Bogaty pochówek popielnicowy z cmentarzyska w Opatowie, pow. Kłobuck, woj. śląskie

A

S

, P

J

, M

W

-S

Bogaty pochówek ciałopalny popielnicowy z cmentarzyska w Opatowie, pow. Kłobuck, woj. śląskie

Informacje wstępne

Cmentarzysko w Opatowie, stan. 1 jest jednym z większych cmentarzysk grupy górno- śląsko-małopolskiej kultury łużyckiej (ryc. 1). Systematyczne badania wykopaliskowe, będące w ostatnich latach przede wszystkim badaniami ratowniczymi, prowadzone są na stanowisku od roku 1938 (Nosek 1946; Godłowski 1986; Szczepanek, Wieczorek-Szmal, Jarosz 2001, 2002, 2004). Od roku 1998 autorzy artykułu kierują badaniami archeolo- gicznymi, w których uczestniczą studenci archeologii i antropologii UJ, a konsultantem naukowym badań jest prof. dr hab. Marek Gedl. Dotychczas na stanowisku odkryto oko- ło 730 grobów, które wiązać należy z okresem wpływów rzymskich, i niemal tyle samo grobów z epoki brązu (kultura przedłużycka i łużycka – III–V okres epoki brązu oraz okres halsztacki C/D).

W trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych w 2004 roku odkry- to grób ciałopalny popielnicowy, który ze względu na zawarte w popielnicy wyposaże- nie, a także jego układ zasługuje na szczególną uwagę.

Grób 1395

Popielnica została odsłonięta na głębokości około 40 cm, wylew naczynia znajdował się na południe od zgrupowania kamieni (ryc. 2). Po odsłonięciu prof lu obiektu okazało się, że dużych rozmiarów waza (ryc. 3) jest w znacznym stopniu uszkodzona. Urna tkwi- ła w czystym piasku, jama grobowa nie była widoczna. W trakcie dalszej eksploracji na- czynie rozpadło się na dwie części i ukazało swoją zawartość wraz z pierwotnym ukła- dem zabytków (ryc. 4). Uzyskano w ten sposób wewnętrzny prof l urny, który pozwolił na obserwacje sposobu złożenia szczątków zmarłego oraz wyposażenia. W górnej czę- ści popielnicy tkwiły dwa kamienie, a pod nimi znajdowała się gruba warstwa piasku,

1 Zakład Antropologii UJ.

2 IAiE PAN Kraków.

3 Muzeum Częstochowskie.

na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 2007, s. 641–650

642 ^{ANITA SZCZEPANEK, PAWEŁ JAROSZ, MAGDALENA WIECZOREK-SZMAL}

wypełniająca szyjkę oraz górną część jej brzuśca. Poniżej przy ściankach leżały dwa naczyńka – przystawki ułożone wylewem do góry (ryc. 6). Obok naczyń znajdowała się szpila z brązu, a także: naszyjnik brązowy, diadem złożony z 36 guzów brązowych, umieszczonych na częściowo zachowanej opasce z materiału organicznego, oraz 2 skrę- ty z drutu brązowego (ryc. 5). Część przydenną naczynia wypełniały przepalone kości.

Inwentarz:

1. Naszyjnik z okrągłego drutu brązowego skośnie żłobkowanego. Oba końce gład- kie, nieco cieńsze, rozklepane i zawinięte w uszka. Śr. ozdoby: 16,2 cm, śr. drutu docho- dzi do 0,5 cm (ryc. 5:a).

2. Szpila brązowa o pieczątkowatej główce i wygiętym trzonku, zaopatrzona w skuw- kę w miejscu przejścia trzonka w rozszerzającą się szyjkę. Długość szpili 10,6 cm, śr. główki 1,4 cm (ryc. 5:b).

