Z BIG N IE W M O R A W SK I
Obsługa interesantów w kancelarii sądu ziemskiego w XV w.
Ze studiów nad .łęczyckimi rejestrami kwerendalnymi z lat 1390— 1428P o d sta w ą n in ie jsz y c h sp o strzeżeń są r e je s tr y k w eren d a ln e w łęcz y ck ich k s ię g a ch są d o w y ch z iem sk ich z la t 1390— 1428 1 p r z ech o w y w a n y ch w A rch iw u m G łó w n y m A k t D aw n ych . W ś w ie tle d o ty ch cza so w y ch u sta leń , odn oszących s ię do k a n cela rii są d ó w z iem sk ich w X V w . m o żn a p rzyp u szczać, że k się g i łę c z y c k ie za w iera ją u n ik a ln y p rzy k ła d w z g lę d n ie sy stem a ty czn eg o rejestro w a n ia p rzez p is a rza ziem sk ieg o (n o ta r iu s te r r e s tr is ) w ew n ę tr z n y c h czy n n o ści k a n cela ry jn y ch . Idzie tu o: 1. p rzep ro w a d zen ie k w e r e n d y w k sięgach ; 2. w y s ta w ia n ie d ok u m en tu n a p o d sta w ie sto so w n ej z a p isk i w k sięd ze; 3. p ob ieran ie op łat za tę usłu gę. D od atk ow ym , c ie k a w y m e le m e n te m r e je str ó w są dane od n oszące s ię do p erg a m in u n a teren ie ziem i łęcz y ck iej.
R ejestro w a n ie teg o rodzaju czy n n o ści k a n cela ry jn y ch n ie je s t sam o w sob ie n iczy m szczeg ó ln y m , ja k w sk a z u ją choćby b ad an ia Z. P e r z a n o w s k i e g o nad k ra k o w sk im i k się g a m i z ie m s k im i2. N o ta tk i o ty ch czy n n o ścia ch u m ieszczan o tam przy od p ow ied n iej za p isce w k sięd ze są d o w ej, na m a rg in esie i w o ln y c h m iejsca ch . O so b liw o ścią łęcz y ck ą je s t gru p o w a n ie n o ta tek o czy n n o ścia ch k a n cela ry jn y ch w częścia ch k sią g z g óry na te n c e l przezn aczon ych . L iczba r eje str ó w k w eren d a l- n ych , ich r o zm ieszczen ie w k sięg a ch oraz za w a rto ść zo sta ły p rzed sta w io n e w ta b eli I. A oto przyk ład ty p o w ej z a p isk i w rejestrze: P ro M ich a ele d e G rzib o w o q u ero p o s t I n v o c a b it re sig n a c ie e t d e d it III g r s
Jak w id a ć, p ierw szą in fo rm a cją , isto tn ą dla p isarza b yło n a zw isk o osoby, dla której prow ad zon o k w eren d ę. W cy to w a n y m w y p a d k u szło o o d n a lezien ie jednej sp raw y, b y w a jed n a k w ie le za p isek , w k tó ry ch po n a z w isk u w y stę p u ją d aty k ilk u roczk ów , a w ię c jed n o cześn ie od szu k an ych zo sta je k ilk a sp raw . D a tę roczk ów u zu p ełn ia s ię często p rzez p od an ie roku k a len d a rzo w eg o sp r a w y — za p ew n e w ted y gd y sp ra w a m ia ła m ie jsc e w la ta ch w c z e śn ie jsz y c h n iż rok, w k tórym zam ów ion a została kw eren d a.
D la u ła tw ie n ia p isarz d od aw ał n ie k ie d y — ja k w przytoczonej zap isce — b liż sze dane od n oszące s ię do sp ra w y , p rzed e w sz y stk im rodzaj czy n n o ści p raw n ej — co m u ta cio , o b lig a cio , v e n d ic io , d o s etc., albo ściślej — litte r a c o m u ta c io n is o b lig a to r ia , czy też litte r a p e r p e tu a . N ie k ie d y te ż d o d a w a ł n a zw ę g eograficzn ą, lub rodzaj dóbr, o k tó re ch od ziło (su p e r p r a tis etc.).
D a lsza część za p isk i w rejestrze k w eren d a ln y m za w iera dan e o op łacen iu k w eren d y i, rzecz isto tn a , d ok um entu, co często b y w a stw ierd zo n e e x p r e s s is v e r b is i je s t w a żn y m dow od em , że w w ię k sz o ś c i p rzyp ad k ów , a m oże i z reg u ły , celem k w eren d y b y ło w y s ta w ie n ie d ok u m en tu na p o d sta w ie za p isk i w księd ze.
1 A G A D , Ł ęcz. ziem . n r 4, 5, 6, 7, 8; o m a w ia je S. K u t r z e b a , S ą d y z ie m s k ie i g ro d z k ie w w ie k a c h śred n ich , K ra k ó w 1902, cz. III W o je w ó d z tw o łę c z y c k ie .
2 Z. P e r z a n o w s k i , D o k u m e n t i k a n c e la ria są d u z ie m s k ie g o k r a k o w s k ie g o do p o ło w y X V w ie k u , K ra k ó w 1968, s. 56, p rzyp is 9 i s. 77.
3 Ł ęcz. ziem . nr 6, k. 32 r.
