Warszawa, 13-05-2016
Identyfikacja obszarów działalności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstw
w województwie mazowieckim oraz kierunków współpracy w ramach prac B+R na potrzeby
wdrażania inteligentnych specjalizacji Mazowsza
Autorzy: Agnieszka Olechnicka, Adam Płoszaj
Zamawiający:
Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie Wykonawca:
Regional Studies Association Sekcja Polska
Raport z badania, będącego przedmiotem zamówienia współfinansowanego ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020, w ramach projektu nr RPMA.11.01.00-14-0002/15-00, pn. „Plan Działań Pomocy Technicznej UMWM na lata 2015-2018 w zakresie zapewnienia monitoringu, ewaluacji i aktualizacji regionalnej strategii inteligentnych specjalizacji w ramach RPO WM”, Priorytet XI Pomoc Techniczna.
Spis treści
1. Streszczenie ... 3
2. Summary ... 6
3. Cel badania ... 9
4. Metodyka badania ... 9
4.1. Koncepcja badania ... 9
4.2. Źródła danych ... 9
Web of Science ... 10
Scopus ... 11
7. Program Ramowy UE ... 11
Zalety i ograniczenia bibliometrii jako metody pomiaru działalności B+R ... 12
Wskaźniki bibliometryczne w pomiarze współpracy sektora nauki i przedsiębiorstw ... 13
4.3. Powiązanie wyników badania z formułowaniem Regionalnych Agend Naukowo-Badawczych oraz z Priorytetowymi Kierunkami Badań ... 15
5. Wyniki ... 17
5.1. Aktywność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw w świetle danych naukometrycznych ... 17
Web of Science ... 17
Scopus ... 20
7. Program Ramowy UE ... 23
Podsumowanie ... 25
5.2. Współpraca badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw w świetle danych naukometrycznych ... 27
Web of Science ... 27
Scopus ... 32
7. Program Ramowy UE ... 35
Podsumowanie ... 39
5.3. Specjalizacja badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw w świetle danych naukometrycznych ... 40
Web of Science ... 40
Scopus ... 46
7. Program Ramowy UE ... 47
Podsumowanie ... 50
6. Wnioski i rekomendacje ... 52
7. Spis rysunków i tabel ... 56
Rysunki ... 56
Tabele ... 57
8. Bibliografia ... 58
Załącznik 1 ... 61
Załącznik 2 ... 69
Załącznik 3 ... 76
Załącznik 4 ... 79
1. Streszczenie
Celem badania była identyfikacja obszarów działalności badawczo-rozwojowej (B+R) przedsiębiorstw funkcjonujących w woj. mazowieckim oraz kierunków współpracy w tym zakresie. Założeniem przyjętym w badaniu było analizowanie tych zjawisk w oparciu o źródła naukometryczne, w szczególności bazy danych o publikacjach naukowych Web of Science (WoS) i Scopus oraz informacje o projektach B+R finansowanych ze środków 7. Programu Ramowego Badań Unii Europejskiej (7PR). Zakres czasowy danych z Web of Science i Scopus obejmował okres 2000-2013. Natomiast 7. Program Ramowy realizowany był w latach 2008-2013.
Na podstawie trzech analizowanych źródeł danych zidentyfikowano łącznie 484 firmy z woj.
mazowieckiego, których pracownicy brali udział w projektach 7. Programu Ramowego lub w latach 2000-2013 byli współautorami artykułów indeksowanych w bazie WoS lub Scopus.
Największy potencjał identyfikacyjny wykazała baza Scopus – liczba rozpoznanych firm wyniosła 337 (wobec 255 w bazie WoS i 99 w bazie 7. Programu Ramowego).
Widoczna jest dominacja woj. mazowieckiego w skali krajowej: artykuły afiliowane w przedsiębiorstwach woj. mazowieckiego stanowią około 30% wszystkich tego typu publikacji w Polsce (zarówno według danych pozyskanych z WoS, jak i z bazy Scopus), a projekty badawcze 7. Programu Ramowego z udziałem firm z woj. mazowieckiego stanowią blisko 40% krajowych projektów z udziałem przedsiębiorstw.
Liczba publikacji naukowych afiliowanych w firmach rośnie zarówno w woj. mazowieckim, jak i w skali całego kraju. Przyrosty w woj. mazowieckim są jednak nieco mniejsze niż średnia krajowa, w efekcie znaczenie regionu mazowieckiego nieznacznie się osłabia (choć nadal pozostaje niekwestionowanym liderem).
Większość zidentyfikowanych przedsiębiorstw charakteryzuje jednorazowy udział w projekcie 7. Programu Ramowego (68% firm) lub jednokrotne autorstwo publikacji indeksowanej w WoS czy Scopus (około 60% firm). Oznacza to, że działalność naukowo- badawcza firm ujawniona w publikacjach i projektach jest zjawiskiem rozproszonym i stosunkowo rzadkim.
W aktywności firm czasami przeważa udział w projektach (jest to szczególnie widoczne w przypadku Mostostalu, Astri czy PTC), a czasami autorstwo publikacji naukowych (np.:
Ammono, Adamed). Jest to do pewnego stopnia związane z branżą lub dziedziną nauki, na przykład firmy inżynieryjne i biura projektowe są aktywne w projektach, a firmy farmaceutyczne i chemiczne w publikacjach naukowych.
Na podstawie przeprowadzonych analiz można wskazać grupę firm, które ze względu na skalę działalności B+R wyraźnie wyróżniają się na tle nie tylko regionalnym, ale też krajowym. 10 najaktywniejszych firm to: TopGaN, Orange, Mostostal Warszawa, Vigo System, Cim-Mes Projekt, PKN Orlen, Ammono, Adamed, PGNiG oraz Ravimed. Firmy te stanowią trzon potencjału badawczo-rozwojowego sektora przedsiębiorstw w woj.
mazowieckim, są zatem kluczowymi partnerami dla władz publicznych w działaniach nakierowanych na podnoszenie innowacyjności regionu.
Współpraca w zakresie działalność badawczo-rozwojowej jest zjawiskiem bardzo rozpowszechnionym, i stale zyskującym na intensywności i znaczeniu. Widoczne jest to zarówno w skali światowej, jak i w odniesieniu do Polski. Firmy z woj. mazowieckiego nie
intensywność współpracy w ich przypadku wydaje się mniejsza niż oczekiwana (w porównaniu z tendencjami ogólnoświatowymi).
Najważniejsi partnerzy współpracy krajowej dla firm z woj. mazowieckiego pochodzą z województw o dużym, w skali krajowej, potencjale naukowym (woj. małopolskie, dolnośląskie, wielkopolskie, śląskie, łódzkie, pomorskie). Także w wymiarze międzynarodowym współpraca koncentruje się na silnych partnerach: USA, Niemcy, Wielka Brytania. Taka sytuacja jest korzystna dla firm z woj. mazowieckiego, ponieważ współpracując z partnerami mającymi duży potencjał mogą najwięcej skorzystać.
Przedsiębiorstwa z woj. mazowieckiego prowadzące działalność badawczo-rozwojową reprezentują bardzo zróżnicowane branże oraz są aktywne w wielu obszarach badawczych.
Silnie reprezentowana jest branża medyczna i farmaceutyczna oraz związana z nią weterynaria oraz sektor spożywczy. Wyróżnia się nowoczesna branża materiałowa, w tym optoelektroniczna. Liczną grupę stanowią przedsiębiorstwa zajmujące się doradztwem, konsultingiem i projektowaniem. Ponadto aktywna w zakresie B+R jest branża technologii telekomunikacyjnych i komputerowych. Duża dywersyfikacja działalności B+R mazowieckich przedsiębiorstw jest mocną stroną regionu.
Zestawienie wyników analizy specjalizacji badawczo-rozwojowej firm z woj. mazowieckiego oraz zakresów tematycznych Regionalnych Agend Naukowo-Badawczych woj.
mazowieckiego pokazuje dość dużą spójność. Jednak nie jest to spójność pełna.
