682 R E C E N Z J E
m ie s z c z a n (m. in . T u rz o n ) h u c ie w M o g ile u w a ż a ją c , że n ie b y ła to h u ta s a ig ro w a , tj . o d c ią g a ją c a s r e b r o o d m ie d z i, a le rafin a.cy j.n a, c z y sz c z ą c a o s ta te c z n ie p rz y w o ż o n ą z k o p a lń s p is k ic h m ie d ź . P o d a je n o w e sz c z e g ó ły o d z ia ła ln o ś c i h u ty w k o ń c u X V i n a p o c z ą tk u X V I w . W ie le u w a g i p o ś w ię c a n a t u r a l n i e d z ia ła ln o ś c i J a n a T u rz o n a .
P r a c a V la c h o v ic a s ta n o w i is to tn y c e n n y w k ła d n ie ty lk o d o p o z n a n ia d ziejó w . S ło w a c ji, a le p rz y c z y n ia się d o w y ja ś n i e n ia w ie lu c e n tr a ln y c h p ro b le m ó w h is to r ii g o sp o d a rc z e j E u ro p y w X V I i X V II w . D a n u ta M o le n d a E d w a r d W o j c i e c h o w s k i , Z a r y s r o z w o ju r a c h u n k o w o ś c i w d a w n e j P o lsc e , W a rs z a w a 1964, s. 215. P r z y ż y w y c h i s z e r o k ic h z a in te r e s o w a n ia c h z a g a d n ie n ia m i g o s p o d a rc z y m i, z n a c z e n iu , ja k i e p r z e d s ta w ia j ą w ic h b a d a n iu w s z e lk ie g o r o d z a j u m a te r i a ły r a c h u n k o w e , a ró w n o c z e ś n ie p r z y b r a k u li t e r a t u r y z z a k r e s u p r o b l e m a t y k i d a w n e j r a c h u n k o w o śc i, z p e w n o ś c ią s ię g n ie p o tę k s ią ż k ę n ie j e d e n h is to r y k . A u to r, u s ta liw s z y w e w s tę p ie ja k o je j g ra n ic ę c h ro n o lo g ic z n ą k o n ie c X V I I I w ., z a c h ę c a go d o te g o z a p e w n ie n ie m , iż z o w e j lu k i n a s z y c h b a d a ń n ie ty lk o z d a je so b ie s p r a w ę , le c z i c h c e j ą w y p e łn ić ; ró w n o c z e ś n ie je d n a k u p rz e d z e n ie m , iż „ z a jm u je s ię p rz e d e w s z y s tk im ra c h u n k o w o ś c ią p r z e d s ię b io r s tw h a n d lo w y c h i p rz e m y s ło w y c h o r a z częścio w o ro z w o je m r a c h u n k o w o ś c i r o l n e j”, n a to m ia s t „o ra c h u n k o w o ś c i in n y c h p r z e d s ię b io r s tw i o rg a n iz a c ji g o s p o d a r c z y c h o r a z o r a c h u n k o w o ś c i b u d ż e to w e j w ła d z i in s ty t u c j i p a ń s tw o w y c h i m ie js k ic h ” z a m ie sz c z a „ je d y n ie n ie lic z n e w z m ia n k i ” , n ie .tylko s a m je o s ła b ia , a le s ta w i a w ła ś c iw ie p r o b le m s to s u n k u p o m ię d z y s z e ro k o « cą t y t u łu p r a c y , a z a k r e s e m j e j fa k ty c z n e j tr e ś c i.
