSlków drobnych z hu- musem.

Au'torzy uważają, że·' zaznaczone rynienkami granice pomiędzy poszczególnymi odsYlPami mają charakter erozyjno-akumulacyjny. GdY'by przyjąć za E. Falkowskim (1'967a, 19'10) czysto erozyjny charakter ,granic poszczególnych odsypów, wówczas na-

leżałoby się liczyć ze stopniowym, ale wyraźnym obniżaniem się powierzchni tarasu.

w kierunku odsypów młodszych. Brak wyraźnego zróżnicowania hipsometrycznego

pomiędzy poszczególnymi odsypami, przy jednoczesnym wy;pełnieniu obniżeń mię­

dzy'odsypowyCh utworami fa'cji starorzeczy, wydaje się być dodatkowym argumen- tem przemawiającym za erozyjno-akumulacyjnym charakterem kontaktów między­

odsypowych, ora;z; potwierdza pogląd, iż dziczeniu rzek sprzyja przewaga dostawy

materiału do doliny nad ich zdolnością transportową.

Brzystępując

do 1pTóby inteI1pI'etacji klimatostratygraficznej 'Opisanej serii aluwti.alnej, wydaje

się, że

seria ta musi

repreze'I1tować

stoSUIl'kowo

młody '

cykl akumulaCji rzecznej, sk'Oro na utworzonej przez

nią

po- wierzchni tarasu

II ?aznaczają się między

innymi

, ślady warkocż'Owego

odkładania

odsypów. Zdaniem autorÓW moment rozcinania powierzchni tarasu III

został zapoczątkowany

zapewne

'

juZ w okresie starszego Dryasu, a mak'S'imumrozwoju procesów

"

eTQzyjnych

przypadało

na Allerod, Ikiedy to

cały Oibszar-Polslki"Srodkowej.pokrywał bór d,glasty (RófYdki 1967).

Slademrozrw.oju ówczesnych procesów

,

glebotwórczych

są między

innymi gleby

'

kopiilne

'

zachowane

cżęsto

w profilach wydmowych (Manli.-

kow~ka

1969).

'

'. Akumulację

opisywanej serii

związano

z pogorszeniem

się

klimatu w faz'],e

młodszego

Dryasu. Akumulacja ta

była

zapewn' e wynikJ.em

ów":'

czesnego rozrzedzenia lasów i stopniowego przenikanJi.a

'

elementów stepo- wych

(par.

Szczepanek 1961), które nie

'były

w stanie

zatrzymywaćzrwiet­

rzeliny. Wydaje

'Się, że niewątpliwy wpływ

na ówczesny charakter aku- mulacji rzecznej

musiał mieć

ówczesny fakt

obniżen.ia się

górnej granicy lasów w Górach

Swiętokrzyskich

do

wysokości ok. 400-450 ID

n.p.m.

(por. Różycki

1967).

{'

W okresie

młodoholoceńskich

zatoróW lodoWych i

związanych

z nimi wysdkich

wezbrań powodzii.owych, powierzch.~ia -tarasu II została miej-

scami nadlbudowana madami.

'

Najmłodsza

seria aluwialna 'Obejmuje w

'dO'linie Nidy 'Osady tarasu I

(zalewowego). Powierzchnia tego tarasu

wyl~azuje

pochylenie zgodne ze spadikiem tarasów

wyższych.

W

obrębie

po)Vierzchni tarasu I

można

prze-

śledzli.ćcztery wyraźne

stopnie (fig .. 1-3

ⁱ

oraz pl. 1-3), z których naj-

wyższy

I(4)wznosi

się

ok. 1,8 mnadpozion;i rzeki,

niższy 1 ( 3 ) -

ok. 1,2 m.

jeszcze

niższY 1(2) -

ok. 0,8 m,

Zaś najni~szy I(i)-'-

ok. 0,5 m nad poziom rzeki. Z dbserwacji terenowych

oraz.:~lizy zdjęć

lotniczych wynika,

Że

trzy

najwyższe

stopnie

należą

dotr,ieoh kolejnych etapów meandrowego

rozwoju tego tarasu, natomiast

s'topi~ń najniższy

reprezentowany jest

przez odsypy

współczesne.

