K E C E N Z J E
345
Ezra M e n d e l s o h n , Class Struggle in the Pale. The Formative
Y ears of the Jewish W orkers M ovem ent in Tsarist Russia, Cambridge
U niversity Press, Cambridge 1970, s. 180.
Książka E. M e n d e l s o h n a jest interesującą próbą syntetycznego przed staw ienia obrazu kształtow ania się żydow skiego ruchu robotniczego w Rosji car skiej. Zakres geograficzny pracy obejm uje głów nie północno-zachodnie prow in cje Cesarstwa, a w ięc część terytorium tzw. strefy osiedlenia dla ludości żydow skiej (gubernie: m ińska, w itebska, m ohylew ska, w ileńska, grodzieńska i k ow ień ska). N iekiedy tylko autor przytacza m ateriał porównaw czy z okręgu białotoc- kiego. Chronologicznie książka odnosi się do w czesnego okresu kształtow ania się żydowskich organizacji robotniczych, a w ięc obejm uje głów n ie lata 1880—1905 r. Cezurą jest rew olucja 1905 r., która otw iera już nowy etap w rozwoju żydow skiego ruchu robotniczego.
Książka składa się z siedm iu rozdziałów. Pierw szy, w stępny, zawiera ogólne rozważania o położeniu prawnym i ekonomicznym mas żydow skich w Cesar stw ie i procesach urbanizacyjnych tej ludności. Autor analizuje tu ponadto dane 0 rzem ieślnikach żydow skich, o ich w arunkach pracy i płacy, inform uje o ich korporacjach rzem ieślniczych, a także ,o trudnościach w ejścia do w iększych za kładów przem ysłow ych. R ozważania te prowadzą do ukazania w arunków form o w ania się w poszczególnych prowincjach litew sk ich i białoruskich żydow skiego proletariatu, jego struktury i charakteru, co z k,olei w yw arło decydujący w pływ na proces kształtow ania się żydow skiego ruchu robotniczego w Rosji.
W następnych rozdziałach autor om awia szczegółow o działalność propagan dową wśród robotników żydowskich, która m iała na celu przygotowanie ich do w yższej form y w alk i klasow ej. W iele m iejsca poświęcono tworzącym się w tym okresie żydow skim kółkom socjalistycznym , w których kierowniczą rolę odgry w ała inteligencja żydowska. W pracy w yjaśniono m etody działania tej in te li gencji, m ającego na celu przeszczepienie idei m arksistow skich do środowiska ro botników żydowskich. Jest to jednocześnie okres kształtow ania się ośw ieconej
1 klasow o uświadom ionej kadry robotników żydowskich, która już w spólnie
z inteligencją odegra znaczną rolę w dalszej w alce ekonomicznej i politycznej żydow skiej klasy robotniczej.
Przejście od propagandy do agitacji charakteryzuje się wzm ożonym ru
chem strajkow ym robotników żydowskich. Ruchowi strajkow em u autor p ośw ię
cił specjalny rozdział, w którym zebrał obszerny m ateriał faktograficzny. Zwra ca szczególną uw agę na w ysun ięte postulaty, na taktykę, stronę organizacyjną
oraz na kontakty z polskim i rosyjskim ruchem robotniczym. Jednocześnie
stw ierdza przejście żydow skich kółek robotniczych do szerszej działalności
w oparciu o idee socjalizm u, przejście od w alk i ekonomicznej do szerszej agita
cji politycznej, która w yw arła w p ływ na kształtow anie się świadomości k laso
wej robotników żydowskich. B ył to także okres, w którym w ykształciły się nowe form y organizacyjne ich pracy, kiedy tworzą się pierw sze zalążki żydowskich partii robotniczych.
W tym kontekście autor stw ierdza w zrost zainteresow ania robotników ży- żydow skich literaturą socjalistyczną (rozdział VI). W iele tu inform acji o ów cze snych w ydaw nictw ach, legalnych i nielegalnych, periodykach i książkach, roz
powszechnianych wśród robotników żydow skich. Rozdział końcowy pracy po
św ięcony jest w ew nętrznej dyskusji nad problem atyką żydow skiego ruchu ro botniczego :(np. k w estii terroru), która prow adziła do ostrych starć, do p ow sta nia tendencji i grup opozycyjnych, a z czasem rów nież do tworzenia się różnych organizacji. Autor konkluduje rozważaniam i nad znaczeniem żydow skiego
ru-3 4 6 R E C E N Z J E
chu robotniczego i jego w yjątkow ą pozycją w historii całego ruchu robotniczego w Rosji do początków X X w ieku.