W największym stopniu do specjalizacji badawczej mazowieckich firm dopasowane są zakresy tematyczne 4 (zdrowie) oraz 5 (ICT, usługi dla biznesu i sektory kreatywne). Dużą spójność widać także w przypadku zakresu tematycznego 2 (Nowoczesne materiały i technologie). Średni poziom spójności dotyczy zakresu tematycznego 1 (Biogospodarka, jakość życia i żywność) oraz 6 (Energetyka i środowisko). W najmniejszym stopniu dopasowany jest zakres tematyczny 3 (Logistyka i działalność morska). W tym ostatnim zakresie potencjał B+R firm w woj. mazowieckim jest zdecydowanie mniejszy niż w innych regionach kraju (np. woj. wielkopolskim czy pomorskim).
Również Priorytetowe Kierunki Badań w ramach inteligentnej specjalizacji woj.
mazowieckiego są dość spójne ze specjalizacją badawczo-rozwojową przedsiębiorstw funkcjonujących w regionie. Najwyższy poziom spójności dotyczy obszaru tematycznego inteligentne systemy zarządzania. Wysoki poziom spójności dotyczy także podobszaru zdrowie. Obszary specjalizacji „nowoczesne usługi dla biznesu” oraz „wysoka jakość życia”
cechują się średnim poziomem dopasowania do specjalizacji badawczej mazowieckich firm.
Średnio niski poziom spójności dotyczy obszaru „bezpieczna żywność” oraz podobszaru
„kosmetyka”.
Rekomendacje:
1. Zaangażowania w prace B+R większej liczby przedsiębiorstw z woj. mazowieckiego.
2. Działania proinnowacyjne na poziomie regionalnym powinny w szczególny sposób uwzględniać kluczowe dla regionalnego potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa (tj. przedsiębiorstwa z najlepiej rozwiniętą działalnością B+R).
3. Regionalna polityka proinnowacyjna powinna uwzględniać wsparcie dla rozwoju ponadregionalnej współpracy w zakresie B+R podmiotów z woj. mazowieckiego.
4. Działania wspierające aktywność B+R przedsiębiorstw należy skoncentrować na wybranych branżach lub dziedzinach wiedzy, zwłaszcza takich, w których zgromadzono już pewien potencjał, oraz w których wsparcie publiczne ma szansę spowodować utworzenie odpowiedniej masy krytycznej (branża medyczna
i farmaceutyczna oraz związana z nią weterynaria oraz sektor spożywczy, branża materiałowa, w tym optoelektroniczna, branża doradcza i projektowa oraz technologii telekomunikacyjnych i komputerowych.
5. W wyborze inicjatyw realizowanych w ramach Regionalnych Agend Naukowo- Badawczych należy kierować się stopniem ich dostosowania do potencjału badawczego przedsiębiorstw w regionie. Szczególnie ostrożnie należy podchodzić do projektów dotyczących najmniej dostosowanych zakresów tematycznych Regionalnych Agend Naukowo-Badawczych, a zwłaszcza zakresu „Logistyka i działalność morska”.
6. Inicjatywy realizowane w ramach Priorytetowych Kierunków Badań powinny uwzględniać potencjał badawczy przedsiębiorstw w danym obszarze tematycznym, tj.
największa zgodność z obecną specjalizacją. Wsparcie obszarów tematycznych charakteryzujących się mniejszym poziomem spójności („bezpieczna żywność” oraz
„kosmetyka”) powinno uwzględniać wzmacnianie potencjału badawczego oraz stymulowanie współpracy z jednostkami naukowymi, które specjalizują się w tych obszarach.
2. Summary
The aim of the study was to identify the areas of research and development (R&D) of companies operating in Mazowieckie Province and the lines of cooperation in this field.
The assumption adopted in the study was to analyze these phenomena based on scientometric sources, in particular two databases of scientific publications, Web of Science (WoS) and Scopus, and information on R&D projects funded by the EU’s 7th Framework Programme for Research (FP7). The time range of data from Web of Science and Scopus covered the period 2000-2013. Meanwhile, the 7th Framework Programme was implemented in the years 2008-2103.
These three sources of data were used to identify a total of 484 companies from the Mazowieckie Province whose employees participated in 7th Framework Programme projects or co-authored articles indexed in WoS or Scopus databases in the years 2000-2013.
Scopus showed the greatest identification potential – identifying 337 companies (compared to 255 in WoS and 99 in the 7th Framework Programme).
Mazowieckie Province can be seen to dominate on a national scale: articles affiliated with enterprises from Mazowieckie province account for about 30% of all publications of this type in Poland (according to the data obtained from both WoS and Scopus databases), and research projects in the 7th Framework Programme involving companies from Mazowieckie Province account for nearly 40% of national projects with companies.
The number of scientific publications affiliated with companies is increasing both in Mazowieckie Province as well as in the whole country. However, increments in Mazowieckie Province, are slightly less than the national average, due to a slight weakening in the importance of this region (though it still remains the undisputed leader).
Most of the identified businesses took part in a single project of the 7th Framework Programme (68% of companies) or authored a single publication indexed in WoS or Scopus (about 60% of companies). This means that the research activity of companies disclosed in publications and projects is a diffuse and relatively rare phenomenon.
The activity of companies sometimes favours participation in projects (this is particularly evident in the case of MSW, Astri and PTC), and sometimes authorship of scientific publications (e.g. Ammono, Adamed). This is to some extent related to the industry or field of study, for instance engineering companies and design offices are more active in projects, whereas pharmaceutical and chemical companies contribute more to scientific publications.
Based on the analysis, a group of companies can be identified that, due to the scale of their R&D activities, clearly stand out not only on a regional but also on a national level. The top 10 companies are: TopGaN, Orange, Mostostal Warszawa, Vigo System, Cim-Mes project, PKN Orlen, Ammono, Adamed, PGNiG and RAVIMED. These companies form the backbone of the research and development potential of the enterprise sector in Mazowieckie Province, and are therefore key partners for public authorities in activities aimed at improving innovation in the region.
Cooperation in research and development is a very widespread phenomenon, and continually gaining in intensity and importance. This is evident both in on a world scale and with regard to Poland. Companies from Mazowieckie Province are no exception to this general trend. Mazowieckie, with particular focus on Warsaw, is the centre of research and development cooperation at the national level and also acts as a mediator between the national and global innovation system. However, this cooperation appears less intense than expected (compared with global trends).
The most important cooperation partners for national companies in Mazowieckie Province come from provinces with major national scientific potential (the provinces of Małopolskie, Dolnośląskie, Wielkopolskie, Śłąskie, Łódzkie, Pomorskie). Similarly, international cooperation is focused on strong partners: the USA, Germany, the United Kingdom.
This presents a favourable situation for companies in Mazowieckie Province, as they can benefit most from working with partners with high potential.
Enterprises from Mazowieckie Province conducting research and development activities represent a very diverse range of industries and are active in many areas of research.
The medical and pharmaceutical industry is strongly represented, along with the related veterinary and food sector. The modern textile industry, including optoelectronics, also stands out. A large group of companies are engaged in advisory services, consulting and design. Other sectors active in the field of R&D include technology, telecommunications and computer industries. This wide diversification in the R&D activities of regional enterprises is a strong point of the region.
A comparison of the results of analysis regarding the research expertise of regional enterprises with the themes of the Regional Agenda on Science and Research shows fairly high though not full, compatibility. The specializations of regional companies are most suited to the 4th thematic area (health) and the 5th area (ICT, business services and creative sectors). High compatibility can also be seen in the case of thematic area 2 (modern materials and technologies). An average level of consistency applies to thematic area 1 (bio- economy, quality of life and food) and 6 (energy and environment). The 3rd thematic area (logistics and maritime activities) is the least compatible with the specialisations of regional enterprises. In the latter field, the research potential of the region is much lower than in other regions of the country (eg. Wielkapolskie and Pomorskie provinces).
As part of the intelligent specialization of Mazowieckie Province, the Priority Research Areas are fairly consistent with the R&D specializations of enterprises operating in the region.
The highest level of compatibility can be seen in the thematic area of intelligent management systems. There is also a high level of compatibility in the health sector. ‘Modern business services’ and ‘high quality of life’ are moderately compatible with the research specializations of Mazowieckie firms, while ‘safe foods’ and the cosmetics sector show moderate to low compatibility.
Recommendations:
1. Greater involvement of a larger number of companies from the region in research and development.
2. Regional innovation-oriented policy should pay particular attention to the key companies contributing to regional innovation potential (i.e. companies with the most developed R&D activities).