I '

ACTA GEOLOGICA POLONICA, VOL. 23 M. HAKENBERG & L. LINDNER, FIG. 2

sw I

NE

NNW

W

SSW

wsw II

_ENE I

sw

I NE ²¹⁵

m n.p.m.

m

215

210

205

I I

I

m

²¹⁰

I

NNW

m

w VI

E

Fig. 2

Przekroje goologiezne {I-VII - por. fig. 1) prz,ez osady czterostopniowego tarasu I(zalewowego) badanego odcinka Nidy

Tr.IlI8: l w\\,pienie. Jura: li wa·pienie. Zlodowacenie krakowskie (G U): 3 gldna zwałowa; Zlodowacenie śrookowopolskie (G lU): 4 .pi86ek różnoziarnisty z rumoszem akumulacji fluWioperyglacjamej. Glacjałna część zlodowacenia bałt~kiego (G IV max.): 5 piaski różnozlaa:'niste z rUllIloszem oraz wkładki m·ułków tarasu III. Okres młodszego iDryasu: 6 piaski dl'Obno, średnio i ,gruboziarniste oraz mady tarasu II. Holocen - faza atlantycka i 8ubborealna: 7 piaski dI'.obno, średnio i gruboziarndste ze szc.zątkami roślin ł poziomem czarnych pni drzewnych oraz mady czwartego stopnia tarasu zalewowego; faza subatlantycka: 8 pias.ki drobno, średnio i różnoziarniste ze szClZątkami rośldn oraz mady, namuły

piaszczyste d torfy trzeciego stopnia tarasu zalewowego, 9 'piaski drobno i średniozial'lliiste oraz mady 4 torfy drugiego stopnia tarasu zalewowego, 10 piaski różnoziarniste pierwszego stopnia tarasu zalewowego, 11 nasyp

Geo1~ CI'IOISIS-sec1Jionę;; '(I-VII - ef. Fag. '1) Idf sediments of the fl()UIl'-step 1st tet'll'ace of the in'V'eStigated sectoi' of the Nida river

Trl8łl8ic: l llme&tOlnes. Jurassic: li liomestones. Cracov.Lan głaclaUon (G .1I): 3 otUls. Middle PoLiSh glaclatton (G III): 4 sand6 wlth debris ot fluvio-perlglacial accumulaotion. Glaclal part Ol the BalUc glacillotion (G IV max.): 5 sands with debrls and mu.d interbedB of IIlrd te.t'Tace. Younge.r Dryas: 6 f.ine, medium and coane-gra1ned sands and muds of llnd terrace. Holocene: Atlanttc phase ałl.d subborea! ^phase: 7 fine, med,!UlIIl and coa'l'lle-grabned sanda Wiih plant detrirus and alevel of blaek tree trunks and muds ,in the fourth step ot flood 'terrace; Sub-Atlantic phase: 8 nne, medium and coarse-grai'lled sands wlth plant detritus and muds, sandy muds and peat of the third step of flOO<1 terrace, 9 fine

and medium-grai.nec! sands and muds and pes,t of the second step of flOO<1 terrace, 10 sands of the fll'llt step cif flood terrace, 11 embankment

HOIJOCE&,SKl :ROZWOJ DOLINY S:RODKOWEJ NIDY 439

o

ile wiązanie akumuJ.acji tarasu zalewowego z okresem holoceńskim jest

sprawą oczywistą, to znacznietrudniejsżym jest ustalenie, do jakiej głębokości sięgają

osady holoceńskie oraz wyjaśnienie, wynikiem jakich zjawisk jest cz'terocyklic:zny rozwój tarasu zalewowego.

Podejmująe próbę ustalenia stratygrafii osadów czwartorzędowy'ch w dolinie

środkowej Nidy, autorzy (Hakenberg & Lindner 1971a, b) oparli się w głównej mierze na wierceniach wykonanych tu dla potrzeb hY'drotechnicznych.

' z

opisów profilów geologicznych tych wierceń oraz sond i własnych obserwacji wynika, że taras zale- wowy żbudowany jest z piaSlków drobnoziarnistych ze żwirem, lub z wkładkami tor- fów i nagromadzeniami czarnych ipni drzewnych, torfów oraz mad i namułów (fig. 2 i 3). Przystępująe do ustalenia dolnej granicy osadów holoceńskiCh, a 'tym samym

określenia ich mią~ści, autorzy ·zdawali sobie w pełni sprawę z 'tego, IŻe głębo­

kość każdego, cyklu erozyjno-akumulacyjnego (a więc ti. holoceńskiego) wyznacza po- ziom żWirowo-głazlkowy (por. Shancer 1951, 19.66; LaVTUShyn 0.963; Falkowski 1967a, b). Poziom ten w wielu przypadkach może wskazywać również na poszerzanie doliny rzeCZ!llej drogą bocznej erozji (Różycki 1961, 1964, 1967; Shancer 1966). W przy- padku większości rzek: Wyżyny MałOpolskiej, osady holoceńskie są "w'lożone" w górne partie starszych serii aluwialnY'Ch tychsamY'Ch rzek. Z uwagi jednak na to, że górne partie starszych aluwiów odznaczają się znaczną domieszką materiału grubego (por.