300 Z B IG N IE W M O R A W S K I
P łacono zazw yczaj w d w óch ratach. Z ad atek w y n o s ił od jed n eg o do k ilk u groszy i u iszcza n y b y ł p rzy zlecen iu k w eren d y. N ie k ie d y d od aw an o jeszcze, ile w y n o si reszta n a le ż n o ś c i4, częściej jed n a k za p isk a b y w a ła przek reślan a. Oprócz p rzek reślen ia d od aw an o w ty m sa m y m m o m en cie s o lv it to tu m lub p e r s o lv it l i t t e ra m 5, a czasem n a w e t po s o lv it to tu m d od aw an o ile w y n o siła ta druga r a t a e. D od atk ow ym argu m en tem , p rzem a w ia ją cy m za tym , iż p rzek reślen ie zap isk i w r e jestrze je s t św ia d e c tw e m w y k u p ie n ia dokum entu, c z y li u iszczen ia całej opłaty, a nie np. ozn aczen iem w y w ią z a n ia się k a n cela rii, z p rzy jęteg o zam ów ien ia jest dopisek na m a rg in esie jed n ej z bardzo n ieliczn y ch n iep rzek re ślo n y ch zap isek słó w litte r a m non e x e m i t 7. Trzeba zaznaczyć, że p rzy g n ia ta ją ca w ięk szo ść k lien tów podchodziła p o w a żn ie do złożon ych za m ó w ień i p o k ry w a ła n a leżn o ść do końca. U słu gi, św ia d czo n e przez n otariu sza ziem sk ieg o p o le g a ły na w y sta w ia n iu do k u m en tó w g o to w y ch , op atrzon ych p ieczęcia m i. Ś w ia d czy o ty m to w arzysząca jed n ej z zap isek delib eracja: P ro M a rg a re th a de K a z n o w o ą u e r o ---e t su b quo sig illo e x p e d ir i d e b e b itu r ju d ic is d u m v iv e r e n t [sic!] v e l n o v u s ju d e x — — 8. O płaty, gd zie ich w y so k o ść m ożn a poznać w całości, o scy lu ją około 10 gr, co p rzyw od zi na m y śl np. k o n sty tu cję z 1523 r., która u sta la ła , że opłata za dok u m en t o p ie c z ę to w a n y przez sęd ziego i pod sęd k a w y n o si 10 gr s. O p łaty b y w a ją jed n a k zróżnico w an e, n ie m ożna w ię c w y łą cza ć, że k lien ci czasem ro zlicza li się z sęd zia m i o d d z ie l n ie za p oszczególn e eta p y przew od u sąd ow ego, zaś w in n y ch przyp ad k ach notariu sz doliczał sobie k o szty sam ej k w e r e n d y 10, czy ja k ie ś in n e n a leżn o ści, np. — za w yrok , za ak ty k a cję sp ra w y itp ., k tóre n ie zo sta ły u iszczo n e przez stron ę w cześn iej. Znaczna w y so k o ść o p ła t w sk a zu je jed n ak , iż n o ta riu sz ziem sk i był, g en era ln ie rzecz biorąc, in k a sen tem op łat sąd ow ych . N ie m a w rejestra ch ślad u rozliczeń ty c h opłat m ięd zy p isarzem i in n y m i człon k am i sk ła d u sęd zio w sk ieg o .
P rzy ok azji op łat w id a ć , jak w k a n cela rii łęcz y ck iej sp ra w y urzęd ow e m ie sza ły się z p ry w a tn y m i: op łatę za czy n n o ści k a n cela ry jn e o trzym ał raz jakiś... szew c, zap ew n e w ie r z y c ie l n o ta r iu s z a łl. N a tej sam ej za sa d zie notariu sz za p isy w a ł na m iejscu przezn aczon ym m .in. na rejestr — in n y ch sw o ic h w ie r z y c ie li i dłu ż n ik ó w ,2.
W toku p racy k a n c e la r ii m u sia ły s ię zdarzać n iep orozu m ien ia m ięd zy p erso n elem i k lien ta m i. S ia d em ta k ieg o zdarzenia je s t n a jp ew n iej od b iegająca od zw y k łej fo rm u łk i zap isk a w rejestrze: Jacobu s h eres de W y s so k a m o n u it n o b is p ro litte r a q u a m h a b e t in lib ro te r r e s tr i su p e r h e r e d ita te B a rth o lo m eu s su b s c rib a d ix it esse p a ra ta m : Id d e d it n o b is tr e s g r — — 13. D la u n ik n ięcia in n y ch n iep o ro
4 Łęcz. ziem . nr 5, k. 275 v. i nr 6, k. 520 r. 5 Łęcz. ziem . nr 6, k. 49 v., 81 v. 6 Ł ęcz. ziem . nr 5, k. 275 v. 7 Ł ęcz. ziem . nr 6, k. 49 v. 8 Łęcz. ziem . nr 7, k. 232 v. 9 V L t. I, s. 205 (f. 410).
