Szwarc, Andrzej
"The American and European
revolutions 1776-1848: sociopolitical
and ideological aspects", wyd. Jarosław
Pelenski, Iowa City 1980 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 72/4, 806-807
1981
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
806
ZAPISKIuciec. A u to r zaobserwow ał i ukazał szalenie interesującą prawidłowość. O ile angielscy oficerowie przebyw ający „na słow o” w niewoli francuskiej nigdy nie podejm ow ali ucieczek m ając szacunek dla danego słowa h o noru, o tyle F rancuzi i Polacy uważali za swój obo wiązek przede wszystkim walkę za ojczyznę, a nie wierność słowu danem u nieprzyjacielowi, stąd często podejm owali ucieczki. A u to r słusznie łączy ten fakt z szerszym procesem zmian w m entalności społecznej jakie dokonały się w epoce rewolucji francuskiej.
Praca St. K irk o ra jest nie tylko bard zo interesującą m onografią pośw ięconą m ało znanym epizodom epoki napoleońskiej, ale daje także podstaw ę źródłow ą d la dalszych badań nad tym tem atem .
M . Ż.
~ Historia katolicyzm u społecznego w Polsce 1832— 1939, red. Czesław S tr z e s z e w
-s k i, W ydaw nictwo O środka D okum entacji i Studiów Społecznych, W ar-szaw a 1981, ilustr.
K siążka jest zarysem dziejów myśli i działalności społecznej, prow adzonej z bezpośredniej inspiracji bądź pod p atronatem K ościoła katolickiego, choć nie pom ija również mniej orto d o ksyjnych poglądów i postaw . A utorzy nie precyzują w sposób zadow alający definicji „ka tolicyzmu społecznego” , co daje się odczuć szczególnie dla okresu przed ogłoszeniem encykliki
Rerum Novarum. Pierwsza część zam yka się zresztą w latach 1832— 1918, co oznacza jak *
gdyby deprecjację cezury 1891 r., po której m ożna przecież mówić o kształtow aniu się doktryny. O m aw ia się w niej kolejno sytuację w trzech zaborach. M usi to utrudnić próbę spojrzenia na w spólne cechy ówczesnej katolickiej myśli i działalności społecznej, szczególnie w sytuacji, gdy na kartach książki sąsiadują ze sobą radykałow ie w rodzaju A leksandra Puławskiego czy P iotra Ściegiennego, organizatorzy bractw trzeźwości i zwolennicy bardziej lub mniej tradycyjnych form filantropii (np. Edm und Bojanowski).
Znacznie obszerniejsza część druga dotyczy okresu międzywojennego; w poszczególnych rozdziałach przedstaw iono tu kolejne etapy rozwoju katolickiej myśli społecznej, publicystykę i popularyzację jej d o ro b k u , katolickie partie polityczne, ruch związkowy i organizacje społeczno-kulturalne (w yodrębniając osobno Akcję K atolicką), stowarzyszenia filantropijne itd. N a szczególną uwagę zasługują fragm enty dotyczące miejsca zagadnień społecznych w w ypo wiedziach przedstawicieli hierarchii duchow nej oraz p ró b a ukazania recepcji myśli katolickiej w życiu społecznym Polski przed 1939 r. Są to więc ustępy o charakterze podsum ow ującym , których zab rak ło w części pierwszej. Zaw ierają też o n e liczne odniesienia d o współczesności; podobne akcenty dom inują w posłowiu pióra Janusza Z a b ł o c k i e g o .
Znaczne p artie książki są nowym ujęciem wyników dawniejszych b ad ań jej au to ró w ; dotyczy to w szczególności części pierwszej (R yszard B e n d e r i Czesław S tr z e s z e w s k i) . Ogólniejsze tło historyczne słusznie zostało zarysow ane bard zo oszczędnie. P onad tysiąc przy pisów odsyła d o literatury przedm iotu i publicystyki katolickiej różnych odcieni; sporadycznie powoływ ane są archiw alia. Tom zao p atrzo n o w streszczenia w językach kongresow ych oraz indeksy. Czytelnik dotkliw ie odczuw a brak bibliografii.
A S .
The American and European Revolutions, 1776— 1848: Sociopolitical and Ideological Aspects, wyd. Jarosław P e j e n s k i . University o f Jow a Press. Iowa
C ity 1980, s. X V III. 412, ilustr. .