Myciełska-Dowgiałło 1969, Hakenberg & Lindner 1971b), nie zawsze w profilach wiertniczych daj,e się 0601hno wydzielić poziom żwirowo-głazowy rozpoczynający holo-

ceńską serię aluwialną·

W obrębie opisywanego odcinka doliny Nidy, autorzy postaWili dolną granicę

<>.sadów holoeeńskich (nie prz~aczającY'Ch miąższości 10 m) w tym miejscu,gdzie w ;pr,ofilach wierceń Il"ywje się wYJOOŹillaIl"67mdca pomięchy, genera!lJnie ,JjjorąlC, dlJ."lolbno-·

ziarnistą serią tarasu zalewowego a g'ruboziarnisto-rumoszową serią a'luwialną z okre- su "eemslro-bałtyckiego", lub p6źp.ogliacjalnego. Rozpatrując to zagadnienie z punktu widzenia ifluwiodY'Damiki (por. 'Shancer 1951, Falkowski 1970) aut()(l"zy zdają sobie

sprawę, że obraz ten (fi.g. 3) jest uprbszczony i że ,granicę tę na1eżałdbyobniżyć

o około 1 m. Zaznaczyć jeszcze należy, :iż wyżej przeds-tawiona interpretacja dolnej granicy aluwiów holoceńskioch nie .stoi w sprzeczności z obserwacjami poczynionymi na obszarach sąsiednich (~ycielska-Dowgiałło 1969, Laskowska-Wysoczańska ~971,

Lindner 1971). . .

Liczne sondy oraż odsłonięcia grupujące się w strefach krawędzlowy.ch poszcze- gólnych stopni tara'su zalewowe.go, świadczą o tym, iż niemal cała seria holoceńska

zawiera mniejszą 100 większą domieszkę materiałU organogenicznego, W większości

przypadk6w wyraża się to humusowym przyciemnieniem piasku i r<mproszeniem sieczki roślinnej w utworach madowych, ale :zx:loczaj!,\ się również wkładki torf6w lub nagromadzenia gałęzi i czarnych pni 'drzewnych. Nagromadzenia pni tworzą wy- raźne przewarstwienia, wystęPując na ,głębokości 1,5-2,5 m poniżej powierzchni naj-

wyższego 1(4) stQpnJ.a Itocasu rlALewovInego (fig. 2 i 3). W przypadku, gdy s1lopień ten podcinany jest przez rzekę, :pnie drzewne z reguły odsłaniają się w oIbrębti.e współczes­

nego k()(l"yta, nieco poniżej zwierciadła wody. Z analizy całego. badanego odcinka doliny pod kątem występowania poziomu pni drzewnych wynika, ie główne ich na- gromadżenia 'ograniczone są do tarasu zalewowego Czarnej Nidy 1. Pnie talkiez ~e­

renu Wyżyny Małopolskiej były przedmiotem rozmaJ:tych badań, a z pr6b określenia

ich wieku metodą CM wynilka,że zdecydowana większość reprezentuje fazę atlantycką hołocenu (Różycki 1967). Zważywszy iż pnie te wykazują ślady obtoczenia na:leży sądzić, że znajdUją się w rozważanych aluwiach na wtórnym złożu. Osadzenie zatem

l Fakt ten Wiaje &ę wyjaślniać nie tylloo nazwę tejrz.ek!i., aile ll"6wnieri IIlJaZwy wielu innych rzek regionu świętokrzyskiego (Czarna Sulej,owska, Czarna 'Tara&ka, CZarna Pilczycka, Czarna Rakowska), którym towarzyszą podobne nagromadzenia czarnych pni drzewnych.

MACIEJ HAtKENiBERG i LESZEK LINDNER "

starszych osadów tarasu zalewowego nastąpić musiało później w wyniku ochłodzenia

klimatycznego na przełomie fazy atlantyckiej i subborealnej (por. Szczepanek 1961), W przypadku dorzecza środkowej Wisły śladem ówczesnej a:kumulacji jest taras Ib

(Różycki 1967).

Porównując

charakter

.

Nidy

formu'jącej powierzchnię

tarasu II z charakterem tej

Ir,ze!ti

w holocenie

widać zrlecydowaną różnicę

w prze- biegu procesów

flu'Wliodyrn:umiJcUlYch. Rozcinanie

'PowieTZ!CIhnJi

taTasu II

na-

leży w.i~zać

ze

stapni()fWQ postępują'cym

rozwoj-em

rośłitnJności

wO'kresie

staroholoceńskim, aż

do

osiągnięcia

swego optymalnego rozwoju w fazie atlantyckiej.