10 Oto p rzy k ła d o w a w y so k o ść op łat w rejestrze k w eren d a ln y m : to tu m X I gr (Łęcz. ziem . nr 5, k. 275 v.), d e d it IIII gr te n e tu r 3 -es (tam że); p ro tr ib u s litte r is s o lv it m e d ia m m a rc a m (dw a p rzyp ad k i Ł ęcz. ziem . nr 5, k. 81 v.); s o lv it litte r a m 3 je r t. — je s t to n a jw ię k sz a op łata za d ok u m en t ja k i o d n a la złem (Łęcz. ziem . nr 6, k. 522 v.). Z ap isu jąc liczb y , u ży w a n o często arab sk ich c y fr „3” oraz „4” — w i doczn ie ze w z g lę d ó w b ra ch y g ra ficzn y ch . N a to m ia st u sta le n ie k o sztó w sam ej k w e ren d y, sta n o w ią cy ch d otąd za g a d k ę (zob. A. G ą s i o r o w s k i , D y p lo m a ty k a w ie k ó w śred n ich , W arszaw a 1971, s. 296) ,n ie jest n ie m o ż liw e — trzeb a jed n a k n a jp ierw u sta lić cen n ik za różne rod zaje d ok iim en tów . K w eren d a k o szto w a ła n ie m n iej n iż 1 grosz, p o n iew a ż w rejestra ch k w eren d a ln y ch n ie sp o ty k a się n iższy ch opłat.
11 Łęcz. ziem . nr 6, k. 520 v. 12 Ł ęcz. ziem . nr 7, k. 23. 13 Ł ęcz. ziem . nr 6, k. 617 v.
zum ień w zap isk ach re je str o w y c h o d n otow yw an o, za czyim p ośred n ictw em dok u m ent m a być d ostarczon y stronie: litte r e a m b e d a n tu r V ito c iv i la n cicien si v e l A b ra h e de O d c h o w o 14. M ożna też b y ło zam ów ić k w eren d ę specjaln ą: q u era re d ilig e n tis sim e — za n o to w a ł n otariu sz p rzy jed n ej ze sp ra w 15.
W o m a w ia n y m o k resie notariu sz z ie m sk i n ie n a le ż a ł za p ew n e do orzek ającego składu sęd zio w sk ieg o , a le u czestn iczy ł bezp ośred n io w sąd ach , a w każdym razie poczuw ał się do o b o w ią zk u u czestn iczen ia . S u b anno D om in i M ilesim o q u a d rin g e n tesim o s.ecundo p r o p te r p e s tille n c ia m in c iv ita te ego Joh an n es N o ta riu s a liq u ib u s te r m in is m in im e in te r fu i — za n o to w a ł p ew n eg o razu, dodając w e stc h n ie n ie S la v e R egina celo ru m ie. I on i jeg o p ra co w n icy u w a ża li za w y sta rcza ją cy dow ód sw o jej obecności sam fa k t p ro w a d zen ia k sięg i sąd ow ej — n ie m a w n orm aln ych zap isk ach sąd ow ych p rzyp ad k ów ek sp o n o w a n ia o sob y p isarza, poza sy tu a cja m i szczególn ym i, jak w y żej o pisana lub ta k im i, w k tórych p isarz p rzełam u jąc zw yczaj m ó w ien ia o sk ła d zie sęd zio w sk im w trzeciej osobie liczb y m n ogiej p rzech od ził na p ierw szą osobę liczb y m n ogiej: n o s ---c o n silio d o m in o ru m r e c e s sim u s — ta k k o ń czy opis p ew nej rozp raw y, na której stro n y po w z a jem n y ch w y m y sła c h w sz c z ę ły bójk ę na m iecze 17.
P o d sta w ą k w eren d , z a p isy w a n y ch w o m a w ia n y ch rejestrach , b y ły n ie tylko zachow ane k się g i są d o w e łęcz y ck ie. P arę razy w sp o m in a się o p o szu k iw a n ia ch w k sięd ze n a zy w a n ej parvu s' lib e r lub p a r v u s lib e llu s 18. B yła to k sięg a prow adzona rów n olegle z „dużym i k się g a m i”. M ożna p rzypuszczać, ze p a r v u s lib e llu s b y ł pro totyp em lib r is in s c rip tio n u m , znanej dopiero z X V I w . k się g i tra n sa k cji doczesn ych , a nie b ru lion em „ d u żych ” k sią g są d ow ych , których w y g lą d up ow ażn ia chyba do stw ierd zen ia, że b y ły one p ie r w o p is e m 19. P o rta ty w n o ść tej k się g i u ła tw ia ła podró żow an ie z n ią i p rzen o szen ie do m iejsc, w k tórych za w iera n e b y ły um ow y. W ia domo, że dla p ew n ej in te r e sa n tk i notariu sz sp isa ł d ok u m en t „w ieczorem w d o m u ” 20 — n ie w ia d o m o w p ra w d zie, czy działo s ię to w dom u in teresa n tk i, czy w dom u pisarza, z p ew n o ścią jed n a k rzecz odbyła się poza m iejscem sp raw ow an ia sąd ów i raczej na p ew n o n ie tam , g d zie p rzech o w y w a n o k s i ę g i81.
In n ym razem m ow a je s t o k w eren d zie w „ k sięgach łą k o szy ń sk ich ” 2S. N ie było tak iego p o w ia tu w ziem i łęcz y ck iej, w której są d y sp ra w o w a n o w Ł ęczycy, B rze zinach i O rłow ie — stąd trzy geograficzn e serie k sią g są d o w y ch tej ziem i. C zym że w obec tego b y ły „ k sięg i łą k o sz y ń sk ie ”?