Praca oparta jest na szerokiej bazie źródłowej (por. obszerny aneks w yk o rzystanych m ateriałów i literatury). Są to przede w szystkim źródła niedruko- wane, znajdujące się w archiwum Bundu w Now ym Jorku oraz prace dyplo m owe pisane w niektórych uniw ersytetach am erykańskich i znajdujące się w ich archiwach. Ponadto jest tu w ykaz literatury drukow anej, który obejm uje około
200
pozycji — sprawozdań z konferencji, broszur, pam iętników , artykułów i stu diów. Książka zaw iera łączny indeks: alfabetyczny, geograficzny i rzecz,owy.
A rtur Eisenbach
Hans Josef S t e i n b e r g , W id ersta nd und Verfolgung in Essen
1933·—1945, „Schriftenreihe des Forschungsinstituts der Friedrich Ebert S tiftu n g”, Verlag für Literatur und Zeitgeschehen GmbH, H an nover 1969, s. 422.
D zieje opozycji antyhitlerow skiej w N iem czech in teresow ały już w ielu h isto ryków i posiadają bogatą literaturę. W Niem czech Zachodnich badania ruchu oporu sprowadzały się głów nie do uzasadniania roli i znaczenia tzw. ruchu 20 lipca *. H istorycy związani z SPD podejm ow ali próby ukazania roli tej partii, interesow ała ich jednak głów nie em igracja socjald em ok ratyczna2. Badania nie
m iały zorganizowanego i planow ego charakteru. P.omijano w nich udział mas
robotniczych, stanow isko społeczeństw a wobec dyktatury hitlerow skiej, zasięg
w pływ ów opozycji itp. Preferow ano w nich opozycję o charakterze m ieszczań skim i w ojskow ym . Prace te nie przypadkowo też spotkały się z bardzo ostrą reakcją ze strony historiografii N R D 3.
Z in icjatyw y Fundacji ΊΓ. Eberta w Bad Godesberg podjęto w ostatnim ,okre- sie bardziej planow e i system atyczne badania dziejów ruchu oporu. N a p ierw szy plan w ysunięto udział ruchu zaw od ow ego1 oraz zasięg ruchu oporu w po szczególnych ośrpdkach rob otn iczych 5. Recenzowana m onografia należy do serii prac badaw czych z tego zakresu. Autor w ybrał duży ośrodek przem ysłow y w Za głębiu Ruhry i podjął szczegółow e badania głów nie w oparciu o zachowane akta
tajnej policji (Gestapo) i sądów hitlerowskich. D okum entacja przedstawiona
w pracy jest imponująca. Brakiem jej jest to, iż autor nie dotarł do archiwów om awianych partii i organizacji. W w ielu w ypadkach archiwa takie zresztą nie istnieją. W yzyskano natom iast druki poszczególnych organizacji i grup, m ate riały zachowane w aktach policyjnych i sądowych oraz relacje i w spom nienia pozostałych przy życiu uczestników ruchu oporu· w Essen.
Praca składa się z dwóch części. W pierwszej z nich (s. 13— 183) przedsta wiono rozwój działających w Essen nielegalnych organizacji oraz w ypływ ające z tej analizy w nioski, natom iast w części drugiej (s. 184—408) aneksy w postaci
1 P o r . De r d e u t s c h e W i d e r s t a n d t g e g e n H itle r, w y d . W . S c h m i t t h e u e r , H . B u с li ti e i m , K ö ln u n d B e r l i n 1966; G . R i t t e r , Carl G o e r d e l e r u n d die d e u t s c h e W i d e r s t a n d s b e w e g u n g , M ü n c h e n 1964 ( k i l k a w y d a ń ) ; H . R o t h f e l s , D ie d e u t s c h e O p p o s it i o n g e g e n H itle r, F r a n k f u r t u n d H a m b u r g 1958. 2 E . M a t h i a s , S o z i a l d e m o k r a t i e u n d N a tio n . Z u r ide e n g e s c h i c h t e d e r s o z i a l d e m o k r a t i s c h e n E m i g r a t i o n 1933—1938, S t u t t g a r t 1952. 3 P o r . H i s t o r i o g r a p h i e d e r D D R ü b e r d e n d e u t s c h e n a n t i f a s c h i s t i s c h e n W i d e r s t a n d s k a m p f i n d e n J a h r e n 1933 b is Ш5., z u s a m m e n g e s t e l l t , k o m m e n t i e r t u n d b e a r b e i t e t v o n K . H . B i e r n a t , H. K ü h n r i c h , K. M a m m a c h u n d G . N i t s c h e , B e r l i n 1965. 4 P o r . n p . H . E s t e r s , H . P e 1 g e r , G e w e r k s c h a f t e r i m W i d e r s t a n d , H a n n o v e r 1967. 5 P o r . K . K l o t z b a c h , G e g e n d e n N a t i o n a l s o z i a l i s m u s , W i d e r s t a n d u n d V e r f o l g u n g in D o r t m u n d 1930—19І5. E in e h i s t o r i s c h - p o l i t i s c h e S t u d i e , H a n n o v e r 1969,