Staroho'loceńska

szata

roślinna, przytrzymując zwietrzelinę, sprzyjała

:przylbieraniu przez

Nidę

charalkteru rzeki

meandrującej,

niedo-

ciążonej materiałem

i

schodzącej

na coraz to

niŻ5a;ą powierzchnię (por.

Falkowslki 1967a, 1970).

W stopniowym wylesianiu badanego obszaru. w okresie

następują­

cym

po

optimum klima'tyczny'm coraz

większą rolę przypisywać należy działaniu człowielka

(Szczepanelk 19, 61).

Schodzenię

iJroryta Nidy na

po-

wierzchnię n1'ższą

w stosuIllku do

najwyższego

stopnia tarasu zalewowego

J(

i tworzenie 'kolejnych stopni le2) oraz le3) tego tarasu, przy jednoc,zes- nym nad:budowywamliru wymzyoh powierzchni taTasowych . madami

młodo­

holeoeńSk:imi, lWliąŻie się.zapewne IZ głównytmi

etapami rozwoju gospod:airlki ludzlkiej w fazie suba1Jlantyokiej

(par.

Szc:z.epanek 1961, Falkowski 1967a).

W spommane dwa

środkowe

stopnie tarasu zalewowego le2)

i

le3)

są wyraźnie

widoczne w terenie oraz na

zdjęciach

lotniczych nie tylko z 'llwaJgi na

to,że 'tworizą'ce

je odsypy tmeatnd'l"owe

są

w mniejszym stopniu przykryte madami {fig. 2), ale ipl'zede wszystkim dlatego,

że są

to formy

baI"<WO młode

i

odznaczające się

znacznymi rozmiarami (ifig. 1). Z prze- prowadzonego porównania ' archiwalnych

materiałów

'kartografkznych wy- nika,

że Ulacznaczęść

drugiego

~ia

tarasu IzalewowegoIc.2)

zajęta była

przez koryto

r~cz,ne

jeszcrze :pod kopiec

ubiegłego

wielku

2, zaś

niektóre fragmenty

przepływów

zachowane na powierzchni stopnia trzeciego 1(3)

'były objęte żywą działalnością rzeczną

jeszcze

pod

koniec XVIII wieku

3.

Analilzta

zdjęć

lotniczych oraz profiil6w sond i

O'dsłonięć

wykonanych w osadach wszys1tkich trzech stopn'i meandrowych, WSlkazuj-e

wyraźnie

na typowo sierpowate

odkładame się

odsypów, które

często

wzajemnie

się

"doganiając" ścinają się

luJb

nadbudowują, dając

tym samym granice o charakteme erozyjno-akumulacyjnym. Podobnie jak w przypadku rzeki

. dlzikiej, poszozegó1ne Odsypy koIrytowe oddrielone są obniżeniami międ:zy­

odsypowymi (rynienkami),

IZ

których

najmłodsze

za.chowane

są

w postaci statroI'Zeczy

wypełniony.ch wodą

{fig. 1, 2) i

tyłko częściowo zapełnione są namułami

torfiastymi, torfami ; lub madami '.

2 Novaja Topografićeskaja Karta Zapadnoj Roosii (1: 84 000), rok wydan,ia 1883.

3 Carte,von West Ganizien (1: 172 000), Wien 1808.

4 Na.powierzchniach wyższych stopni tarasu I oraz na powierzdllll,iac'h osadów

starszych widoczne są wyraźne. strefy rozwiewania materiału piaszczystego. Strefy te nie są zaznaczone na załączonej mapie (fig. 1) z uwagi na i tak już s<kompliko-

ACTAGEOLOGICA POLONICA, VOL. 23 M. HAiKENBERG & L. LINDNER, FIG. 3

sw _NE

240 mn.pm.

Żerniki 230

220

210

200

190

180

'----~--...I.. 250 m

Fig. 3

Pnek!r6j geo1ogiczny wzdłllrż linii A-A (na fig. 1) przez holoceńskie osady doliny Nidy na wysokości Zernik

Jo - jura oks.fCla'd, Jk - jura kimeryd; a - wapien!e, b - margle

Qp - plejstocen (szczegółowe następstwo osadów: mde Hakenberg & Lindner 1mb, FIg. 4A). Holocen - faza attantycka i subboreatna: 1 piaski rótno i gruboz1arniete z kawałkllIIlii drewna i socrzewkami torf·u w obrębie czwlll'tego stopnia ta1'aBU zalewowego, 2 piaski różno i drobnozia.rniete oraz mady czwartego stopnia tarasu zalewowego;