P o d s ta w a ź ró d ło w a n a p e łn i a n a s w p ie r w s z e j c h w ili u z n a n ie m ; d o łą c z o n y n a k o ń c u w y k a z ź ró d e ł lic z y w r a z z b ib lio g r a f ią s tr o n 27, a je s t w y n ik ie m k w e r e n d y , k tó r a , j a k n a s z a p e w n io n o , o b ję ła „ w s z y s tk ie w ięksize a r c h iw a i b ib lio te k i w P o ls c e ” . 'N a jw ię c e j m ie js c a (8,5 s tr o n ) p o św ię c o n o a r c h iw a lio m k r a k o w s k im . A le 8 s t r o n z te g o :to p o p r o s t u p r z e d r u k p a r t i i k a ta l o g u b y łe g o A r c h iw u m A k tó w D a w n y c h m . K r a k o w a z 1915 r . — p r z e d r u k n ie b ez b łę d ó w , p r o b le m a ty c z n y co d o z a k re s u , a s k o r o ch o d zi o k a ta l o g d r u k o w a n y , c h y b a w o g ó le z b ę d n y . P o z o s ta łe n a to m ia s t p ó ł s t r o n y p o św ię c o n o w y łą c z n ie a k to m A r c h iw u m T a rn o w s k ic h , śc iśle m ó w ią c p e w n y m jeg o m a te r i a ło m z X I X i X X w .; w z b u d z iły w ię c z a in te r e s o w a n ie te , k tó r e w y k r a c z a ją p o z a g ra n ic e c h ro n o lo g ic z n e p r a c y , o p u sz c z o n o z a ś s k r o m n ie j sz e w p r a w d z ie ilo ścio w o , a le n ie w ą tp l iw ie c ie k a w s z e i w a ż n ie js z e z X V I czy X V I I w . (n p . r e j e s t r y fo lw a r c z n e ). Z z a s o b u A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w K r a k o w ie u sz ły u w a d z e n ie ty lk o p o sz c z e g ó ln e je d n o s tk i (np. z n a n e b a d a c z o m 2 to m y ra c h u n k ó w k u p c a n o w o s ą d e c k ie g o J. T y m o w s k ie g o z p ie r w s z e j p o ło w y X V I I w .), a le i c a łe z e s p o ły — n a w e t t a k o g ro m n y i p o w s z e c h n ie 1 z n a n y j a k A r c h iw u m P o to c k ic h , n a w e t p o s ia d a ją c e d r u k o w a n y k a ta lo g A rc h iw u m S a n g u s z k ó w , n ie m ó w ią c ju ż o m a ły m co p r a w d a , le c z w l i t e r a t u r z e n ie ty lk o z n a n y m i w ie le k r o ć r a z y c y to w a n y m , a le i d o k ła d n ie o p is a n y m A r c h iw u m P in o c c ic h . Z d r u g ie j s t r o n y , ju ż -ze w z g lę d u n a s a m ą c h ro n o lo g ię , n ie ł a tw o d o p a tr z y ć s ię z w ią z k u p o m ię d z y te m a ty k ą k s ią ż k i a n i e j e d n ą in f o r m a c ją o a r c h iw a lia c h , n p . łó d z k ic h , czy ty m
b a r d z ie j d o c ie c , d la c z e g o z is tn ie ją c y c h , taik b o g a ty c h w s z a k m a t e r i a łó w k o ś c ie l n y c h , je d y n y m źrófdłelm do· d z ie jó w .p o lsk iej ra c h u n k o w o ś c i m aiją b y ć a r c h iw a lia w ła ś n ie a r c h id ie c e z ji w r o c ła w s k ie j, i to a k u r a t z c z a só w n ie m ie c k ic h , a r c h i w a l ia — d o d a jm y d la ś c isło ś c i — n ie w y k o r z y s ta n e p rz e c ie ż w p r a c y p rz e z sa m e g o a u to r a . O il e w ię c s a m a p r ó b a z e s ta w ie n ia z a c h o w a n e g o m a t e r i a ł u n ie m o ż e n ie w z b u d z ić u z n a n ia , d o je j w y n ik ó w p o d e jd ź m y r a c z e j z r e z e r w ą , a a u to r y t a t y w n ą i k r y ty c z n ą o c e n ę s t a n u o p r a c o w a n ia .zasobu w s z y s tk ic h a r c h iw ó w u z n a ć c h y b a w y p a d n ie za