3. Regional innovation-oriented policy should take into account support for the development of supra-regional cooperation in the field of R&D of regional enterprises.
4. Measures to support the R&D activities of enterprises should focus on selected industries or fields of knowledge, especially those which have accumulated some potential that, with public support, could achieve a critical mass (medical and pharmaceutical industries, veterinary medicine, food industry, materials industry – including optoelectronics, consulting, design, telecommunications and computing).
companies in the region. Particular care should be taken in dealing with projects from the least compatible thematic areas of the Regional Agenda on Science and Research, especially "logistics and maritime activities."
6. Initiatives realised under the Priority Research Areas should take into account the research potential of enterprises in a given thematic area, i.e. high compatibility with current specializations. Support for thematic areas which are less compatible (safe foods and cosmetics) should include strengthening research potential and stimulating cooperation with research entities specializing in these areas.
3. Cel badania
Zgodnie ze szczegółowym opisem przedmiotu zamówienia celem badania była identyfikacja obszarów działalności badawczo-rozwojowej (B+R) przedsiębiorstw funkcjonujących w woj.
mazowieckim oraz kierunków współpracy w tym zakresie. Założeniem przyjętym w badaniu było analizowanie tych zjawisk w oparciu o źródła naukometryczne, w szczególności bazy danych publikacji naukowych oraz informacje o projektach B+R finansowanych ze środków 7. Programu Ramowego Badań Unii Europejskiej (7FP).
4. Metodyka badania
4.1. Koncepcja badania
Badanie zostało wykonane przy wykorzystaniu metod naukometrycznych i bibliometrycznych (por. niżej). Takie podejście pozwoliło na ilościową analizę działalności B+R przedsiębiorstw, ich specjalizacji badawczo-rozwojowej oraz współpracy przedsiębiorstw w zakresie B+R z innymi podmiotami, zarówno krajowymi, jak i zagranicznymi, zaliczanych do różnych sektorów (w tym sektora nauki i sektora biznesu).
Badanie zostało zorganizowane w cztery wzajemnie powiązane bloki przedstawione na rysunku 1.
Rys. 1. Bloki badawcze
Źródło: opracowanie własne.
Sekwencja bloków badawczych bezpośrednio przekłada się na strukturę raportu, w której części poświęcone wynikom badania układają się w trzy podrozdziały, odpowiadające blokom 1-3. Wewnętrzna struktura tych podrozdziałów odpowiada trzem analizowanym źródłom danych (por. niżej punkt 4.2).
4.2. Źródła danych
W badaniu wykorzystano trzy źródła danych:
Web of Science (baza bibliometryczna) o zakres czasowy: 2000-2013
o zakres przestrzenny: województwo mazowieckie i jego regionalne, krajowe i międzynarodowe powiązania
o zakres przedmiotowy: wszystkie artykuły (pełna populacja)
Blok 1
•Identyfikacja przedsiębiorstw aktywnych w zakresie B+R
Blok 2
•Analiza kierunków współpracy przedsiębiorstw w zakresie B+R
Blok 3
•Analiza specjalizacji B+R
przedsiębiorstw
Blok 4
•Rekomendacje
o zakres przestrzenny: województwo mazowieckie i jego regionalne, krajowe i międzynarodowe powiązania
o zakres przedmiotowy: wszystkie artykuły (pełna populacja)
Baza projektów 7. Programu Ramowego Badań Unii Europejskiej o zakres czasowy: 2007-2014
o zakres przestrzenny: województwo mazowieckie i jego regionalne, krajowe i międzynarodowe powiązania
o zakres przedmiotowy: wszystkie projekty (pełna populacja)
Równoległe wykorzystanie tych trzech źródeł ma istotne zalety. Informacje z różnych baz uzupełniają się, co stwarza możliwość adekwatniejszej i pełniejszej analizy. Bazy Web of Science (WoS) oraz Scopus w dużej mierze pokrywają się, tzn. uwzględniają grupę tych samych czasopism naukowych. Jednak nie są one tożsame. Baza WoS jest bardziej selektywna, natomiast do bazy Scopus włączonych jest więcej czasopism, a w związku z tym także artykułów. Obie te bazy pokazują efekty działalności B+R w postaci artykułów naukowych. Natomiast baza projektów 7. Programu Ramowego Unii Europejskiej pokazują nie efekt, ale aktywność w działalność B+R (realizacja projektów). Różnice między bazami mają nie tylko merytoryczny charakter, ale także przejawiają się na poziomie technicznym, tj.
różnice w konstrukcji baz powodują, że można uzyskać z nich informacje na różnym poziomie szczegółowości. Przykładowo baza WoS umożliwia bardzo szczegółową analizę dziedzin nauki do których przypisane są publikacje, natomiast w bazie Scopus uzyskanie takich informacji nie jest możliwe. Inny przykład to możliwość identyfikacji poszczególnych podmiotów. Baza 7PR zawiera ujednolicone nazwy (identyfikatory) wszystkich podmiotów realizujących projekty. Bazy WoS i Scopus są pod tym względem zdecydowanie mniej dopracowane. Powoduje to, że w przypadku 7PR można przeprowadzić szczegółową analizę podmiotów współpracujących z firmami z woj. mazowieckiego (np. wymieniając nazwy współpracujących podmiotów, także zagranicznych, i liczbę projektów, w których współpracowały z przedsiębiorstwami z woj. mazowieckiego). Natomiast w przypadku WoS i Scopus można analizować przede wszystkim kierunki współpracy (np. regiony lub kraje, z których pochodzą współpracownicy).
W kolejnych częściach rozdziału zawarto podstawowe informacji o trzech wykorzystanych źródłach informacji.
Web of Science
Web of Science (WoS) jest bazą danych zawierającą opisy bibliograficzne i indeksy cytowań publikacji naukowych. Baza jest jednym z produktów tworzonych i udostępnianych odpłatnie przez korporację Thomson Reuters (obecny operator i właściciel bazy). WoS jest najbardziej znaną bazą umożliwiającą analizy bibliometryczne. Jej historia sięga roku 1964, w którym Eugene Garfield, w ramach założonego przez siebie Institute for Scientific Information (ISI) w Filadelfii1, uruchomił tzw. Science Citation Index (SCI). Celem powstania SCI było stworzenie możliwości oceny jakości czasopism naukowych na podstawie informacji o cytowaniach opublikowanych w nich artykułów. W kolejnych latach zakres informacji gromadzonych w bazie (i jej kolejnych wersjach) znacząco się rozszerzył. Obecnie możliwe jest przeprowadzenie analiz, takich jak proponowana w niniejszym raporcie, tzn. wyszukanie podmiotów danego typu z wybranych regionów. Trzeba jednak podkreślić, że WoS nie jest projektowane specjalnie na potrzeby tego typu prac, dlatego też ich przeprowadzenie
1 Stąd pochodzi często wykorzystywana w Polsce potoczna nazwa „lista filadelfijska”, tj. lista czasopism naukowych uwzględnianych początkowo w SCI a obecnie w WoS.
wymaga zastosowania niestandardowych podejść badawczych oraz reanalizy danych, np.
w zakresie szczegółowej identyfikacji organizacji (w tym przypadku przedsiębiorstw).
Zaletą korzystania z WoS jest to, że uwzględnia ona artykuły z czasopism naukowych, które spełniają odpowiednie kryteria. Jakość czasopism kontrolowana jest nie tylko w momencie przyjmowania ich do bazy, ale także w sposób ciągły. W przypadku stałego obniżenia jakości czasopisma może ono zostać z bazy wykluczone. W efekcie można przyjąć, że publikacje uwzględnione w WoS należą do grupy publikacji najlepszych jakościowo, istotnych dla rozwoju nauki. Zatem jeżeli dany podmiot może poszczycić się publikacjami uwzględnionym w WoS może to oznaczać, że prowadzone przez niego prace B+R mają wysoki poziom.
Jednakże należy pamiętać, że mówimy tu o zjawiskach istotnych w perspektywie statystycznej, prawdziwych w odniesieniu do całych zbiorów, a nie pojedynczych artykułów, tzn. nie ma gwarancji, że w bazie WoS nie znajdują się artykuły o niskiej jakości, ani że znajdują się w niej wszystkie artykuły o wysokiej jakości.