'3 mady piaszczyste Cla'az piaski ze SZC"2:ątkami roślin w obrębie czwartego 8toopn.ia tlll'asu zalewowego; faza subattantycka: 4 piaski drobno d średnioziarniste 01'1IZ namuły

piaszczy9te trzeciego, d.rugiego i pierwszego stopnia tarasu zalewowego . Q€ologic cross-section A-A (ef. Fig. 1) through the Holocene sediments in the Nida river val1ey at Zerniki

Jo - Oxfordian, Jk. - Ktmmerldg!.anj a - JdmestoDes, b - = l s

Qp - Pleistocene (detadled sequence of sedimentll: vide Hakenberg & Lindner 1971b, FLg. 4A). Halocene - Attantić and subboreat phases: 1 sands and coarse gradned sa·nds with pieces ol wood and peat lenses in the fourth step of flood teJ.'ll'ace, 2 sands and fine-gained sands and ·mruds of the fourth step of flood terrace, 3 sandy mUidB and

§a'!)ldp Witlh plant d~trt~~ of thę fourtjl lItep 9f flogd tęr.race; SlLb-At~antic phase: 4 fdne am medium ~r~nęd ~~ ;w.4 sandy muds ot the thWd, second <IW f~ 8tępll

9f ~ood terJ.'acę

Ho:LOCENSKI ROZWOJ .nOL1NY· SRODKOWEJ' NIDY 441

Najniższy stopień

tarasu zalewowego 1(1) Teprezentowany jest przez

współcześnie tworzące się

odsypy (fig. 1). Z ulWagi na to,

że

w pewny,ch odcinkach doliny odsypy te'

[pl"zy:bierają

,charakter typowy dla odsypów rze!ki

wyprostowUjącej

swoje lrory1lo, ,a w in:nY'ch odcinkach - chaTakter odsypów meandrowych, autor1zy celem

wyjaśnienia

przyczyny tego

zr6żni-

1 2 9 4 5km

Fig, 4

Profil podłużny Nidy ora'z doLnych odcinków Białej i Czarnej Nidy z zaznaczonymi odcinkami przełomowymi (P~) oraz strefami, w obrębie których przeważa me-

androwanie nad ,,-dziczeniem

rzek!", tzn.

tendencją do prostowania koryta Long profile of the.Nida riV'er from 'the lower sectors ,of the Biała and Czarna Nida rivers w,ith marked gap sectors (P~) and zones ·ofprevalence of meandering over

te'Ildency to tbraidening

cowa'llia, ,wykonali profil

podłużny

badanego

,odcinka

doliny (fig. 4). Z pro- filu tego wynika,

'że

obecnie

zaznaczająca się

tendencja do prostowania koryta (Hakenlberg .& LinOn'er 1971'b) jest

^zakłócona

w wyniku podpiera- nia lokalnej ibazyert>zyjno-akumulacyjnej

przeż

wzajemnie

łączące się

:r:zeJki. Zaznacirone IzaTÓW!nO

IW

teTe!Iliie jak

i

widoCzne

'IlIa 12ldjęciaoh

lotnIi- czych

ślady przesunięć!

'(w

górę

. lub w

dół

doliny) punktów wzajemnego

łączenia się Białej

i Czarnej Nidy (fig. 1 oraz 5),

pozwa'lają wyjaśnić

z jed- nej strony f'aokt

.

zn:acznej

szerdkości

powiel"zchni meandrowych

powyżej

tych .puniktów, jak

również

fakt przesuwania

się

odcinków meandrowych w okresie sulbatlantyckim.

Rysują'ca się

tenden.cja do przybieTania pr,zez

Nidę

charakteru rzeki dzikiej

'Wlią'że ,się

w spós& oczywisty!Z obecnie intensywnie

prowadzoną gospodaI'lką rolną, spI'lzyjającą·

rozWojowi

spłulk:iwariia mateTiału

stolko- wego. Na dbszarach przydolinnych

(Żerom,

Kor.zecko) procesy stokqwe zarejestrowane

są między

innymi deluwiami piaszczystymi o

miąższoś'ci

do 1,5 m,

przykrywającymi holoceńSkie

gleby kopalne,

waną sytuację mol'!fologiczną najniższego 'tai'asu rzeczneg<l, nafum.iastsą 'one przed- stawione na mapie ukaZUjącej zgeneralizowany obraz powierzchni tarasu' I .' (Haken- ber.g & Lindner 1971'b, fig. 2). ' -.