3. Skręt brązowy czterozwojowy, z drutu o przekroju okrągłym. Śr. 1,8 cm (ryc. 5:c).

4. Skręt brązowy trzyzwojowy, z drutu o przekroju okrągłym. Śr. 1,7 cm (ryc. 5:d).

5. Fragment blaszki brązowej. Wymiary 0,6 x 0,4 cm (ryc. 5:e).

Ryc. 1. Opatów, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie – lokalizacja stanowiska 1. Skala 1:25 000 Abb. 1. Opatów, FSt. 1, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie – Lage der Fundstelle 1. Maßstab 1:25 000

Ryc. 2. Opatów, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie. Grób 1395, głębokość 45 cm Abb. 2. Opatów, FSt. 1, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie. Grab 1395, Tiefe 45 cm

Ryc. 3. Opatów, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie. Grób 1395 – popielnica Abb. 3. Opatów, FSt. 1, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie. Grab 1395 – Urne

644 ^{ANITA SZCZEPANEK, PAWEŁ JAROSZ, MAGDALENA WIECZOREK-SZMAL}

6. Trzydzieści pięć guzów brązowych (jeden zniszczony) płasko-wypukłych, zaopa- trzonych w uszka na spodniej stronie. Śr. od 1,1 do 1,4 cm (ryc. 5:i).

7. Podwójny płasko-wypukły guz brązowy ósemkowatego kształtu. Długość zabytku 2,8 cm, śr. miseczek 1,1 x 0,8 cm (ryc. 5:g).

8. Waza o baniastym brzuścu i stożkowatej szyjce; w górnej części gładka, w dolnej obmazywana; z zewnątrz czarna, wewnątrz ciemnobrązowa, gładka. Śr. otw. 32 cm, śr. brzuśca 43 cm, śr. dna 12 cm, wys. 36 cm (ryc. 3).

9. Czarka o baniastym brzuścu, zaopatrzona w dwa poziomo przekłute uszka u nasa- dy, prawie stożkowatej szyjce o lekko wychylonym wylewie; zdobiona w górnej partii brzuśca grupami ukośnych żłobków; przejście szyjki w brzusiec podkreślone poziomy- mi żłobkami. Powierzchnia zewnętrzna i wewnętrzna jasnobrązowa, gładka. Śr. otw.

7 cm, śr. brzuśca 9,6 cm, śr. dna 4,4 cm, wys. 7 cm (ryc. 5:f).

10. Czarka o baniastym brzuścu i stożkowatej, zwężającej się szyjce o rozchylonym wylewie; przejście szyjki w brzusiec zaznaczone poziomymi żłobkami, brzusiec zdobio- ny motywem ukośnych żłobków tworzących kąty wsuwane. Powierzchnia zewnętrzna i wewnętrzna czarna, gładka. Śr. otw. 6 cm, śr. brzuśca 14 cm, śr. dna 5,2 cm, wys. 8 cm (ryc. 5:h).

Analiza antropologiczna: Kobieta w wieku adultus-maturus (35–40 lat). Kości przepa- lone silnie, nierównomiernie; fragmenty silnie przepalone – białoszare, słabiej przepalo- ne – ciemnoszare; kości silnie rozdrobnione.

Ryc. 4. Opatów, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie. Grób 1395 – wnętrze popielnicy: a – piasek, b – czarka, c – przepalone kości

Abb. 4. Opatów, FSt. 1, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie. Grab 1395 – das Innere der Urne: a – Sand, b – Schale, c – Knochenbrand

Czaszka – liczne, drobne, rozwarstwione fragmenty mózgoczaszki, szew strzałkowy (su- tura sagittalis) w początkowym stadium obliteracji; kość skalista lewa; fragment prawej kości jarzmowej, fragmenty szczęki i żuchwy z zębodołami, prawy wyrostek kłykciowy żuchwy, fragment wyrostka dziobiastego żuchwy, korzenie zębów stałych.

Ryc. 5. Opatów, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie. Zabytki z grobu 1395:a–e, g, i – ozdoby z brązu, f, h – ceramika

Abb. 5. Opatów, FSt. 1, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie. Fundstücke aus Grab 1395:a–e, g, i – Bronze- schmuck, f, h – Keramik

646 ^{ANITA SZCZEPANEK, PAWEŁ JAROSZ, MAGDALENA WIECZOREK-SZMAL}

Szkielet postkranialny – fragmenty trzonów kręgów, fragmenty żeber, liczne fragmen- ty trzonów i nasad kości długich; kość księżycowata nadgarstka; fragmenty paliczków.