Na zakres bazy wpływ ma także dążenie do uwzględnienia zmian zachodzących w nauce, np. rozwój nowych dyscyplin i specjalności oraz dążenie do odpowiedniej reprezentacji czasopism wydawanych w różnych częściach świata. Ten ostatni aspekt jest dość nowym podejściem w historii WoS. Duże rozszerzenie zakresu bazy miało miejsce w latach 2007- 2009. Włączono wtedy do bazy około1600 czasopism, głównie wydawanych poza USA i Wielką Brytanią (por. Testa 2011). To rozszerzenie bazy ma wyraźny wpływ na wskaźniki bibliometryczne dla krajów, w których wydawane są czasopisma włączone do bazy. Dotyczy to także Polski oraz innych państw Europy Środkowo-Wschodniej (por. Płoszaj, Olechnicka 2015). Mimo rozszerzenia zakresu bazy WoS, cały czas dominują w niej czasopisma z anglosaskiego kręgu kulturowego, a zwłaszcza wydawane w USA.
Scopus
Scopus jest bazą podobną do WoS. Jest tworzona przez holenderskie wydawnictwo Elsevier. Baza jest tworzona od 2004 r. jako konkurencja dla WoS. Zasady włączenia czasopism do tej bazy także są przede wszystkim merytoryczne, na czele z jakością naukową. Jednakże widoczne jest także dążenie do lepszego niż WoS uwzględnienia publikacji spoza kontekstu północnoamerykańskiego. W efekcie Scopus indeksuje większą liczbę czasopism niż WoS (około 20 tys. w Scopus względem około 12 tys. w WoS). Większa liczba czasopism przekłada się na większą liczbę artykułów, a więc potencjalnie możliwość prowadzenia badań z większą „rozdzielczością”. Z drugiej strony większa liczba czasopism przekłada się na większą szansą na uwzględnienie artykułów o niższej jakości.
7. Program Ramowy UE
Programy ramowe są głównym instrumentem Unii Europejskiej wspierającym badania i rozwój technologiczny na poziomie całej wspólnoty. 7. Program Ramowy (7PR) realizowany był w latach 2007-2013, przy czym podobnie jak w przypadku innych rodzajów funduszy UE środki mogły być wydawane przez kilka kolejnych lat po zakończeniu programu. Obecnie realizowany jest nowy program pod nazwą Horyzont 2020 obejmujący lata 2014-2020, przy czym szczegółowa analiza aktywności mazowieckich przedsiębiorstw w tym programie nie jest celowa z uwagi na początkową fazę jego realizacji, tj. rozstrzygnięcie niewielkiej liczby konkursów. 7. Program Ramowy dysponował budżetem wynoszącym prawie 54 miliardy euro, podzielonym na części według rodzajów działań (np. wspólne projekty badawcze, infrastruktura, wsparcie mobilności naukowców, itd.) oraz tematów (technologie
(najwięcej podmiotów pochodziło z Rosji, USA i Chin, por. Bond 2013). W efekcie konkurencja o środki była bardzo duża (współczynnik sukcesu – tj. stosunek liczby przyznanych grantów do liczby złożonych wniosków – wynosi około 18,7%, por. KPK 2013) a zdobycie grantu z dużym prawdopodobieństwem może być traktowane jako znak wysokiej jakości zaproponowanego planu badawczego, a także wysokiej sprawności organizacyjnej (przygotowanie aplikacji konkursowej jest dość złożonym procesem). Realizacja projektu w ramach programu często wymagała stworzenia konsorcjum, zazwyczaj złożonego z podmiotów z różnych krajów. Przyjęto takie rozwiązanie, aby wspierać integrację europejskiej przestrzeni badawczej. Realizacja projektów przez wielu partnerów oznacza, że można na podstawie informacji o składzie konsorcjów analizować współpracę między różnymi podmiotami, regionami czy krajami.
W niniejszym badaniu wykorzystano dane o 7.PR gromadzone w bazie CORDA, według stanu na maj 2015 r.
Zalety i ograniczenia bibliometrii jako metody pomiaru działalności B+R
Bibliometria2, czyli ilościowa analiza tekstów, opisów bibliograficznych, bibliografii oraz cytowań, jest uznaną i szeroko wykorzystywaną metodą badania działalności badawczo- rozwojowej (por. np. Price 1967, Nowak 2008, Drabek 2012). Podstawy metodologiczne bibliometrii powstały w latach 60. XX w., ale początki takiego podejścia kształtowały się już od początku XX wieku3 (Godin 2006). Do najczęściej wykorzystywanych wskaźników bibliometrycznych zalicza się: liczbę publikacji i liczbę cytowań publikacji (w ujęciu bezwzględnym lub w odniesieniu do liczby mieszkańców, pracowników sektora B+R), wskaźnik cytowalności, tj. liczbę cytowań przypadających na jedną publikację, a także liczbę najczęściej cytowanych publikacji oraz łączną liczbę ich cytowań (Kierzek 2008).
Dane o publikacjach zawarte w niektórych bazach bibliometrycznych są doskonałym punktem wyjścia do analiz krajowych, ale także regionalnych i lokalnych – np. na poziomie miast – z uwagi na to, że zawierają szczegółowe informacje o afiliacjach autorów. Informacje zawarte w polu adresowym opisu bibliograficznego pozwalają zlokalizować autorów w przestrzeni, a współautorstwo publikacji dostarcza przybliżonej informacji o kierunkach i intensywności współpracy naukowej (liczba wspólnych publikacji może świadczyć o intensywności współpracy). Innym atutem danych bibliometrycznych jest możliwość dokonywania analiz w długich okresach oraz wykorzystanie dużej, statystycznie istotnej próby badawczej lub też pełnej populacji. Ponadto badania tego typu wykorzystują istniejące bazy danych bibliometrycznych (np. WoS, Scopus) i w związku z tym nie wiążą się z kosztami gromadzenia nowych danych. Nie wymagają ingerencji w poddawane analizie środowisko (tzn. ich analiza nie wymaga udziału badanych jednostek).
Bazy bibliometryczne stają się również coraz bardziej przyjazne dla użytkowników – rozszerzane są o nowe funkcjonalności i przygotowywane z coraz większą starannością.
Mimo to uzyskanie danych z baz bibliometrycznych wymaga odpowiednich nakładów pracy potrzebnych do eliminacji błędów oraz przygotowania danych do analizy. Jedną z funkcjonalności istotnych z punktu widzenia niniejszego badania jest przypisanie każdej z publikacji (w bazie WoS) do szczegółowej dziedziny naukowej, co pozwala na pogłębione analizy w ramach poszczególnych konkretnych obszarów badawczych, w których aktywne są przedsiębiorstwa mające swoją siedzibę w analizowanym regionie (Olechnicka 2012).
2 Bibliometria jest traktowana jako dział naukometrii, czyli analiz działalności naukowej wykorzystujących metody ilościowe (por.
Marszakowa-Szajkiewicz 2008; Skalska-Zlat 2004).
3 Szczególnie istotne dla rozwoju bibliometrii były prace Alfreda Lotki, Samuela Clementa Bradforda oraz Eugene Garfielda, twórcy impact factor oraz Science Citation Index (por. Godin 2006).
Rzetelne wykorzystanie informacji bibliometrycznych do oceny potencjału B+R musi uwzględniać różnego rodzaju ograniczenia. Po pierwsze, bazy bibliograficzne nie ilustrują całości działalności B+R, gdyż nie wszystkie badania naukowe są finalizowane w postaci publikacji w czasopiśmie naukowym. W szczególności uwaga ta odnosi się do działalnością badawczej przedsiębiorstw. Efektem działalności firm mogą być np. zgłoszenia patentowe lub też po prostu wdrożenia czy trudne do uchwycenia innowacje organizacyjne lub procesowe. Ponadto najczęściej wykorzystywane bazy bibliometryczne obejmują niewielki wycinek piśmiennictwa naukowego, z przewagą literatury anglojęzycznej. Publikacje niekoniecznie również zwiększają ogólną wiedzę – artykuły, które nie są cytowane przez innych badaczy lub praktyków mają nikły wkład do systemu wiedzy – stąd konieczność równoczesnego uwzględniania innych wskaźników bibliometrycznych (np. wskaźników cytowalności i ich pochodnych). Należy także podkreślić, że wskaźniki bibliometryczne są bardziej adekwatne dla pomiaru osiągnięć dziedziny nauki, państwa czy regionu, niż pojedynczych badaczy. Ocena jednostkowego dorobku za pomocą tego typu narzędzi wymaga uwzględnienia również innych elementów, takich jak publikacje w bazach krajowych czy liczba pozycji w bibliografii poszczególnych publikacji, itd. (Marszakowa-Szajkiewicz 2000). Wreszcie, liczba publikacji w istotnym stopniu zależy od dyscypliny naukowej, co oznacza, że również porównania międzyregionalne mogą prowadzić do mylnych wniosków, wynikających ze zróżnicowanych specjalizacji regionalnych (Hoekman et al. 2008;
Lee 2010).