R E C E N Z J E 683
n a z b y t p o c h o p n ą . B ib lio g ra f ia ilo ścio w o ró w n ie ż im p o n u ją c a — 130 p o z y c ji (d w ie z p o c z ą tk u X I I I w .!), z czego p o ło w a p r a w ie w p a r u o b c y c h ję z y k a c h . T e o s ta tn ie , a c z k o lw ie k n ie p o ls k ie j, rz e c z y w iś c ie d o ty c z ą ra c h u n k o w o ś c i, n a w e t w ty m •wąż- s z y m s p r e c y z o w a n y m w e w s tę p ie z a k re s ie . O p o ls k ic h ju ż te g o z a w sz e p o w ie d z ie ć n ie m o ż n a ; część z n ic h to o g ó ln e p r a c e z d z ie d z in y h is to r ii g o s p o d a rc z e j, cza se m n ie d o ty c z ą c e n a w e t w ła ś c iw e g o z a k r e s u p ra c y . Z a ry s p o d z ie lo n o n a 8 ro z d z ia łó w , z k tó r y c h p ie r w s z y o m a w ia n a 9 s tr o n a c h p o d s ta w o w e p o ję c ia r a c h u n k o w o ś c i, a o s ta tn i j e s t 5 -s tro n ic o w y m p o d s u m o w a n ie m . J e ś li od c a ło ś c i o d e jm ie m y je s z c z e w s tę p o ra z o m ó w io n e ju ż z e s ta w ie n ie ź r ó d eł, p o z o sta n ie ' s tr o n 168. J e d n a tr z e c ia z tego· (ro z d z ia ły II i II I) p o ś w ię c o n a je s t h is to r ii ra c h u n k o w o ś c i w E u ro p ie z a c h o d n ie j, p rz e d e w s z y s tk im w e W łoszech. W z a s a d z ie s a m e j k o n c e p c ji te g o r o d z a j u w p r o w a d z e n ia s łu s z n o ś c i o d m ó w ić n ie s p o s ó b . C zy n ie z w ic h n ię to je d n a k n ie c o w ła ś c iw y c h p r o p o r c ji o b ję to ś c io w y c h ? A s k o r o n a p ró ż n o s z u k a m y n p . p ó ź n ie j d o w o d ó w b e z p o ś re d n ie g o w p ły w u n a p o l s k ą te j n a js ta r s z e j ra c h u n k o w o ś c i w ło s k ie j, k tó r e j p o św ię c o n o p rz y ty m n a j w ię
cej m ie js c a , czy n ie o d e rw a n o s ię n ie c o o d w ła ś c iw e j te m a ty k i?
P o d o b n e z a s trz e ż e n ia b u d z i te ż o p ra c o w a n ie z n a jo m o ś c i te o r ii, z a ło ż e ń k s ię g o w o ści w P o ls c e . P o ru s z o n o to z a g a d n ie n ie d w u k r o tn ie , n a jp i e r w w ro z d z ia le IV („R ozw ój ra c h u n k o w o ś c i w P o ls c e d o k o ń c a X V I I I w ie k u ”) p r z e r y w a j ą c w p e w n y m m o m e n c ie c h a r a k t e r y s ty k ę m a t e r i a łó w a r c h iw u m g d a ń s k ie g o , a po w tó re , g d y p o w s ta ły m w G d a ń s k u p o d rę c z n ik o m k się g o w o ś c i z X V I—X V I I I w ie k u p o ś w ię cono o so b n y , 34 s tr o n ic e lic z ą c y ro z d z ia ł V — n ie p r o p o r c jo n a ln ie o b s z e rn y , a le te ż z a ję to się s z c z e g ó ło w y m r o z b io re m k a ż d e g o z n ic h u w z g lę d n ia ją c n a w e t f o r m a t i o p ra w ę . C ie k a w y m b e z w ą tp ie n ia i g o d n y m p o d k r e ś le n ia o s ią g n ię c ie m j e s t ju ż s a m p rz e g lą d z a ró w n o m a t e r i a łó w a rc