N a w o ln y m m iejscu w k sięd ze ziem sk iej p o zo sta w io n y m po roku 1402, na k tó rym sp isan o też p ie r w sz y z rejestró w k w eren d a ln y ch , na jed n ej stro n ie w y n o to w ano k ilk a sp ra w — rezy g n a cji, k tóre w różnych p orach 1401 roku zezn a w a n e
14 T am że, k. 386 v.
15 Ł ęcz. ziem . nr 8, k. 282 v. 16 Ł ęcz. ziem . nr 5, k. 339 v. 17 Tam że, k. 529.
18 Ł ęcz. ziem . nr 6, k. 232 v., 329 v.
19 S p raw a c z y sto p isó w i b ru d n op isów k siąg są d o w y ch je s t k on tro w ersy jn a (por. A. G ą s i o r o w s k i , D y p lo m a ty k a , s. 302). Spór obraca się w o k ó ł sp ra w k a n cela ry jn o -p a leo g ra ficzn y ch . N ik t, jak dotąd, n ie zw ró cił u w a g i na praw n ą stronę teg o za g a d n ien ia , np. n a sposób k a sa cji zo b o w ią za ń term in o w y ch , który P olegał na sk reśla n iu za p isk i i n an o szen iu obok o d p o w ied n ich n o ta tek , np. o ratach Pożyczki. C zy p rzy ta k im sp osob ie k a sa cji m o żliw e b y ło is tn ie n ie drugiej zap isk i o id en tyczn ej treści? P rzep isa n ie na czy sto k sią g są d o w y ch łę cz y ck ich (starych!) zam ierzano p rzed sięw zią ć w X V I w . (VL, In w en tarz, cz. I 1569 r.). W o d n iesien iu do om a w ia n y ch k sią g n ie zo sta ło to praw d op od obn ie w y k o n a n e.
20 Ł ęcz. ziem . nr 5, k. 170 v.
21 W końcu X V w . k się g i łę c z y c k ie m ia ły b yć p rzech o w y w a n e w sp ecja ln ej sk rzyn i w k la szto rze d o m in ik a n ó w w Ł ęczy cy (S. K u t r z e b a , op. cit., s. 72).
302 Z B IG N IE W M O R A W S K I
b y ły przed sąd em sta r o sty łę c z y c k ie g o w ła śn ie w Ł ą k o s z y n ie M. W 1401 r. starostą łęcz y ck im b y ł Jaśk o z O le ś n ic y 24, sp o w in o w a co n y p rzez żon ę z Ja n em z Ł ąk oszy- na, k a sztela n em łę c z y c k im 25, zaś Jan z Ł ąk oszyn a sp r a w o w a ł sw ój urząd jeszcze w 1418 r., z któ reg o p och od zi w z m ia n k o w a n a k w eren d a. Z ap ew n e w ię c „ k sięg i łą k o sz y ń sk ie ” b y ły k się g a m i sta ro ściń sk im i, p rzech o w y w a n y m i w Ł ą k o szy n ie od cza só w J aśk a z O leśn icy, a m oże ju ż w cześn iej, bo od c za só w P io tra z R ożnow a, którego łą czy ły z J a n em z Ł ąk oszyn a jeszcze śc iśle jsz e w ię z i r o d z in n e 28.
J e śli p rzed sta w io n a tu próba w y ja śn ien ia „ k siąg łą k o sz y ń sk ic h ” je s t słu szn a, to cała ta sp raw a sta n o w i cie k a w y przyk ład fu n k cjo n o w a n ia na teren ie p ro w in cji środ k ow op olskiej „obcych” sta ro stó w , w szczeg ó ln o ści zaś roli w ię z i rod zin n ych w sp ra w o w a n iu ta k isto tn e g o urzędu. Z w raca te ż u w a g ę fa k t, że notariu sz zie m sk i b ył u p o w a żn io n y do p ro w a d zen ia k w eren d y i za p ew n e do w y sta w ia n ia d o k u m en tó w w oparciu o z a p isy w k sięg a ch sta ro ściń sk ich , m im o, iż Ł ąk oszyń scy tra k to w a li je w ja k im ś s e n s ie jako w ła sn o ść p ry w a tn ą 27.
N ie m a n a to m ia st w rejestra ch k w eren d a ln y ch śla d ó w k w eren d w k sięg a ch o rło w sk ich czy b rzeziń sk ich , z czego m ożna w y sn u ć w n io sek , że na leża ło to do ob ow iązk ów ta m tejszy ch w icen o ta riu szy , ja k ich n a zy w a K u t r z e b a 28, w raz ze w sz y stk im i korzyściam i.
P erso n el k a n cela rii ziem sk iej łęcz y ck iej sk ła d a ł się z sa m eg o n otariu sza zie m sk iego, który ja k się w y d a je p r o w a d ził w zn aczn ym sto p n iu k się g i a ta k że k w eren d y oraz rejestr k w e r e n d a ln y 2β. T en że n o ta riu sz s p isy w a ł z a p ew n e dok u m en ty, w czym jed n a k p om agał m u su b s c rib a B a r tło m ie j30, je d y n y ch yb a, obok n otariu sza Jan a z D a lik o w a p ra co w n ik k a n cela ry jn y w o m a w ia n y m o k resie. Im ion a osób spoza Ł ęczycy, zw ią za n y ch w p e w ie n sposób z k a n cela rią p o ja w ia ją się w n iezb y t ja s n ych , ale bardzo in te r e su ją c y c h okoliczn ościach , m ia n o w ic ie w zw ią zk u z re je str o w a n ie m zn aczn ych ilo śc i p ergam in u , o d n o to w y w a n y ch w rejestrze k w eren d a ln y m obok w ła śc iw y c h zap isek :
Ks. nr 6, r ejestr 1, k. 30 v.: I te m M a rtin u s re c to r sc o le in L a n k o ssz in o r e c e p it X X X X du as m e m b r a n a s fe r ia q u in ta a n te f e s tu m s a n c ti L a u re n c ii in K o n a r in p re s e n c ia d o m in i c a ste lla n i L a n cicien sis;
23 Ł ęcz. ziem . nr 4, k. 311 v.