442 ^MACIEJ HAlKENBER'G i LES-ZEK LINDNER

FUg .. 5

Dolina Czarn-ej Nidy na wysokości Żernik

Holocen: 1(1) - naj-niższy stopień tarasu zalewowego - w5iPółczesny odsyP meandrowy; 1(2) - drugi stopi.eń tarasu zalewowego (.z prawej wykorzystywany przez Białą Nddę przed lUO ro-

kiem); 1(3) - -trzec-i stopień tarasu zalewowego

Czarna Nida river valley near Żerniki

Holocene: 1(1) - lowest step of flood ter-r·ace - recent meander bar; 1(2) - second step of floOd terrace (on the right - used by the Biała Nida river prior to 1880); 1(3) - thiJrd step

of flood terrace

UWAGI KOŃCOWE

Z

'Przedstawionych

rozwa'żań

na temat warunków

powstawania

ta- rasu

I

(:zalewowego)

środkowej Nidy wynikają następujące wnioSki.

Utworzenie tarasu I (zalewow-

ego) należy wd.ązać

z

meand-rującą dzi,ała'lnooc:i.ą ([':zek

rw

łroI1o'oonie. Proces

ai kumularcji osadów tarraJsu zalewo- wego paprz-

edzony \był rozcięciem

powierzchni tarasu

II.

Rozcinanie to

zosta'ło zapoczątkowane

w

momen.cie -

polepszenia waITunk6w klimatycz- nych z

począ1!kiem holocenu

i

trwało aż do

oIkresu

.

orptymalnego

rozwoju

roślin;ności

w

\fazie

art'lantyc'kiej.

Akumula' cja tarasu zalewowego

zapoczątkowana została na prze-

łomie fa1zyatłantY'c!kiej

i subborealnej i

była

wynikiem ówozesnego

ochło­

dzenia oa:-azrezu1tatem

tTzebieży lasów przez -człowieka.

Cztery

wyraźne

stopnie,

'Prześledzone

.na powierzchni tarasu zale- w01 wego,

należy wiązać 'Z

:zaburzeniami : profilu

podłużnego

rzek w wyniku

działalności ludZkiej.

Porównanie

ohe'cnego przebiegu !koryta rzecznego z archiwalnymi

materiałami

kar'tograf-icznymi

świadczy o barrdzo młodym

wieku

niższych

(1(3) or.az

42») stopni meandrowych tarasu zalewowego.

Pracownia Kartografii Geologicznej

Zakładu Nauk Geologicznych PAN i

Instytut Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 22, Al. Zwirki i Wigury 93

Warszawa, w październiku 1972 r.

HOLOCENSKI- ROZWOJ DOLINY SRODKOWEJ:NIDY 443

, . LITERATURA CYTOWANA. ,.'-,

. FALKOWSKI E. 1967a. Ewolucja holoceńskiej" Wisły· na· . odcinku' Zawichost,-~olec

i i'Iiżyniersko-geolbgicznaprcigIloza jej dalszego rozwoju (Ewolution o,f the Ho- loce1ne Viis'tula fro!lnzawli!chosJt.to Soiec, W!i.th" run engi;n.eerd!tlg~eolQgiool predk- tron of further dev<elopment). - Biul. linst. Geol. 198. Warszawa.

19'67b. Problemy granic między plejs1xx:enem a holocenem w aluwia'ch rzek nizinnych (Problems of the rboundary between Pleistocene and Holocene in lowland rivers aUuvia). - Przegląd Geol., vol. 15, no. 4. Warszawa.

1970. Zasady interpretacji budoWY,~ geołogkznej aluwiów dolin "dojrzałych swo- bodnych" na pOdstawie odcinka Wisły środkowej t(Princi.ples in interpretations

'o[ goolóigióal sttuctureof alluvia :in '~fll'ee,mat1i~e vaileys" within the ,area.' ()f themid;-c.Outs'e ofthe Vistula ;River);~ Ibidem, vol. 18; no. 8/9.-

'HAK'ENIBERo-M. 1970a.

chęciny<Szcz~gÓ'ł~W~ ~~~a geol~iczna'

I?olski). Wla!l'szawa.

197Ob. Chęciny (Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski). War- szawa.

· &, LINDNER

L.

'197la. Holoceń~ki tozwój dolinyś:l:odttowej Nidy na tle jej

p[ejstoc'eńskiej przeszłości. Mas'zyn.OPIhs w '.A.r.cłrlMfum Instytutu GeologiJi! Pod-

sta~

Umw:·Warsz.

W~wa.·· " ^{I . I}

& '- 197n)~ Stra'tygrcifia ośa:d6w; czwartorzędowych w dolinie 'środkowej Nidy (strati,graiphY'OI(Qmiternary deposits in the valley af theiniddle Nida). -Acta GeciI. Pol., vO'l. 21, no. 2. Warsżawa.: .