Wielu badaczy zajmujących się bibliometrią wskazuje na wyższość cytowań i ich pochodnych, na przykład Impact Factor (IF), w pomiarze potencjału naukowo-badawczego.
Cytowania informują o jakości powstającej wiedzy oraz o sile oddziaływania publikacji, szczególnie, gdy mowa o cytowaniach artykułów, które przeszły procedurę peer review (anonimowych eksperckich recenzji), a takie właśnie ujmowane są w najbardziej rozpowszechnionych bazach bibliograficznych (Hoekman et al. 2008). Argumenty przeciwko wykorzystywaniu cytowań w ocenie dorobku naukowego dotyczą między innymi braku uwzględniania kontekstu, co oznacza, że cytowania przypisują wagę danej publikacji, nawet jeżeli jest ona cytowania negatywnie – tj. cytowanie danej pracy w celu wykazania błędów w rozumowaniu, wykorzystania nieprawidłowych metod, itd. Inną niedoskonałością cytowań jest przytaczanie najnowszych prac dotyczących danych zagadnienia i jednoczesne pomijanie prac wcześniejszych (tzw. citation amnesia) lub celowe pomijanie artykułów włączonych do kanonu nauki, gdyż ich wpływ wydaje się oczywisty (tzw. pominiecie przez inkorporację). Wskaźnik cytowalności ma ograniczone zastosowanie do porównywania jakości poszczególnych ośrodków, gdyż aby takie porównanie było zasadne należałoby porównywać cytowalność poszczególnych dziedzin i to najlepiej możliwie wąskich, ponieważ, poszczególne dziedziny naukowe mają swoje charakterystyczne wzorce zachowań związanych z cytowaniem (Wróblewski 2001). Wobec tych licznych zastrzeżeń w niniejszej analizie dane dotyczące cytowań wykorzystano w bardzo ograniczonym zakresie.
Wskaźniki bibliometryczne w pomiarze współpracy sektora nauki i przedsiębiorstw Zagadnienie współpracy nauki i sektora przedsiębiorstw przyciąga coraz większą uwagę w środowiskach badaczy i polityków (por. np. Dosi et al. 2006; Polt et al. 2001). Narzędzia wykorzystywane do pomiaru przepływów wiedzy w tym zakresie są określone w podręczniku Oslo Manual (OECD 2005), a literatura dostarcza różnych ujęć tej problematyki. Jedna z możliwych klasyfikacji przyporządkowuje mierniki współpracy dwóm typom komercjalizacji
naukowy, jak i odbiorców produktów tego sektora (por. rys. 2). Omawiana klasyfikacja uwzględnia mierniki bibliometryczne, w tym współautorstwo publikacji, dorobek publikacyjny o potencjalnym bezpośrednim wykorzystaniu biznesowym, a także cytowania literatury naukowej w patentach. Autorzy zwracają uwagę, że zastosowanie zaproponowanych przez nich mierników jest uwarunkowane różnicami kulturowymi, systemowymi i instytucjonalnymi między poszczególnymi państwami (Gulbrandsen, Slipersǽter 2007).
Rys. 2. Miejsce wskaźników bibliometrycznych w palecie możliwych do wykorzystania mierników związków nauki i biznesu
Źródło: opracowanie własne na podstawie (Gulbrandsen, Slipersǽter 2007, s. 121).
Mając na względzie opisane wyżej ograniczenia towarzyszące zastosowaniu metod bibliometrycznych, analiza wspólnych publikacji pracowników nauki i przedsiębiorstw jest doskonałym sposobem pomiaru relacji między uczelniami wyższymi a przedsiębiorstwami, również w ujęciu regionalnym (Broström, Lööf 2006; Melin, Persson 1996). Użyteczność badań współautorstwa polega na tym, że odzwierciedla ono szeroki zakres współpracy – zwolennicy tego podejścia podkreślają, że do powstania publikacji często niezbędny jest przepływ osób, kapitału, praw własności intelektualnej i innych zasobów. Wśród zalet tej metody wymienia się również jej weryfikowalność, gdyż bibliometria opiera się na ogólnie dostępnych zbiorach danych, a także relatywnie niskie koszty pozyskania dużych zbiorów danych, których analiza pozwala na uzyskanie statystycznie istotnych wyników. Wśród przewag analiz współautorstwa nad metodami opartymi na studiach przypadku wymienia się także fakt obiektywności źródeł informacji i nieinwazyjności pozyskiwania danych, a tym samym niewielkiej ingerencji w naturalne procesy kooperacyjne zachodzące między badanymi podmiotami. Ponadto badania tego typu zapewniają dobrą możliwość porównań międzynarodowych (por. Carayannis, Laget 2006; Pechter, Kakinuma 1999).
Nie jest to jednak metoda doskonała. Jedną z najczęściej podnoszonych słabości jest fakt, że działalność publikacyjna nie jest priorytetem w działalności przedsiębiorstw. Ponadto istotne z punktu widzenia firmy przedsięwzięcia kooperacyjne wcale nie muszą zakończyć się publikacją (Pechter, Kakinuma 1999). Niektórzy badacze wskazują, że współautorstwo
komercjalizacja ciągniona przez użytkownika
•Dochody z badań zamawianych przez przemysł
•Współautorstwo publikacji uczelni z przemysłem
•Usługi konsultingowe, doradztwo
•Poufne opracowania dla przemysłu
•Wymiana absolwentów z sektorem przemysłu
komercjalizacja ciągniona przez użytkownika i pchana
przez naukę
•Cytowania literatury naukowej w patentach
•Publikacje w dziedzinach będących w kręgu zainteresowania biznesu
•Zaangażowanie w dziedziny naukowe o wysokim stopniu potencjalnej komercjalizacji
•Mobilność pracowników między sferą nauki a przedsiębiorczości
komercjalizacja pchana przez naukę
•Patenty złożone i przynane instytucji naukowej lub jej pracownikom
•Dochody z licencji
•Tworzenie spin-offów uczelni lub jej pracowników
•Obecność instytucji wspierajacych komercjalizację
•Funkcjonowanie
sformalizowanych zasad podziału dochodów z komercjalizacji rezultatów badań
•zajęcia z przedsiębiorczości
nie odzwierciedla całości relacji kooperacyjnych, które przyczyniły się do powstania tekstu artykułu. Zdania w tym względzie są podzielone, ale niektórzy wskazują, że aż 50% relacji nie jest uwzględniona w formalnych efektach prac naukowych, jakimi są publikacje (Laudel 2002). Inne merytoryczne ograniczenia badania współpracy na podstawie współautorstwa związane są z występowaniem różnorodnych praktyk publikacyjnych, sposobów prezentacji autorów publikacji oraz błędów w zapisach bibliometrycznych (Carayannis, Laget 2006).
Różnorodne praktyki autorów w zakresie publikowania osiągnięć badawczych mogą powodować, że obraz współpracy możliwy do przedstawienia na podstawie danych bibliograficznych może być mocno zakłócony. W szczególności mowa tu o przypadkach, w których, artykuł będący wynikiem projektu podejmowanego we współpracy ukazuje się pod nazwiskiem wyłącznie jednego autora. Sposób oceny pracowników naukowych ma również znaczenie i może determinować indywidualne decyzje, z kim i w jakim czasopiśmie umieścić swoje opracowanie – nawet, jeżeli jest ono wynikiem współpracy. Z punktu widzenia ocenianego badacza publikacja samodzielna może być czasami bardziej korzystna.