24 J a śk o z O leśn icy b y ł sta ro stą łęcz y ck im od 1398 r. P o u zy sk a n iu u rzędu sęd zieg o k ra k o w sk ieg o w 1405 r. pop ad ł w k o n flik t z k rólem , k tó r y p o z b a w ił go starostw a. Jaśk o b y ł żo n a ty z D obrochną córk ą M ich ała z R ożn ow a — (PSB t. X X III, s. 763).
25 K a sztela n łę c z y c k i p rzed rok iem 1386 — do 1430 r. (por. T. P i o t r o w s k i , D o s to jn ic y w o je w ó d z tw a łę c z y c k ie g o za p ie r w s z y c h J a g ie llo n ó w , W arszaw a 1935, s. 95). Ż on aty z M ałgorzatą z R ożnow a, córką K lem en sa (por. D o k u m e n ty są d u zie m sk ie g o k r a k o w s k ie g o 1302— 1453, w y d . Z. P e r z a n o w s k i , K ra k ó w 1971, s. 139, nr 130).
26 P iotr z R ożn ow a p ia s tu ją c y urząd sta ro sty łę c z y c k ie g o przed J a śk iem z O leś n ic y b y ł stry jem żo n y Ja n a z Ł ąk oszyn a (por. D o k u m e n ty są d u zie m sk ie g o k r a k o w sk ie g o , indeks).
27 O ta k ich p ra k ty k a ch w sp o m in a J. B i e l e c k a , O rg a n iz a c ja i d zia ła ln o ść k a n c e la r ii z ie m s k ic h i g r o d z k ic h w W ie lk o p o lsc e X I V — X V I I w ., „A rch eion ” t. X X III, 1954, s. 140. v
28 S. K u t r z e b a (S ą d y z ie m s k ie , cz. III, s. 72) w y r a ż a p rzyp u szczen ie, że w sz y sc y w icen o ta riu sze u rz ę d o w a li w Ł ęczycy. W ś w ie tle r e je str ó w k w eren d a ln y ch , szczeg ó ln ie n o ta tek o p ergam in ie, p ogląd ten n ie w y d a je s ię słu szn y.
29 Z p oró w n a n ia w sp o m n ia n eg o w te k śc ie u sp r a w ie d liw ie n ia n ieo b ecn o ści, a ta k że zap isek rejestro w y ch , sp orząd zon ych w ła sn o r ę c z n ie p rzez n o ta riu sza ziem sk ieg o (o p od p isk u B a rtło m ieju m ó w i się i / n ich w trzeciej osobie) z n o rm a ln y m i z a p isk a m i są d o w y m i m ożna o d n ieść w ra żen ie, że w ię k sz o ść ty c h o sta tn ich n otariu sz Jan sporządził osob iście.
80 Ł ęcz. ziem . n r 6, k. 617 r. — zob. te ż w p rzy to czo n y m p oniżej w y k a zie pergam inu.
Tam że: A p u d B o d z e th a m in B rze s zin i c e n tu m (?) m in u s (?) tr ib u s p riu s (?) se x a g in ta u n a d e in d e m isim u s s ib i X X X V I .
T am że: A p u d M a g istr u m in N o w e L X X X m e m b r a n a s --- in c ra s tin o b e a te M arie;
T am że: k. 31 v.: R e c e p i in te r m in ib u s g e n e ra lib u s se x a g in ta m e m b ra n a s in O rlow ;
T am że: I te m a p u d B o d ze th a [in] B rze s in i L X X a;
T am że: I te m in P a n te k X X I11I. Id r e c e p it ip s o d ie V isita c io n is L X X X III 1 m e m b ra n a s a p u t B.
K s. nr 6 re je str 4, k. 235 v.: Ego B. d e d i in O r lo w X X X V m e m b ra n a s ip so d ie b e a ti V in c e n d i;
K s. nr 6, rejestr 6, k. 484 v.: In S la w o s c h o w R e c to r S w e n th o sla u s r e c e p it X X X I I I I m e m b ra n a s d e d it I X gr;
T am że: In c ra s tin o b e a ti D io n isii d e d it B a rth o lo m e u s M a g istro d e S la w o sc h [sic!] X L ta m e m b ra n a s qu o d ie so lu it a n tiq u a s e t d e d it I X g ro sso s p ro q u ib u s e m it p a rg a m e n u m ;
T am że: F eria te r c ia p o s t d o m in ic a m O cu li d e d i[m u ? ]s a C r o sn o w ic z e J o h a n n i su c c a m e ra rii X X e t I X m e m b ra n a s 31
K s. nr 7, re je str I, k. 23 v.: D e S la w o sc h o w d e d itu r (?) X I I I I g r e a d e m d ie re c e p i q u a rta (?) in c r a s tin o S c o la s tic e S w a n th o sla u s d e S la w o sc h o w m a n u p ro p r ia su b scrip si.