. LASKOWSKA:"WY~OCZAŃSKA W .. 197L Stratygrafia ezwaII'torzędu i Paleogeoih1orfo- 'logia NiZiny 'San;domierskiej :i przedgórZa Karpat rejonu rzesżó{wkiegó '(Quater- .narystratigrapąy a~dpaleogeoinorpho.logy

o'f the'

Sandomierz Lowlańd' and

the for~land()f. the· Middhi·· Carpa thianś; P61atid).·...:.- Studia' Geof 'Pol.;

vot

34.

. . ,WIlI:szawa: . ..• . .. . .. " '- .'. . .. . ; . ' : ... .. .. . .,. . '.

LINDNĘR ,L. 1971. stratygrafia .plejstocenu.i paleogeoxporfologia p6h:iócno-zachod-

· mego ob:rz~enia Gór $więtokfzys'kidh, I(Plei~tocene . stratigrąphy aną. ,paleogeo- morpholOgy of the north~west.margin o[ the HOly· Cross Mouni~ns,' Polan~i). - Ibidem, vql. 35. . . . .. . . . . . . LAVRU\S~Y'N J. A 1963. Alluvii ravninnYkh re:k ~bąrktkhesko;o ~ijasa i perl-

· glyacialnykh (~blastej . materikovykh .oledenenii. - Trudy Ge:ol:' Inst. Akad.

Nauk SSSR, vot 87. ·MOOikva. . . . '. ' .

MANIKOWrSKAB. 1969. Gleba z interStadiału ATIerod na tle układu stratygraficznego .. utworów zstępUjącej fazyWiirm'll w oikolicach Łodzi (Fossil.soil fram AllerOd inters'tadial On ibaC'kground of deposits ()f waning phase ofthe Wiirm in.Ł6dź

region). - Prace Geogr .. Ins't. Geogr. PAN, no. 75~ Wa.rszawa.

MYCIELSKA..J)OWGIA~O E. 1969. Pr6ba rekonstrukcji warun!k:ów paleohydrody- namicznych rzeki na podstawie badań sedymentologicznychw dolinie Wisły pod Tarnobll.'Z€!gliJem (Aln' attettJa>t· of.reOOl11\S-tructing the· paleahydrodytlllamlia; af ari\7er,baseron sędymen·tological studies in the, Vistula Val'ley near Tarno- brzeg). - Przeg'ląd Geogr., v.oL41, no. 3. Warszawa:.·

ROZYCKI S. Z. '1961. lMiddle Poland, VIth Congres's INQUA. Guide-bbok of excur- sion [rom 'tlhe Baltic to the Tatras, Par't II, voL 1. Warszawa.

1964. Les osciLation dimatiques pendant le "grand 'In~glacUire". Raport' ol' the VI INQUA ConJgress, vol. 2. Warszawa.

1967. Plejstocen Polski Srodikowej (The Pleistocene at: Middle Poland). Państw.

Wydawn. Nauk. Warszawa.

SHANCER E. V. 1951. Al1uvili ravninnykh :rek um.erennovo poljasa. d jevo Zip.achenYe dlYa poznanya zakonomernostej stroj.enya i formirewanya a:llyuvialnykh s·vit.

- Trudy Geol. Inst. Akad. Nauk SSSR, voJ. 55. Moskva.

MACIEJ HAlKENBERG i LE'SZEK LINDNER

100fl. OcheJ.'lkd u:chenya 0 genelli1::he&kiikh ~ :k.on.tinentaanykh osadoclm.ykh obrazovanii. - Ibidem, vol. 161.

SZCZEPANEK K. [001. P6moglacjalna i holocenska historia roBlinnoSci G6r Swi~­

tokrzySkich l(The history of the Late..1Glacial and Holocene vegetation of the Holy Cross Mts.). - Acta Palaeobdt., vol. 2, no. 2. Kra·k6w.

SUMMARY

ABSTRACT: lin ·the valley of the Middle Nidia river the begl:nnlng of the Holocene was marked by erosion outtlng the SUTface of the F11eistocene Und teNace, and the postoptlmal period - wdth deposition ^,of ·the Ist (flood) four.rep tenra:ce. The fOI'lDatian of ,the 1lhree higher steps of thds terrace is 00IllII1eC'ted wilth meandering :river action, whereas the lowest one HI repre"

aented by recent barB.