Waga: 1530 g.

Analiza i interpretacja

Popielnica, naczyńka-przystawki oraz przedmioty wykonane z brązu datują pochówek na fazę klasyczną podgrupy częstochowsko-gliwickiej grupy górnośląsko-małopolskiej ze schyłku epoki brązu (Gedl 2002, 263). Waza-popielnica oraz czarka z uszkami na brzuścu reprezentują typowe dla fazy klasycznej grupy górnośląsko-małopolskiej formy, szeroko rozprzestrzeniony w tej grupie jest również zdobiący czarkę ornament (Gedl 1999, tabl. XXIV:2). Kształt drugiej czarki jest natomiast wyjątkowy. Zbliżone, baniaste formy o analogicznym wątku zdobniczym, ale o szerszych szyjkach znane są z grobów datowanych na schyłek epoki brązu w Kietrzu (Gedl 1982, tabl. I:5, tabl. XLVIII:7;

1987, tabl. LVIII:14).

Naszyjnik brązowy z drutu skośnie żłobkowanego jest kolejnym tego typu za- bytkiem odkrytym na cmentarzysku w Opatowie. Z części nekropoli badanej przez S. Noska pochodzą cztery (Nosek 1946, 294), a z części badanej przez K. Godłowskie- go dwa takie naszyjniki (Wieczorek 1999, tabl. LXIV:3, tabl. CLXIV:1). Analogiczne ozdoby znane są z innych dużych cmentarzysk podgrupy częstochowsko-gliwickiej grupy górnośląsko-małopolskiej. Znaleziono je m.in. w Dankowie (Gedl 1961, 73, 78), Podulach (Mikłaszewska-Balcer, Miśkiewicz 1968, 104–105), Przeczycach (Szydłow- ska 1972, 50–51). Naszyjniki z drutu skośnie żłobkowanego są typowe dla materiałów grupy górnośląsko-małopolskiej (Durczewski 1939–1946, 98) i datuje się je na V okres epoki brązu i wczesną fazę okresu halsztackiego (Gedl 1964, 39; Szydłowska 1972, 51). Na cmentarzysku kultury łużyckiej w Pawełkach (Młodkowska-Przepiórowska 2000) tego typu naszyjnik znaleziono w grobie szkieletowym zawierającym analogicz- ne do okazu z grobu 1395 z Opatowa przybranie głowy zmarłej kobiety, składające się z guzów i skrętów brązowych. Zarówno w Opatowie, jak i w Pawełkach związki miedzi zawarte w guzach zakonserwowały fragmenty materiału organicznego, na który naszyte zostały guzy. W Opatowie na zachowanych fragmentach organicznych widocz- ny jest sposób wykończenia przepaski bądź czepca, zachowały się bowiem fragmen- ty obszywającej i zapewne ozdabiającej je nici (ryc. 7). Guzy brązowe są zabytkami szeroko rozpowszechnionymi, w kulturze łużyckiej pojawiają się już od samych jej początków, często spotykane są w grobach pochodzących z V okresu epoki brązu, jak i z okresu halsztackiego (Gedl 1964, 36–37). Skręty brązowe należą do ozdób naj- częściej wchodzących w skład inwentarzy grobów ciałopalnych i szkieletowych grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej zarówno w grobach z końca epoki brązu, jak i z wczesnej fazy okresu halsztackiego i nie stanowią form datujących (Gedl 1964, 39). Obserwacje poczynione na cmentarzyskach birytualnych wskazują, że w grobach szkieletowych skręty zlokalizowane były zwykle w pobliżu czaszki, pełniąc rolę za- wieszek skroniowych mocowanych na opasce z materiału organicznego (Szydłowska 1963). Znaleziona w popielnicy szpila brązowa zbliżona jest do szpil o pieczątkowatej główce, pochodzących z cmentarzysk w Kietrzu (Gedl 1987, 223, tabl. LVIII:11) i Jor-

Ryc. 6. Opatów, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie. Grób 1395 – wnętrze popielnicy z widocznymi naczyniami

Abb. 6. Opatów, FSt. 1, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie. Grab 1395 – das Innere der Urne mit erkennbaren Gefäßen

danowie Śląskim (Gediga 1967, 57, ryc. 11), które datowane są na IV okres epoki brązu (Gedl 1987, 22).