4.3. Powiązanie wyników badania z formułowaniem Regionalnych Agend Naukowo-Badawczych oraz z Priorytetowymi Kierunkami Badań
Przeprowadzone badanie jest elementem prac prowadzonych w woj. mazowieckim związanych z opracowywaniem Regionalnych Agend Naukowo-Badawczych. Ponadto wyniki przeprowadzonej analizy dają dodatkową wiedzę na temat Priorytetowych Kierunków Badań, które zostały opracowane na potrzeby doprecyzowania inteligentnej specjalizacji woj.
mazowieckiego.
Regionalne Agendy Naukowo-Badawcze (RANB) to instrument wsparcia przewidziany do realizacji w ramach VI osi priorytetowej Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój (POIR).
RANB zostaną opracowane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) na podstawie zgłoszeń kierowanych przez Urzędy Marszałkowskie i umożliwią wsparcie projektów, których tematyka będzie się wpisywać w regionalne inteligentne specjalizacje.
Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w dokumencie z 29 marca 2016 zaproponował zagadnienia badawcze do Regionalnych Agend Naukowo-Badawczych (RANB) zorganizowane w sześć zakresów tematycznych:
Zakres tematyczny nr 1: Biogospodarka (biosurowce), jakość życia i żywność
Zakres tematyczny nr 2: Nowoczesne materiały i technologie (przemysł metalowy i maszynowy, drzewny i meblowy, odlewniczy i metalowy, włókienniczy, lotnictwo i kosmonautyka, tworzywa sztuczne, materiały budowlane)
Zakres tematyczny nr 3: Logistyka i działalność morska (inżynieria wodna i lądowa, ekonomia wody)
Zakres tematyczny nr 4: Zdrowie (medycyna, farmacja, kosmetyka) i turystyka
Zakres tematyczny nr 5: ICT, usługi dla biznesu i sektory kreatywne (multimedia, teleinformatyka, wzornictwo)
Zakres tematyczny nr 6: Energetyka i środowisko
Wyniki badania pokazują poziom spójności zaproponowanych zakresów tematycznych
Priorytetowe Kierunki Badań są narzędziem służącym doprecyzowaniu inteligentnych specjalizacji woj. mazowieckiego oraz realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020. Zgodnie z tekstem dokumentu określającego Priorytetowe Kierunki Badań „ich celem jest koncentracja wsparcia projektów B+R na najbardziej obiecujących niszach rozwojowych – tematach, których realizacja, a następnie wdrożenie i komercyjne wykorzystanie w istotnym stopniu przyczyni się do rozwoju gospodarczego i innowacyjnego regionu”4. Wyznaczono w sumie 55 szczegółowych priorytetowych kierunków badań w ramach czterech obszarów specjalizacji:
bezpieczna żywność,
inteligentne systemy zarządzania,
nowoczesne usługi dla biznesu,
wysoka jakość życia.
Dodatkowo w obszarze zdrowie wyznaczono dwa podobszary tematyczne:
zdrowie,
kosmetyka.
4 Priorytetowe kierunki badań w ramach inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego. Wersja 1.0. Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2016.
5. Wyniki
5.1. Aktywność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw w świetle danych naukometrycznych
W niniejszym rozdziale przedstawiono charakterystykę przedsiębiorstw z woj.
mazowieckiego, które realizowały projekty badawcze w 7. Programie Ramowym oraz przedsiębiorstw, w których afiliowani są autorzy artykułów naukowych indeksowanych w bazach bibliometrycznych Web of Science i Scopus. Na podstawie tych źródeł można zidentyfikować przedsiębiorstwa prowadzące działalność B+R. Uzyskana wiedza ma charakter uzupełniający i rozszerzający w stosunku do informacji zbieranych przez system statystyki publicznej (Główny Urząd Statystyczny – GUS). Jest tak ponieważ nie opiera na deklaracjach przedsiębiorstw (składanych w sprawozdaniach do GUS), a ponadto nie jest objęta tajemnicą statystyczną (informacje pochodzą z ogólnodostępnych źródeł, zatem nie ma przeszkód w posługiwaniu się nazwami konkretnych podmiotów). Analiza ma dwa wymiary. Po pierwsze ogólny, pokazujący skalę działalności przedsiębiorstw, także na tle krajowym. Po drugie szczegółowy, tj. dotyczący poziomu konkretnych podmiotów, w szczególności tych najbardziej aktywnych.
Web of Science
Analiza danych z bazy Web of Science pozwala identyfikować 253 przedsiębiorstwa z woj.
mazowieckiego, których pracownicy publikowali artykuły naukowe w latach 2000-2013.
W sumie występują oni jako autorzy 697 artykułów afiliowanych w WoS i afiliowanych w tych firmach. Pozytywnym aspektem jest rosnąca w badanym okresie liczba artykułów afiliowanych w przedsiębiorstwach. W 2000 r. było to 25 artykułów, a w 2013 już 102. Trend wzrostowy – mimo okresowych spowolnień, a nawet niewielkich spadków – jest w analizowanych latach jednoznacznie rosnący (por. rys. 3). Wzrost liczby artykułów naukowych afiliowanych w przedsiębiorstwach nie dotyczy tylko woj. mazowieckiego. Ich liczba zwiększa się bardzo dynamicznie w skali całego kraju, z 62 w 2000 r. do 371 w 2013 r.
Przyrosty w innych regionach są nieco bardziej dynamiczne i w efekcie udział firm z woj.
mazowieckiego w krajowej aktywności publikacyjnej zmienia się, a w latach 2003-2013 uwidacznia się niewielka tendencja zniżkowa (por. rys. 4). Przy czym należy podkreślić, że duże zróżnicowanie odsetka w pierwszych trzech uwzględnionych latach musi być analizowane z dużą ostrożnością, ponieważ jest on obliczany na podstawie małej liczby artykułów. Kolejne lata są pod tym względem wiarygodniejsze. Mimo tych fluktuacji dane jednoznacznie wskazują na duże znaczenie firm z woj. mazowieckiego dla aktywności publikacyjnej polskich firm ogółem: w badanym okresie 30% artykułów naukowych afiliowanych w polskich firmach pochodziło z woj. mazowieckiego.
Rys. 3. Liczba artykułów w bazie WoS afiliowanych w firmach
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WoS.
Rys. 4. Odsetek artykułów afiliowanych w firmach w woj. mazowieckim w odniesieniu do ogółu artykułów afiliowanych w firmach w Polsce (WoS)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WoS.
W przypadku większości zidentyfikowanych firm działalność publikacyjna jest bardzo ograniczona. Aż 60,5% z nich w długim czternastoletnim okresie może poszczycić się zaledwie jedną publikacją uwzględnioną w bazie WoS. 13,5% może pochwalić się dwoma publikacjami, 8,7% trzema, 2,8% czterema, 3,8% pięcioma. Sześć i więcej publikacji uwzględnionych w WoS opublikowało 28 przedsiębiorstw (11,1%). Listę tych najaktywniejszych publikacyjnie firm przedstawia tabela 1. Natomiast pełna lista przedsiębiorstw mających przynajmniej jedną publikację w WoS zawarta jest w Załączniku 1.
W tym przypadku należy pamiętać, że z jednej strony nawet jednokrotna publikacja wyników w czasopiśmie indeksowanym w WoS może być znakiem prowadzenia istotnych prac badawczych, ale z drugiej pojedyncza publikacja może mieć charakter incydentalny.
Wcześniejsze badania pokazują, że udział przedsiębiorstw w projektach o charakterze naukowo-badawczym, których efektem jest publikacja, często jest zasługą pojedynczych pracowników, zazwyczaj działających równolegle w sektorze nauki i w przedsiębiorstwie.
Aktywność firm może wynikać z czasowego związania takiego pracownika z firmą i wygasać po ustaniu takiego związku (Olechnicka 2012). Ponadto, wiele firm – także prezentowanych w opracowaniu zestawieniach – działa tylko przez krótki okres, co wynika albo z niepowodzenia danego przedsięwzięcia, albo z wygaśnięcia środków finansujących działalność (dotyczy to zwłaszcza firm zakładanych w celu wykorzystania funduszy unijnych).