h iw a ln y c h , j a k i p o w s ta ły c h , czy z a c h o w a n y c h w . G d a ń s k u p o d rę c z n ik ó w k się g o w o ś c i — n ie m ie c k ic h , h o le n d e r s k ic h , a n g ie l s k ic h . C zy je d n a k n ie n a le ż a ło m o ż e w ię c e j n ie c o u w a g i p o św ię c ić ic h w z a je m n e m u p o w ią z a n iu , p rz e ś le d z e n iu k s z ta łto w a n ia się s to s u n k u p o m ię d z y te o r ią a p r a k ty k ą ? W o b e c n e j, z a p r e z e n to w a n e j n a m fo r m ie , w n io s e k o w y s o k im p o z io m ie r a c h u n k o w o śc i w G d a ń s k u n a te j p o d s ta w ie , iż d o ta r ły ta m , c z y n a w e t p o w s ta ły n a jid e a ln ie js z e , c h o ć b y i n a jo b s z e r n ie j o m ó w io n e je j p o d rę c z n ik i, u z n a ć n ie s te t y t r z e b a z a z a w ie sz o n y w p ró ż n i. Z w r a c a u w a g ę , iż p o z a w s p o m n ia n y m i p o d rę c z n i k a m i z G d a ń s k a , b ib l io g r a f ia ( o b e jm u ją c a , j a k z w y k le w p r a c a c h n a u k o w y c h , n ie w ą tp liw ie w y łą c z n ie p o z y c je , do k tó r y c h a u to r rz e c z y w iś c ie d o ta r ł) p r z y ta c z a je s z cze w ie le in n y c h , n p . w ło s k ic h z X V I, X V , a n a w e t z X I I I w ie k u . C zyż n ie s z k o d a , iż a u t o r p o s k ą p i ł .nam d a n y c h , g d z ie z n ic h k o r z y s ta ł? D odajlm y, iż d la p e łn ie js z e g o o b r a z u z n a jo m o ś c i te o r ii k s ię g o w o ś c i w Polsce· n ie b e z c e lo w ą b y ła b y s t a r a n n ie js z a k w e r e n d a w B ib lio te c e J a g ie llo ń s k ie j, a s ię g a ją c p rz y p r o b le m a ty c e z a m k n ię te j c h ro n o lo g ic z n ie k o ń c e m X V I I I w . d o „ B ib lio g r a f ii” E s t r e i c h e r a , n ie n a le ż a ło p o p r z e s ta ć n a p r z e jr z e n iu je d n e g o to m u i to d o ty c z ą c e g o X I X s tu le c ia .
P o z o s ta ły n a m w ię c je s z c z e ro z d z ia ły : IV . „R o zw ó j r a c h u n k o w o ś c i w P o ls c e do k o ń c a X V I I I w ie k u ” — s t r o n 41; V I. „ R a c h u n k o w o ś ć r o l n a w d a w n e j P o ls c e ” — s t r o n 23; V II. „ R a c h u n k o w o ś ć p a ń s tw o w a i m ie js k a w d a w n e j P o ls c e ” -— s t r o n 10. N ie d o p a tr u jm y s ię w ty m u ję c iu z a r a z p r z e k r e ś le n i a p ie r w o tn y c h z a ło ż e ń , iż r a c h u n k o w o ś ć r o ln a , c z y z w ła s z c z a p a ń s t w o w a i m ie js k a , p o tr a k to w a n e b ę d ą ty lk o p o b ie ż n ie ; o d s tę p s tw o d o ty c z y w y łą c z n ie f o r m y u ję c ia ic h w o so b n e ro z d z ia ły , n ie z aś k o n k r e tn e j, rz e c z y w iś c ie p o b ie ż n e j tr e ś c i. I t a k a u to r , n ie z n a ją c k a r t o t e k i d o d z ie jó w w si, w y n ik u o g ro m n e j, w ie lo le tn ie j, d a w n o ju ż z a k o ń c z o n e j p r a c y w s z y s t k ic h a rc h iw ó w , k a r t o t e k i p r z e c h o w y w a n e j z a ró w n o w W a rs z a w ie , j a k i w e w s z y s t k ic h p r z e b a d a n y c h p rz e z e ń a r c h iw a c h , a s ta n o w ią c e j z p e w n o ś c ią d o s ta te c z n ą p o d s ta w ę , b y p o k u s ić s ię o n a k r e ś le n i e fak ty czn eg o · o b r a z u p o ls k ie j ra c h u n k o w o ś c i r o ln e j, roizpoiczyna p o ś w ię c o n y .jieij r o z d z ia ł o d u b o le w a n ia n a d b r a k i e m te g o ro d z ą