Odkryte w grobie 1395 przedmioty wykonane z brązu oraz ceramika to kolejny z cmentarzyska w Opatowie przykład współwystępowania w grobie zabytków dato- wanych na IV i V okres epoki brązu. Zestawienie takie potwierdza obecny w grupie górnośląsko-małopolskiej konserwatyzm wyposażania pochówków, a także trudności w wydzielaniu grobów z IV i V okresu brązu oraz okresu halsztackiego (Gedl, Ginter, Godłowski 1971, 65).

Układ zabytków wewnątrz naczynia pozwala na odtworzenie kolejności składania ich do popielnicy. Po spaleniu zmarłego na stosie, zebrane, przepalone szczątki złożono do urny. Prof l wnętrza popielnicy wskazuje, że kości zajęły jedynie partię przydenną naczynia. Następnie na kościach ułożono opaskę z naszytymi guzami z brązu i być może przymocowanymi skrętami, naszyjnik oraz szpilę brązową. Stan zachowania zabytków wskazuje, że przedmioty wykonane z brązu nie zostały przepalone na stosie. W dalszej kolejności do wnętrza urny włożono 2 naczyńka. Popielnicę umieszczono w przygo- towanym miejscu i przysypano piaskiem – prawdopodobnie wtedy piasek traf ł też do wnętrza naczynia. Miejsce pochówku zaznaczono zgromadzonymi kamieniami, z któ- rych dwa znalazły się w górnej partii urny.

648 ^{ANITA SZCZEPANEK, PAWEŁ JAROSZ, MAGDALENA WIECZOREK-SZMAL}

Grób nr 1395 nie jest jedynym tak wyposażonym pochówkiem. W trakcie badań pro- wadzonych przez K. Godłowskiego odkryto grób ciałopalny popielnicowy nr 457, gdzie w urnie zawierającej dużą liczbę przepalonych kości znaleziono także dwie czarki oraz przedmioty z brązu: diadem, skręty, bransoletę, podwójny naszyjnik, guzy, zawieszki z wpisanym w koło krzyżem, pierścień z taśmy i fragment drutu brązowego (Szczepa- nek, Jarosz, Wieczorek-Szmal 2005). Wymienione bogate pochówki znajdowały się w otoczeniu skromniej wyposażonych obiektów i nie wyróżniały się konstrukcjami na- grobnymi.

Pomimo wieloletnich badań, zasięg cmentarzyska kultury łużyckiej z Opatowa nie został wyznaczony. Prowadzone w ostatnich latach prace ratownicze związane z eksplo- racją obiektów niszczonych wybiórką piasku wykazały, że nekropola rozciąga się jesz- cze na północ, zachód i południe od terenów przebadanych w latach 1938 i 1956–1983.

Niestety, masowe wybieranie piasku na dużej powierzchni systematycznie niszczy to bardzo interesujące, bogate w znaleziska i istotne dla rozważań kulturowo-chronolo- gicznych stanowisko.

Ryc. 7. Opatów, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie. Grób 1395 – fragmenty materiału organicznego Abb. 7. Opatów, FSt. 1, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie. Grab 1395 – Reste des organischen Materials

Literatura

Durczewski Z.

1939–1946 Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej w Polsce, cz. I, Prace Prehistorycz- ne Śląskie, t. 4.

Gediga B.

1967 Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym, Wrocław–Warszawa–Kra- ków.

Gedl M.

1961 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Dankowie, pow. Kłobuck, cz. II (Materiały z badań pro- wadzonych w latach 1957 i 1958), „Materiały Archeologiczne”, 3, s. 65–99.

1964 Szkieletowy obrządek pogrzebowy w kulturze łużyckiej, Prace Archeologiczne, z. 6, Kra- ków.

1982 Cmentarzysko ze schyłku epoki brązu w Kietrzu, 1, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–

–Łódź.

1987 Cmentarzysko ze schyłku epoki brązu w Kietrzu, 2, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–

–Łódź.