Wreszcie zdarzają się sytuacje przekształceń przedsiębiorstw, konsolidacji, przejęć, czy podziałów organizacyjnych przedsiębiorstw, które nie zawsze są łatwe do prześledzenia i czytelne dla osób postronnych. Takie przekształcenia często wiążą się ze zmianą nazwy podmiotu, np. Kucharczyk Techniki Elektroforetyczne to obecnie Biovectis, Dalkia to Veolia, Medagro to Angelini Pharma, itd.
Wielokrotne publikowanie wyników badań prowadzonych w firmie może oznaczać systematyczność prowadzenia prac badawczo-rozwojowych, dlatego grupę firm najczęściej publikujących można zaliczyć do grona podmiotów kształtujących innowacyjny potencjał sektora przedsiębiorstw w woj. mazowieckim. Czołówkę tego zestawienia (por. tab. 1) otwierają z niemalże równą liczbą publikacji dwie firmy o zupełnie odmiennym charakterze:
rodzima firma optoelektroniczna Vigo System, współpracująca m.in. z NASA, założona przez naukowców z Wojskowej Akademii Technicznej z dorobkiem 33 publikacji oraz koncern
0 50 100 150 200 250 300 350 400
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Polska Mazowieckie
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
firma chemiczna Ammono produkująca kryształy azotku galu, jeden z pierwszych polskich spin-outów, założony przez grupę fizyków z Uniwersytetu Warszawskiego5. Dwie kolejne firmy reprezentują branżę medyczną: polska firma farmaceutyczna Adamed (20 artykułów), która wprowadzając tańsze zamienniki leków zdystansowała na polskim rynku międzynarodowe koncerny oraz zakład produkcji sprzętu medycznego RAVIMED (17 artykułów). Szóste miejsce z liczbą 16 artykułów naukowych zajmują ex aequo: koncern telekomunikacyjny Orange i kolejny w zestawieniu spin-out, optoelektroniczna firma TopGaN wywodząca się z Instytutu Wysokich Ciśnień Polskiej Akademii Nauk.
Tab. 1. Przedsiębiorstwa z woj. mazowieckiego z największą liczbą afiliowanych artykułów naukowych w bazie WoS (2000-2013)
Nazwa czysta Branża Liczba
artykułów
Vigo System optoelektroniczna 33
PKN Orlen petrochemiczna 32
Ammono chemiczna 22
Adamed farmaceutyczna 20
Ravimed medyczna; aparatura i instrumenty 17
Orange telekomunikacyjna 16
TopGaN optoelektroniczna 16
Multiwet weterynaryjna, klinika 15
ACS informatyczna 12
Eli Lilly farmaceutyczna 11
Johnson & Johnson kosmetyczna; farmaceutyczna 11
OBR chemiczna; petrochemiczna 11
Index Copernicus edukacyjna, platforma promocji nauki 10
Polfa farmaceutyczna 10
MPWiK Warszawa wodno-kanalizacyjna 9
Applied Science Enterprise edukacyjna 8
Malec Ferma Drobiu hodowla zwierząt 8
PGNiG gazownictwo, paliwa płynne 8
PIT-RADWAR obronna 8
PTK Centertel telekomunikacyjna 8
Zimmer medyczna; aparatura i instrumenty 8
AstraZeneca farmaceutyczna 7
Dr Irena Eris kosmetyczna 7
Novo Nordisk Pharma farmaceutyczna 7
Sanofi Aventis farmaceutyczna 7
Silicon Cemat chemiczna 7
Biovectis badania naukowe i prace rozwojowe 6
Infovide Matrix informatyczna 6
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WoS oraz przeglądu źródeł internetowych (w celu ustalenia branży).
Różnorodność firm zidentyfikowanych w bazie WoS (ale także w bazie Scopus) wynika również z ich odmiennej struktury własnościowej. Wśród firm znajdują się bowiem zarówno te z wyłącznie polskim kapitałem, jak i te, które w różnym stopniu i w różny sposób powiązane są z korporacjami zagranicznymi. Na podstawie przeprowadzonej identyfikacji
bibliometrycznych. Z całą pewnością można wskazać dużą grupę podmiotów będących polskimi filiami (oddziałami) znanych koncernów międzynarodowych. Są to głownie firmy farmaceutyczne, takie jak: amerykańskie koncerny Eli Lilly, Johnson &Johnson i Zimmer, firma Astra Zeneca z siedziba a Londynie, koncern globalny Novo Nordisk Pharma z siedzibą w Danii czy Sanofi Aventis z głównym oddziałem w Paryżu (tab. 1). Zestawienie wszystkich podmiotów gospodarczych zawarte w Załączniku 1 zawiera przykłady filii korporacji międzynarodowych innych branż, np. spożywczej (Pfeifer & Langen Sudzucker) czy energetycznej (Vattenfall, ABB).
Należy podkreślić, że podmioty z kapitałem zagranicznym w tym filie koncernów międzynarodowych mają oddzielną osobowość prawną i są zarejestrowane w KRS. Wpływ firm będących filiami firm zagranicznych na otoczenie regionalne różnicuje m.in. rodzaj działalności i strategia firmy matki w stosunku do kraju, w którym inwestują swój kapitał w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Obecność firm z kapitałem zagranicznym, w szczególności z branż wysokiej technologii (np. farmaceutyka) jest pożądane w regionie. Oprócz oczywistych korzyści, takich jak zwiększanie zatrudnienia mamy do czynienia z przepływem wiedzy, np. przez podnoszenie jakości kapitału ludzkiego, a w przypadku nawiązania kooperacji z podmiotami rodzimymi także z efektami spill-over, tj. pozytywnymi ubocznymi efektami oddziałującymi na ich otoczenie. Obecność tychże przedsiębiorstw w woj. mazowieckim oznacza, że są one częścią mazowieckiego systemu innowacji, i to niezwykle istotną częścią, dającą połączenie z wiedzą i kompetencjami zagranicznymi.
Scopus
W bazie Scopus zidentyfikowano 337 firm, których afiliacje pojawiły się w opisach bibliograficznych artykułów z lat 2000-2013. Łącznie pracownicy tychże firm uczestniczyli w powstaniu 966 publikacji. Choć otrzymane wartości nie są bardzo wysokie, zwłaszcza zważywszy na długi okres analizy, to należy zauważyć, że baza Scopus pozwoliła na identyfikację zdecydowane większej liczby podmiotów niż WoS.
W całym badanym okresie nastąpił istotny wzrost liczby artykułów afiliowanych w firmach woj. mazowieckiego: z 37 w 2000 r. do 157 w 2013 r. Dynamika wzrostu liczby artykułów w woj. mazowieckim była jednak niższa (wzrost ponad 4-krotny) niż przeciętnie w Polsce (wzrost 7-krotny), co oznacza, że inne regiony charakteryzował silniejszy przyrost liczby artykułów z udziałem autorów biznesowych (por. rys. 5). Efektem tych różnic w dynamice jest tendencja spadkowa udziału artykułów afiliowanych w firmach woj. mazowieckiego w odniesieniu do ogółu artykułów afiliowanych w polskich przedsiębiorstwach, wyraźna w latach 2008-2013 r. We wcześniejszym okresie z uwagi na dość małe wartości analizowanych danych wahania odsetka były bardzo duże (por. rys. 6), dlatego też nie należy wyciągać z nich zbyt daleko idących wniosków. Mimo omawianego spadku udziału, przedsiębiorstwa z woj. mazowieckiego stale stanowią grupę kluczową dla publikacyjnej aktywności polskich firm.
Rys. 5. Liczba artykułów w bazie Scopus afiliowanych w firmach
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Scopus.
Rys. 6. Odsetek artykułów afiliowanych w firmach w woj. mazowieckim w odniesieniu do ogółu artykułów afiliowanych w firmach w Polsce (Scopus)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Scopus.
Publikacje nie są częstym efektem działalności przedsiębiorstw. Większość firm zidentyfikowanych na podstawie bazy Scopus (202 firmy, 60%) pojawia się w niej zaledwie jednokrotnie w całym analizowanym okresie. 55 firm ma w swoim dorobku dwie publikacje indeksowane w bazie Scopus (16,3%), 21 firm – trzy (6,2%), 16 – cztery (4,7%), a 12 – pięć publikacji (3,6%). Sześć lub więcej artykułów opublikowało 31 podmiotów (9,2% firm). Pełną listę firm zawiera Załącznik 2, natomiast najbardziej aktywne podmioty prezentuje tabela 2.