FielJd data I8IIld aiI1&ysis of .air pho'bogiraJphs allowed to state that the HoJocene sediments in the valley of the Middle Ni~a river (southern part of the Holy Cross Mts, Central Poland) are represen'ted iby Ist (flood) terrace, on the wr.face of whkh four subsequent steps are to ;be found (Fig. 1, 3 and 5; Pis 1-2), namely: 1(4) about 1.8 m over the river level, 1(3) - a'bout 1.2 m, 1(2)1-albout 0.8 rn, and 1(1) - abou't 0.5 m. The sediments of the 1st terrace are embedded in older alluvial series what mea:ns that this deposition was preceded iby el'\osion a dcnen of metres deep, the maximum of .which may !be estimated as the Atlantic phase of the Holocene. These sediments cont8?n considera.ble admixture of organic matter. In most cases these are humus admixtures in sands or plant detritus in mud sediments, 'wi,th occasiOlllal.peat intel"beds and tree branches and black 'tree trunks. Trunk concentrations are to be found at depth of 1.5-2.5 m !below the surtface of the high'eSt step of the 1st terrace;

in the neighboring meas {Rlri:ycki 1967) sucll 1lr:1mks Il"epresent Atlantic phase.

Comparing the surd'ace of the IInd temace formed 'by 'a ,braided river during the younger Dryas time with that of the bt terrace it is dear that the Holocene deve- lopment of 'Vegetation cover was favorable to meanderi.n·g of the Nlda rivet'.

Gradual10wering of the Nida 'Channel in relation to the highest step of the 1st terrae!! is prdbaJbly connected with the subsequent phases of deforestation during the sub-Atlantic phase (cf. Szczepanek 1961, FaHrowski 1967a).

Analysis of aill" phatlOtgTaphs and· exposures of sediments of the three meander steps of the flood terrace suggests a typially falcate formation of bars which are intersPiieed by interlbar depressions.

The lawest step of the fl{)()(i terrace I is represented by a recently f-orming bar (Fig. 1 and 5; PI.

2&,

Which is of a character of simple bar tytpical for braided river and only in the case of local damming of the ;base level, bears a character of falcate ibar l(camp. Figs 1 and 4). The presently observed tendency to ibraidenin'g in the Nida river is related to intensive agricultural activity around which a1::celerates washing off the slope material down the river valleys.

Laboratory of Geological Mapping Institute Uj Geol.ogicaJ. Sciences

Polish Academy of Sciences

. and

Irnstitute

of

^Geology

of

the Warsaw University Warszawa 22, AI. Zwirki i Wigury 93

Warsaw, October 1972

ACTA GEOLOGICA POLONiCA, VOL. 23 M. HAKENBERG 8. L. LINDNER, PL. 1

Dolina Bialej Nidy ponizej Tokarni

1 - Holocen: 1(3) - trzeci stopien tarasu zalewowego. Ziodowacenie baltyckie: 11 - taras nadzalewowy (p6Znoglacjalny), III - taras wyzszy (z okreslI maksymalnego r·ozwoju wa- rllnk6w peryglacjalnych).

2 - Podci<:cie przez rzek<: taras6w .. baltyckich" (U i (U).

Bi:al'a Nida vaUey beIow Tok:a.rni.a

I - Holocene: 1('3) - third step of flood terrace. Baltic glaciation: 11 - .supra-flood ter·race (late glacial In age), III - higher terrace (Qf the maximal developme'nt of perlglac.ial cUmatic conditions).

2, - ErOSi~ Qf f}le "1301ltic" terr'ice$ (U and IU).

ACTA GEOLOGICA POLONICA, VOL. 23 M. HA.KENBERG & L. LINDNER, PLo 2

1

1 - Dolina Bia~ej Nidy ponizej mlyna Baranek

Hclocen: 1(1) - najnizszy stopien tar.asu zalewowego - wsp61czesny odsyp meandrowy. Z.lodo- wacenie baltyckie: 1I - taras nadzalewowy (p6znoglacjalny). Na dalszym planie wi<loczne

zasypanie piaszczyste z okres·u zlodowacenia srodkowopolsklego

2 - Dolina Bialej Nidy powyzej Tokarni

Holocen: 1(1) najniiszy stopien tarasu zalewowego - wsp61czesny odsyp "rzeki dzikiej", 1(2) - drugi stopien tarasu zalewowego. Zlodowacenie b:l.ltycJcte: 11 - taras nadzalewowy

(p6znoglac.ialny)

1 - Biala Nida valley below the Baran.ek mill

Holocene: 1(1) - lowest step of .flOOd terrace - recent meander bar. Baltic glaciation: 11 supra-flood terrace (late glacial in age). Sandy accumulation of Middle Polish glaciation in

the baokground

2 - Biala Ni-da valley above Tokarnia

Holocene: 1(1) - lowest step of flood terrace - recent bar -of braided river, 1(2) - second _ step of flood terrace. Baltic glaciation: 11 - .~upra-flood terrace (late glacial in age)