W jed n y m p rzy n a jm n iej w yp a d k u , rek to ra Ś w ię to s ła w a ze S ła w o szew a , m ow a jest w y ra źn ie o o d k u p y w a n iu p erg a m in u z k a n c e la r ii łę c z y c k ie j, n ie je s t w ię c w y k lu czo n e, iż p o z o sta li fig u r u ją c y w ty c h sp isa ch ta k że o d k u p y w a li „m em b ran y”, m oże d o sta w a li je n a k red y t, m oże też zgoła za darm o w p rzyp ad k u B rzezin i O rło w a, w k tórych , ja k w sp o m n ie liśm y , ta k że o d b y w a ły s i ę są d y z ie m sk ie i istn ia ły lo k a ln e k a n cela rie. M n iej ja s n y je s t fa k t p rzek a zy w a n ia p erg a m in u do m iejsco w o ści, w k tó ry ch są d z ie m sk i s ię n ie zb ierał; p o w sta je p y ta n ie, ja k i b y ł c e l tej d y stry bucji p ergam inu.
N ajb ard ziej praw d op od obn e w y d a je się sk o ja rzen ie „m em b ran ” w y m ie n io n y c h w w y k a z ie k a n c e la r ii łę cz y ck iej z p o sta n o w ien iem se jm u p io trk o w sk ieg o z (n iestety dopiero) 1523 r. o op łatach , p rzy słu g u ją cy ch p isa r z o w i ziem sk iem u od czegoś, co n osi ta m n a z w ę m e m b r a n a s i g il la t a 32. W 1523 r. ta k a m e m b ra n a s ig illa ta k o szto w a ła (n ie liczą c za p e w n e k o sz tó w m a teria łu ) p ó ł grosza; n ie je s t to cena, przy której ra ty w p ła c o n e p rzez rek tora Ś w ię to s ła w a w y g lą d a ły b y rażąco. M n iejsza zresztą o cen ę, k tó rą tru d n o an a lizo w a ć w ś w ie t le 'k o n s t y t u c j i p io trk o w sk iej, z w a ży w szy na od leg ło ść w czasie. W yd aje się, że pergam in , w y m ie n io n y w r e jestrach b y ł p rzezn aczon y g łó w n ie do w y sta w ia n ia d ok u m en tów . W Ł ąk oszyn ie m ogły to b yć d o k u m en ty sta ro ściń sk ie, w P ią tk u m o g ła k o rzy sta ć z pergam in u tam tejsza k a n cela ria m iejsk a , w p o zo sta ły ch jed n a k p rzyp ad k ach szło za p ew n e o ta k ie sy tu a cje, w k tó ry ch sp orząd zen ie d ok u m en tu p o p rzed zało z a ła tw ie n ie sp ra w Przed sąd em zie m sk im i e w e n tu a ln y w p is do k sięg i. T rzeba tu n a d m ien ić, ż e k a n celaria i sąd łę c z y c k i z n a ły p od ów czas p ra k ty k ę tra n su m o w a n ia d ok u m en tów s p i san ych n a p a p ie r z e 38. M oże w ię c na c z y sty ch „m em b ran ach ” sp isy w a n o d ok u m en ty rezy g n a cji p rzep row ad zon ych p rzed o b jazd ow ym są d em starościń sk im ? W su m ie m ożna stw ierd zić, że do o m ó w io n y ch w y żej fu n k c ji k a n c e la r ii łę c z y c k ie g o sądu
31 J e śli o d czytan ie ty tu łu su c c a m e ra riu s je s t p op raw n e, to n a leży p od k reślić, ze p od k om orzym łę c z y c k im b y ł w ty m cza sie W ojciech M a lsk i (T. P i o t r o w s k i , °P- cit., s. 96), w c z e śn ie j zaś, od 1411 r., M ikołaj z O porow a (tam że). M oże w ię c W ym ieniony Jan b y ł „p od k om orn ik iem ”, „ zastęp cą z a stę p c y ” k tó reg o ś z sęd ziów ?
32 V L t. I, s. 205.
304 Z B IG N IE W M O R A W S K I
ziem sk ieg o dochodziła d y stry b u cja p ergam in u — za p ew n e do ce ló w urzędow ych, choć m oże n ie t y l k o 34.
Spraw a p ergam in u w y d a je się isto tn a dla o d p o w ied zi na p y ta n ie, w ja k im sto p n iu k się g i są d o w e łę c z y c k ie oddają rze c z y w isty ilo śc io w y zakres w szelk ieg o ty p u tra n sa k cji i k o n tra k tó w , za w iera n y ch przez ta m tejszą szlach tę. Otóż w y s ta w ia n ie znacznej liczb y d ok u m en tów poza k an celarią n a p ew n o zak res te n ogranicza. O m aw ian e reje str y k w eren d a ln e n ie ob ejm ują w ię c ca ło ści p rod u k cji d ok u m en to w ej w z iem i łę cz y ck iej. Z drugiej stro n y n ie w sz y stk ie k w e r e n d y m ia ły na celu w y sta w ie n ie dokum entu. J e ś li jed n a k przyjąć, że liczb a p o zy cji w rejestrze i liczb a d ok u m en tów , w y sta w io n y c h p rzez k a n cela rię łęcz y ck ą b y ły r ó w n e 85 to w ca ły m o m a w ia n y m o k resie b y ło b y ok oło 1200 d o k u m e n tó w 3e. Z w raca u w a g ę fa k t n ie ró w n o m iern eg o rozłożen ia lic z b y k w eren d w czasie.