K siążka jest zbiorem 16 referatów wygłoszonych na konferencji z udziałem historyków polskich i am erykańskich, k tó ra odbyła się w Iow a City na przełomie września i
paździer-ZAP IS KI
807
nika 1976. Składa się z pięciu części („Experiences o f the A m erican Revolution and the Problem o f R evolutionary Consciousness in America and E urope” ; „Polish-A m erican Relations in the R evolutionary E ra” ; „Political and Social Aspects o f the French R evolution” ; „R e volutionary T raditions in East C entral E urope” ; „A rt and Politics in the R evolutionary Age”). W skład ostatniej z nich wszedł jeden tylko tekst Jan a B i a ł o s t o k i e g o o symbolice wolnościowej i rewolucyjnej w sztuce schyłku X V III i pierwszej połow y X IX w. O d głównego tem atu i zakresu chronologicznego tom u odbiega też nieco referat Jarosław a P e l e n s k i e g o o ukraińskich hajdam akach. Pozostałe obracają się przeważnie w kręgu zagadnień myśli po litycznej (np. J. S k o w r o n e k , „The M odel o f Revolution in East C entral Eúropean Political T hought D uring the N apoleonic E ra” , A. W a li c k i, „The Problem o f Revolution in Polish T hought, 1831—48/49”) i m ają charakter błyskotliwych nieraz esejów, podbudow anych suge stywnymi cytatam i z literatury i publicystyki omawianej epoki. A utorzy polscy choć oparli się głównie na rodzim ych przykładach, starali się także sięgać p o m ateriał faktograficzny do krajów sąsiednich (R osja, Węgry) i ukazywać prawidłowości w spólne dla całej Europy W schodniej. Ich teksty z natury rzeczy dotyczą przeważnie dłuższych odcinków czasowych. A utorzy am erykańscy skoncentrow ali się raczej na spraw ach związanych bezpośrednio z w ojną o niepodległość Stanów Zjednoczonych i Rewolucją F rancuską, om aw iając np. znaczenie religii czy rolę kobiet w owych w ypadkach (S .V . J a m e s , L. K . K e r b e r ) . N a uwagę za sługuje szkic R oberta F o s t e r a „The French Revolution and the „N ew ” Elite” . 1800— 50” : au to r stara się udow odnić, iż udział burżuazji sensu stricto we francuskiej elicie władzy tego okresu nie był bardzo liczny, zaś na prowincji właściciele dużych m ajątków ziemskich nadal mieli bardzo wiele d o powiedzenia. N ader interesujący jest też tekst Stefana K i e n ie w ic z a (..The R evolutionary N oblem an. An East European V ariant o f the Liberation Struggle in the R estoration Era"), który stanow i kolejną próbę rekonstrukcji sylwetki szlacheckiego rewolu cjonisty, zestawiając ważniejsze podobieństw a i różnice między jego polską a rosyjską odm ianą.
,
A . S .A ndrzej K u d ła c z y k , Katolicka m yśl społeczno-polityczna h· Galicji na prze
łomie X IX і X X wieku, „Prace N aukow e Instytutu N auk Społecznych Politech
niki W rocławskiej” 24, Seria M onografie 14, W ydawnictwo Politechniki W rocław skiej, W rocław 1980, s. 388.
Celem pracy, sform ułow anym przez a u to ra we wstępie, było „odzwierciedlenie funkcji ruchu katolicko-spolecznego z zaboru austriackiego w ogólnym nurcie katolicyzm u społecz nego. określenie wpływów, jakie na jego profil wywarli myśliciele katoliccy z A ustro-W ęgjer i Rzeszy Niemieckiej oraz wykazanie, w jakim stopniu fluktuacja stanow iska społeczno-po litycznego K ościoła katolickiego oddziaływała na społeczeństwo polskie w G alicji” (s. 3).
W rozdz. 1 A. K u d ł a c z y k zajm uje się genezą katolicyzm u społecznego, prezentując poglądy sform ułow ane przed encykliką Rerum Novarum (Wilhelm K etteler i inni) oraz d o konując egzegezy tego ostatniego dokum entu i innych wypowiedzi Leona X III w kwestii chrześcijańskiej dem okracji, katolickiego m odelu państw a itd. W rozdz. II au to r omawia — głównie na podstaw ie wydawnictw o charakterze inform acyjnym i literatury naukow ej —■ sto sunki społeczne, wyznaniowe, narodow ościowe i polityczne w Galicji schyłku X IX i początków XX w. Szczególną uwagę skupia na sytuacji praw nej i działalności K ościoła, jego wpływach
w społeczeństwie, w ykształceniu i formacji intelektualnej duchow ieństwa.
Rozdz. III. zatytułow any „D oktryna społeczno-polityczna Stanisław a Stojałow skiego" zawiera usystem atyzowany wykład jego poglądów , skonstruow any wzorem wielu historyków myśli politycznej wokół węzłowych haseł, jak lud. naród, niepodległość, praw o własności, rola K ościoła itd. Spraw ia to wrażenie zw artego systemu i odbiega od eklektyzm u i zm ien ności, charakteryzujących niepokornego księdza.