-684 R E C E N Z J E
j u „ o g ó ln o p o lsk ie g o w y k a z u ” ; o c z y w iś c ie z a d a ł so b ie p y ta n i e , g d z ie le ż y teg o p r z y cz y n a i d o sz e d ł d o w n io s k u , iż j e s t n ią .n ie d o c e n ia n ie w a r to ś c i m a t e r ia łu . P o czym (w id o czn ie, b y tę r z e k o m ą lu k ę w y p e łn ić ) o m a w ia p a r ę n a jz u p e łn ie j p rz y p a d k o w o d o b r a n y c h p o z y c ji l i te r a tu r y , d la te g o ty lk o , że o p ie r a ją s ię „ n a k s ię g a c h r a c h u n k o w y c h i r e j e s t r a c h g o s p o d a r c z y c h ”. N ie p o m in ą ł i p a r u p o d rę c z n ik ó w g o s p o d a r s tw a rolnego,, z d a je śię je d n a k n ie z n a ć n a w e t p o ś w ię c o n y c h ic h a u to r o m a r t y k u łó w „ S ło w n ik a B ib lio g ra fic z n e g o ” , a, z u p e łn ie n ie b ie rz e p o d u w a g ę , iż ró w n ie ż o p o ziom de r a c h u n k o w o ś c i r o l n e j n ie ś w ia d c z ą n a jp ię k n ie js z e ch o ćb y z a ło ż e n ia i n a j s z c z y tn ie js z e w s k a z a n ia , a ie ty lk o i w y łą c z n ie je j s t a n f a k ty c z n y .
N ie m n ie j p r o b le m a ty c z n e w y n ik i p rz y n ie ś ć m u s ia ła p r ó b a z a m k n ię c ia w 1 0 -s tro - n ie o w y m ro z d z ia le p a ro w ie k o w y c h d z ie jó w ra c h u n k o w o ś c i p a ń s tw o w e j i m ie js k ie j. W ta k ic h r a m a c h m o w y b y ć n ie m o g ło n a w e t o p o w tó rz e n iu w s z y s tk ic h d a n y c h d a le k ie j z r e s z tą od w y c z e r p a n ia l i t e r a t u r y ; p o p rz e s ta n o te ż n a z e b r a n iu z n ie j n ie c o w y r y w k o w y c h in f o r m a c ji, g łó w n ie z z a k r e s u u s t r o ju i z a c h o w a n y c h ź ró d e ł.
R o z d z ia ło w i IV n a d a n o t y t u ł s z e r s z y n a w e t p o n ie k ą d a n iż e li całe j k s ią ż k i — ju ż n ie z a ry s , a le „R o zw ó j r a c h u n k o w o ś c i w P o ls c e do k o ń c a X V II I w ie k u ” . P o p a r u z d a n ia c h w s tę p u n a te m a t p o d z ia łu h is to r ii P o ls k i, a u to r p r z y s tę p u je do o m a w ia n ia a r c h iw a lió w — n ie p o ls k ic h je d n a k , a le k rz y ż a c k ic h . N ie z n a ic h z re s z tą z a u to p s ji, n ie w ie n a w e t, i.ż z n a j d u j ą s ię olbecnie w G e ty n d z e — p o w ta r z a po p r o s tu d a n e p rz e d w o je n n e j li t e r a t u r y n ie m ie c k ie j, p r z e p l a ta j ą c j e w z m ia n k a m i o is tn i e n iu k s ią g p o ls k ie g o d w o ru k ró le w s k ie g o i m ia s ta K ra k o w a , d o czego z r e s z tą , j a k ju ż w ie m y , p o w ró c i p ó ź n ie j w ro z d z ia le V II. R ó w n ie ż d a ls z e 9 s t r o n w y p e łn io n o t e m a