M ożna przyjąć, że liczb a w p isó w do k siąg w la ta ch 1390— 1428 rosła z roku na rok. T y m cza sem k w e r e n d y 1— na t y le częste, b y trzeb a je b yło od d zieln ie n otow ać — za czy n a ją s ię od rok u 1402. Ich n a sile n ie (przeszło 60°/o) przypada na la ta 1413—1421, jak to p o k a zu je ta b ela I 87. P o tem o b serw u jem y sp a d ek ich liczby.
N ie w iem y , co sp o w o d o w a ło ta k i w zro st z a in tereso w a n ia k w eren d a m i w o sta t n ic h la ta c h p ierw szeg o d z ie się c io le c ia X V w . N ie w y d a je się, by sp o w o d o w a ły ó w ru ch ja k ieś zm ia n y n a tu ry p raw n ej, chociaż p ra w o d a w ca zm u szon y b y ł w tym w ła śn ie ok resie, p rzyp om in ać w sta tu c ie w a rck im sąd om ziem sk im , iż n on n u lli litte r a s h abu ere e t e x t r a h e r e --- [c u p iu n t] i o k reślił sposób u d ostęp n ian ia k sią g ziem sk ich do ek stra k cji d o k u m e n tó w 88.
N ie w y d a je się też, b y k w eren d y zo sta ły sp o w o d o w a n e bezp ośred n io przez w o jn ę z zak on em krzyżack im , jak o że nic n ie w ia d o m o o p o w a żn iejszy ch z a k łó ce n ia c h n atu ry d em ograficzn ej z p o w o d u tej w ojn y.
P o zo sta je w ię c stw ierd zen ie, że w zrost z a in tereso w a n ia k w eren d a m i i w z m o żona chęć posiad an ia d ok u m en tó w praw a w ła sn o śc i w ie c z y ste j czy doczesnej w stosu n k u do różn ych dóbr je s t p rzeja w em o ż y w ie n ia gospodarczego, pod ob n ie
34 P rzyp u szczen ie, że n o ta riu sz ziem sk i sp r a w o w a ł k o n tro lę nad ca ło ścią per g am in u w ziem i łę cz y ck iej n ie zn ajd u je w p ra w d zie p o tw ierd zen ia w k on k retn ych p o sta n o w ien ia ch w ła d zy , n ie je s t jed n a k c a łk o w ic ie n iep raw d op od ob n e, w zią w sz y p od u w a g ę k o n sty tu cję se jm ik u łę c z y c k ie g o z 1461 r., od d a la ją cą w sz e lk ie roszczen ia z w y ją tk ie m tych , na k tóre stron a b ęd zie m ia ła d o k u m en t p erg a m in o w y (było to po sp a len iu się czę śc i k sią g g rod zk ich — A. G ą s i o r o w s k i , D y p lo m a ty k a , s. 311). P ergam in, ja k k o lw ie k n ie b y ł tani, sa m przez się n ie d a w a ł g w a ra n cji, że n ie n a stą p iło fa łszerstw o . P rzy bardziej ro zw in iętej „p rod u k cji” d ok u m en tów , jaką ob serw u jem y w p ierw szej p o ło w ie X V w . k on trola w sz e lk ie g o pergam in u b y ła b y rzeczą logiczną.
85 W spom niano, że w ie le p ozycji w rejestra ch o p iew a ło na k ilk a kw eren d , m ogło w ię c oznaczać p o w sta n ie k ilk u dokum entów .
36 Z. P e r z a n o w s k i (D o k u m e n ty są d u z ie m s k ie g o k ra k o w sk ie g o , s. V II), p oszu k u jąc d ok u m en tó w są d u ziem sk ieg o k ra k o w sk ieg o z n a la zł ich (w raz z d o ty ch cza s o p u b lik o w a n y m i od p oczątk u X IV w . do p o ło w y X V w.) 418. W idać stąd, że n orm aln a k w eren d a a rch iw a ln a n ie daje p ojęcia o. „ p ro d u k cji” k a n cela rii : sądu
ziem sk iego. v
87 N a le ż y w sp o m n ieć o złożonej k w e stii d a to w a n ia r e je str ó w k w eren d a ln y ch w a rty k u le p rz y ję liśm y zasad ę, że d an y rejestr p o w sta ł od roczk ów n a stęp u ją cy ch bezp ośred n io po rejestrze p op rzed zającym d an y r ejestr — do ro czk ó w p op rzedza ją cy ch d an y rejestr. Jed n a k że w ok resach w zm ożon ego za in tereso w a n ia k w e r e n dam i zdarzało się, że n o ta riu sz d o p isy w a ł w d an ym r e jestrze k w eren d y pod la ta m i p ó źn iejszy m i niż rok, z k tó ry m [lan y rejestr sąsia d u je: ta k ie zja w isk o w y s t ę p u je np. w Ł ęcz. ziem . nr 6, k. 311: ó w rejestr są s ia d u je z rok iem 1418 tym czasem są w n im k w eren d y pod ro k iem 1419.