Przedsiębiorstwa plasujące się w czołówce zestawienia najbardziej aktywnych publikacyjnie firm wykonanego na podstawie bazy Scopus w pewnym stopniu pokrywają się z listą opartą na danych WoS (por. tab. 1 i tab. 2). Dotyczy to na przykład firmy TopGaN, która osiągnęła najlepszy rezultat, notując na swoim koncie rekordową liczbę 74 publikacji w bazie Scopus, co jest wynikiem wyróżniającym na tle analizowanej grupy podmiotów. Firma ta pojawiła się w czołówce zestawienia firm wykonanego na podstawie bazy WoS, jednak z dużo słabszym rezultatem (16 artykułów). Wynika to z częściowego nakładania się obydwu baz danych oraz z tego, że baza Scopus uwzględnia więcej czasopism, zwłaszcza wydawanych poza USA, w tym także czasopism wydawanych w Polsce. Korzystniej niż w WoS prezentuje się również dorobek firmy Orange, która z 31 publikacjami uplasowała się na drugiej pozycji w zestawieniu. Trzecie miejsce zajmuje spółka Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG) zajmująca się poszukiwaniem, wydobywaniem i dystrybucją gazu ziemnego i ropy naftowej (30 publikacji), która w zestawieniu opartym na WoS zajmowała z przypisanymi ośmioma artykułami znacznie odleglejszą pozycję. Firmy Vigo System (25), Ammono (23), Adamed (22) potwierdzają swoją ważną pozycję wśród firm publikujących w renomowanych czasopismach naukowych. Wśród najbardziej aktywnych firm znalazły się także polskie oddziały dwóch zagranicznych koncernów farmaceutycznych: francuski Servier (19) i amerykański Eli Lilly (18) (por. tab. 2). Razem z innych firmami branży farmaceutycznej (Novo Nordisk Pharma, Sanofi-Aventis, AstraZeneca, Janssen-Cilag) stanowią silną grupę podmiotów z kapitałem zagranicznym z tego sektora obecnych w woj. mazowieckim.
0 100 200 300 400 500 600
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Polska
Mazowiec kie
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Tab. 2. Przedsiębiorstwa z woj. mazowieckiego z największą liczbą afiliowanych artykułów naukowych w bazie Scopus (2000-2013)
Nazwa czysta Branża Liczba
projektów
TopGaN optoelektroniczna 74
Orange telekomunikacyjna 31
PGNiG gazownictwo, paliwa płynne 30
Vigo System optoelektroniczna 25
Ammono chemiczna 23
Adamed farmaceutyczna 22
EuroGeoConsulting badania naukowe i prace rozwojowe 22
Ravimed medyczna; aparatura i instrumenty 21
Servier farmaceutyczna 19
Eli Lilly farmaceutyczna 18
PKN Orlen petrochemiczna 17
Novo Nordisk Pharma farmaceutyczna 13
MPWiK Warszawa wodno-kanalizacyjna 11
Multiwet weterynaryjna, klinika 11
Polski Holding Obronny obronna 11
Przedsiębiorstwo Badań Geofizycznych biuro projektowe, doradztwo inżynieryjne 11
Sanofi-Aventis farmaceutyczna; kosmetyczna 11
AstraZeneca farmaceutyczna 10
OBR chemiczna; petrochemiczna 9
ACS informatyczna 8
Polfa Tarchomin farmaceutyczna 8
Applied Science Enterprise edukacyjna 7
Dr Irena Eris kosmetyczna 7
Bioton farmaceutyczna 6
Biovectis badania naukowe i prace rozwojowe 6
Geoteko biuro projektowe, doradztwo inżynieryjne 6
GFK Polonia badanie rynku 6
Index Copernicus edukacyjna, platforma promocji nauki 6
Janssen-Cilag farmaceutyczna 6
Klinika Weterynaryjna weterynaryjna, klinika 6
Materials Engineers Group biuro projektowe, doradztwo inżynieryjne 6
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Scopus.
Ciekawy przypadek z punktu widzenia metodologicznego stanowi firma EuroGeoConsulting (pełna afiliacja: EuroGeoConsulting, ul. Jesionowa 36A, 05-816 Michałowice, Poland), która z liczbą 22 artykułów plasuje się na siódmym miejscu w zestawieniu Scopus, natomiast wcale nie występuje w bazie WoS i bazie 7. Programu Ramowego. Analiza dorobku publikacyjnego firmy wskazuje, że składają się nań wyłącznie teksty autorstwa profesora Macieja Podemskiego ukazujące się regularnie w Przeglądzie Geologicznym w latach 2007- 2009 (prof. Podemski jest członkiem Komitetu Redakcyjnego Przeglądu Geologicznego).
W większości są to teksty mające charakter informacyjny lub publicystyczny, a nie naukowy.
Przykład firmy EuroGeoConsulting potwierdza konieczność ostrożnej interpretacji otrzymanych wyników badania bibliometrycznego. Założenie, że publikacja jest znakiem prowadzenia działalności B+R sprawdza się w większych populacjach, ale nie oznacza, że każda publikacja jest wynikiem prowadzenia prac B+R. Informacje o charakterze ilościowym winny być każdorazowo potwierdzane z wykorzystaniem innych źródeł (zgodnie z tym podejściem w niniejszym raporcie skorzystano z trzech baz danych).
7. Program Ramowy UE
W wyniku analizy bazy danych 7. Programu Ramowego (z maja 2015 r.) zidentyfikowano 99 przedsiębiorstw z woj. mazowieckiego realizujących projekty w ramach tego programu.
W porównaniu z innymi województwami, mazowieckie wyraźnie dominuje pod względem aktywności firm w 7. Programie Ramowym. Firmy z woj. mazowieckiego stanowią około 1/3 polskich firm uczestniczących w tej inicjatywie i zarazem odpowiadają za prawie 39%
projektów zrealizowanych przez firmy z Polski (różnica między odsetkiem firm i odsetkiem realizowanych projektów wynika z tego, że firmy z woj. mazowieckiego częściej niż firmy z innych regionów realizowały więcej niż jeden projekt).
Firmy z woj. mazowieckiego 203 razy uczestniczyły w realizacji 187 projektów 7. Programu Ramowego – w części projektów brało udział więcej niż jedno przedsiębiorstwo z terenu woj.
mazowieckiego. Jednakże zdecydowana większość firm (68%) ma na koncie zaledwie jeden projekt. Jedynie 16% zrealizowało dwa projekty, 7% trzy, a cztery i więcej 9% firm.
Wielokrotny udział w projektach 7. Programu Ramowego można interpretować jako przejaw dużego znaczenia działalności B+R dla firmy. Stąd też 31 przedsiębiorstw, które uczestniczyły w dwóch lub więcej projektach można uznać za warte szczególnej uwagi z punktu widzenia wdrażania inteligentnych specjalizacji w woj. mazowieckim. Listę tych firm zawiera tabela 3 zamieszona niżej. Odrębnego spojrzenia wymagają liderzy tego rankingu.
Otwiera go Mostostal Warszawa, firma z branży budowlanej, która uczestniczyła aż w 19 projektach (warto zwrócić uwagę, że jest to wartość o skali porównywalnej np.
z wynikiem Politechniki Gdańskiej, Politechniki Krakowskiej czy Uniwersytetu Wrocławskiego). Drugie miejsce zajmuje Orange, firma z branży telekomunikacyjnej, która ma na koncie 17 projektów. Trzecie miejsce należy do firmy Cim-Mes Projekt (14 projektów) oferującej usługi projektowe i badawczo-rozwojowe w zakresie inżynierii. Z 10 projektami czwarte miejsce zajmuje TopGaN z branży optoelektronicznej. Piąte miejsce (9 projektów) należy do przedsiębiorstwa Astri działającego w branży technologii kosmicznych. Kolejne firmy mają 5 lub mniej projektów (por. tab. 3). Pełną listę przedsiębiorstw z woj.
mazowieckiego realizujących projekty 7. Programu Ramowego zawarto w załączniku 3.