ty k ą n':e o d p o w ia d a ją c ą ty t u ło w i ro z d z ia łu , g d y ż z a ry s e m ro z w o ju s t o s u n k ó w g o s p o d a rc z y c h P o ls k i od X I I w . p o c z ą w sz y . Z k o le i n a 6 s t r o n a c h o m ó w io n o k s ię g i k u p ie c k ie z a s o b u a r c h iw u m g d a ń s k ie g o w X V I i X V II w ., p r z e w a ż n ie z a g in io n e , a w ię c ró w n ie ż w o p a rc iu o li t e r a t u r ę . A u to r in t e r e s u j e się z re s z tą g łó w n ie ic h t r e ś cią, a k o ń c z y g e n e ra ln y m - s tw ie r d z e n ie m , iż „ w sz y stk ie ... p r z e d s ta w ia j ą b a rd z o n i e w ie lk ą w a r to ś ć d la b a d a n ia ra c h u n k o w o ś c i” . D a lsz e 7 s t r o n w y p e łn iły in f o r m a c je co do z a c h o w a n y c h o ra z p o w s ta ły c h w G d a ń s k u p o d rę c z n ik ó w k u p ie c k ic h ; w ie m y , iż d a n e co do ty c h o s ta tn ic h a u to r r o z b u d u je p ó ź n ie j w o s o b n y r o z d z ia ł V. P o z o s ta łe 13 s t r o n w y p e łn ił p r a w ie w c a ło ś c i p rz e g lą d k s ią g k u p ie c k ic h p o s z c z e g ó ln y c h a r c h i w ó w . G łó w n ą u w a g ę p o św ię c o n o i t u t a j r a c z e j tr e ś c i m a te r ia łó w , ic h w a r to ś c i h i s to r y c z n e j; w z m ia n k i co do ic h p r o w a d z e n ia (je śli je w ogóle zam ie sz c z o n o ) s ą n a d e r la k o n ic z n e , a c z k o lw ie k n ie o m ie s z k a n o z z a s a d y s tw ie rd z ić , iż n ie p r z e d s ta w ia ją w ię k s z e j w a rto ś c i.
Z w r ó c ił u w a g ę n a k s ią ż k ę je j ty tu ł, s u g e r u ją c y s z e ro k o ś ć z a w a r te j w n ie j t e m a ty k i. B a rd z o p o w a ż n ie z a w ę z ił ją a u to r , g d y s tw ie r d z ił z a r a z w e w s tę p ie , iż „ z a j m u je s ię p rz e d e w s z y s tk im r a c h u n k o w o ś c ią p r z e d s ię b io r s tw h a n d lo w y c h i p r z e m y s ło w y c h ” . W p r a k ty c e n a w e t z ty c h z a ło ż e ń , te o s ta tn ie p o m in ię to c a łk o w ic ie (np. m a n u f a k tu r y ) , a p o d ‘p o ję c ie p ie r w s z y c h — p r z e d s ię b i o r s t w h a n d lo w y c h -— p o d s ta w io n o p o p r o s tu in d y w id u a ln y c h k u p c ó w , k tó r y c h k s ię g i, n ie z a le ż n ie o d teg o , iż w d u ż e j m ie rz e z a g in ę ły , ja k o m a t e r i a ł do h is to r ii ra c h u n k o w o ś c i w ła ś c iw ie n ie m a l g e n e r a l n ie z d y s k w a lifik o w a n o .
B o g u s ła w R a tu s i ń s k i
G ry z e ld a M i s s a l o w a , S tu d i a n a d p o w s ta n ie m łó d z k ie g o o k r ę g u
p r z e m y s ło w e g o 1815— 1870 t. I, P r z e m y s ł, Ł ó d ź 1964, s. 486.
Z a p r e z e n to w a n a c z y te ln ik o m p r a c a s k ł a d a s ię z d w u części: I. „ G e n e z a łó d z k ie go o k r ę g u p rz e m y s ło w e g o ” o ra z II. „ P r z e w r ó t p rz e m y s ło w y w p r z e m y ś le w łó k ie n n i czy m K r ó le s tw a P o ls k ie g o i o s ta te c z n e u k s z ta łto w a n ie s ię łó d z k ie g o o k r ę g u p r z e m y sło w e g o ” . C zęść p ie r w s z a p r z e d s ta w ia w a r u n k i g e o g ra fic z n e , sp o łe e z n o e k o n o m ic z