38 P o lsk ie s t a tu ty z ie m s k ie w r e d a k c ji n a js ta r s z y c h d r u k ó w (S y n ta g m a ta ), opr. L. Ł y s i a k i S . R o m a n , W rocław —K rak ów 1958, s. 123 (artyk u ł X III).
jak o ż y w ien ie a k cji lo k a c y jn e j w początk u la t d w u d ziesty ch X V w .*·. W m ikro skali je s t to sy m p to m ty c h sa m y ch p rocesów , k tó re w s k a li o g ó ln o p a ń stw o w ej zaow ocow ały p r z y w ile ja m i ek o n o m iczn y m i szlach ty, z a w a rty m i w e w sp om n ian ym statu cie w arck im .
P rzed sta w io n a w y żej lista sp ra w n ie w yczerp u je, rzecz ja sn a , c a ło k szta łtu u rzędow ych sto su n k ó w n otariu sza ziem sk ieg o z jeg o k lien ta m i. R ejestry za w iera ją np. p oręczen ia d la osób spoza ziem i łęcz y ck iej, k tóre po p o w ro cie z w y p r a w y g ru n w ald zk iej m ia ły p rzed sta w ić n o ta riu szo w i sta re p r z y w ile je z c za só w K a zim ie rza W ielk iego, b y ć m oże w ce lu zbadania ich a u te n ty c z n o ś c i40. K ilk a w y w o d ó w szla ch ectw a w p le c io n y c h m ięd zy r ejestry k w eren d św ia d c z y , że i w ta k ich spra w ach notariu sz o d g ry w a ł ro lę szczególn ą. P o n iew a ż n ie w sp o m n ia n o ta m nigd zie
o n a g a n ie sz la c h e c tw a n a le ż y przyp u szczać, że w y w o d y te m ia ły b yć p o d sta w ą do zaśw iad czen ia o sz la c h e c tw ie , sk ąd in ąd znane są d w a teg o ty p u za św ia d czen ia ,
T a b e la 1 Rejestry kwerendalne w księgach ziemskich łęczyckich
Nr Lata Liczba Karty
Księga i lata rejestru sąsiednich
roczków
zapisek księgi1
(I)
Uwagi
4 I. II 1402 58 312,340
(1390-1408) III 1404 72 430 V.-432 rej. IV-10
IV, V 1406— 1408 113 540 v.; 650—654 zapisek 5 I 1412 134 167 V.-171 (1408—1415) II 1413 51 271,275-276 I, II 1415 99 31-32; 48 V.-49 III 1416 31 81 V.-82 6 IV 1417 120 232-236 r. koniec 1417 r. (1415—1421) V 1418 169 327 V.-322, VI, VII 1420 175 4 8 4 - Ш ; 519-522 I 1421 38 23 (ATL 6, 616-617) tu rej. Łęcz. zLm. nr 6 7 II 1423 6 68 V. Łęcz. ziem. (1421—1425) nr 7 III, IV, V 1424 40 149 v.; 177 v.; brak zapi sek z 1422 r. VI, VII 1425 8 287 v.; 305 v. 8 [, 11 1427 70 281-282; (1425—1427) 363 V.-364
1 W omaw:anych księgach występują dwa rodzaje foliacji : atramentowa (siedemnastowieczna) i ołówkowa ; ołówko wa pojawia się od pierwszego błędu w atramentowej. W tabeli i w odsyłaczach podajemy ten rodzaj foliacji, który w danym momencie odpowiada rzeczywistemu numerowi karty.
s* H. S a m s o n o w i c z , T e n d e n c je r o z w o ju s ie c i m ie js k ie j w P o lsc e p ó źn o ś r e d n io w ie c zn e j, K H K M r. X X V III, 1980, z. 3, s. 346—347.
40 Ł ęcz. ziem . nr 5, k. 168 v., 170 г. 9
306 Z B IG N IE W M O R A W S K I
w y sta w io n e p rzez sta ro stę łę c z y c k ie g o lu d ziom , u d a ją cy m się do k się c ia W i tolda 41.
W sum ie, ja k s ię okazu je, k a n cela ria sądu z iem sk ieg o łę c z y c k ie g o przy tak im n a w a le sp raw , ja k i m ia ła p rzyn ajm n iej w la ta c h 1413—1421, b y ła in sty tu cją m ogącą fu n k cjo n o w a ć p rzez ok rą g ły ro k b ez d łu ższych p rzerw . Z ak res jej c z y n n o śc i w yk racza — ja k w y k a z a liś m y — poza to, czym ś c iśle rzecz biorąc, zajm ow ać się m ia ł sąd ziem sk i. P ro w a d zą c k w eren d y i w y sta w ia ją c d o k u m en ty w dw óch p rzy n a jm n iej są d a ch sta n u szla ch eck ieg o , ziem sk im i sta ro ściń sk im , sp ra w u ją c p ieczę n a d p ergam in em , p rzezn aczon ym na d o k u m en ty, n o ta riu sz ziem sk i w p ew ien sposób p orząd k ow ał za g m a tw a n y sy s te m są d o w n ictw a szla ch eck ieg o .
Ir
41 M. K o s m a n , P o la c y w W ie lk im K s ię s tw ie L ite w s k im , [w:] S p o łe c z e ń s tw o P o ls k i śr e d n io w ie c z n e j. Z b ió r s tu d ió w t. I pod red. S. K. K u c z y ń s k i e g o , W ar