1999 Cmentarzysko z epoki brązu w Zbrojewsku (badania 1973–1981), Kraków.

2002 Wielkie cmentarzysko grupy górnośląsko-małopolskiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck [w:]

Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (red. M. Gedl), Warszawa, s. 247–275.

Gedl M., Ginter B., Godłowski K.

1971 Pradzieje i wczesne średniowiecze dorzecza Liswarty, cz. II, Katowice.

Godłowski K.

1986 Opatów, Woiwodschaft Częstochowa (Graberfeld der Lausitzer Kultur und der jüngeren Kaiserzeit), „Recherches Archeologiques de 1984”, s. 36–39.

Mikłaszewska-Balcer R., Miśkiewicz J.

1968 Cmentarzysko kultury łużyckiej z miejscowości Podule, pow. Łask, stanowisko 1, „Wiado- mości Archeologiczne”, 33, s. 3–113.

Młodkowska-Przepiórowska I.

2000 Sprawozdania z badań ratowniczych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Pawełkach, woje- wództwo częstochowskie, „Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicz- nych w 1997 roku”, s. 87–91.

Nosek S.

1946 Wyniki badań prowadzonych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Opatowie, pow. często- chowski, Annales UMCS, vol. I, 4, Lublin, s. 229–332.

Szczepanek A., Jarosz P., Wieczorek-Szmal M.

2001 Sprawozdanie z badań ratowniczych na cmentarzysku z epoki brązu w Opatowie (stanowi- sko 1), województwo częstochowskie, „Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1998 roku”, Katowice, s. 39–44.

2002 Sprawozdanie z badań ratowniczych na cmentarzysku z epoki brązu w Opatowie (stanowi- sko 1), województwo śląskie, „Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogra- nicznych w latach 1999–2000”, Katowice, s. 164–173.

650 ^{ANITA SZCZEPANEK, PAWEŁ JAROSZ, MAGDALENA WIECZOREK-SZMAL}

2004 Pochówki dzieci z cmentarzyska kultury łużyckiej w Opatowie, stan. 1, pow. Kłobuck, woj.

śląskie, „Funeralia Lednickie”, 6, s. 259–262.

2005 Bronzene Doppelhalsringe aus dem Gräberfeld von Opatów, Fot. 1, Kr. Kłobuck, Woiw.

śląskie – Podwójne naszyjniki brązowe z cmentarzyska w Opatowie, stan. 1, pow. Kłobuck, woj. śląskie, „Sprawozdania Archeologiczne”, s. 414–457.

Szydłowska E.

1963 Diademy i zawieszki skroniowe grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej, „Arche- ologia Polski”, 8, z. 1, s. 44–68.

1972 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie. Omówienie materiałów,

„Rocznik Muzeum w Gliwicach”, Archeologia, 9.

Wieczorek M.

1999 Cmentarzysko z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Opatowie, stan. 1, woj. częstochow- skie (maszynopis pracy magisterskiej złożony w Instytucie Archeologii UJ).

Zusammenfassung

Eine reiche Urnenbestattung aus dem Gräberfeld von Opatów, Kr. Kłobuck, Woiw. śląskie Das Gräberfeld von Opatów, FSt. 1, ist eines der größten Bestattungsplätze der oberschlesisch- kleinpolnischen Gruppe der Lausitzer Kultur. Die Fundstelle hat bislang ca. 700 Gräber erbracht, die mit der BZ III–V und der hallstattzeitlichen Stufen C/D in Verbindung zu setzen sind. Bei den Rettungsgrabungen von 2004 wurde eine (Grab 1395) zutage gefördert, die außer gebrannten Knochen und 2 bronzenen Beigefäßen einen Halsring, eine Nadel, Drahtröllchen und Buckeln ent- hielt. Das bei der Aushebung der Grube erfasste Innenprofi l der Urne gab Auskunft über die Art der Lagerung der Totenreste und der Grabbeigaben. In der Urne wurden die Reste einer Frau der Altersstufe Adultus-Maturus beigesetzt. Durch die Grabausstattung wird das Objekt in die klas- sische Phase der Untergruppe Częstochowa–Gliwice der oberschlesisch-kleinpolnischen Gruppe der ausgehenden Bronzezeit datiert.