Szwarc, Andrzej
"Radości mało - goryczy dużo.
Pamiętnik Pomorzanina z lat
1879-1920", ks. Józef Dembieński,
oprac., przygotował do dr. i wstępem
poprzedził Andrzej Bukowski,
Warszawa 1985 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 76/4, 934-935
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
934
Z A P I S K Ibec swych doświadczeń zatęskni niejednokrotnie za stuleciem, w którym przeciw ników politycznyah zmuszano do em igracji, a nie m ordowano, do procesów poli tycznych, w których u podstaw oskarżenia sta ły faktyczne dowody o w spółpracą z obcym wywiadem, do wydaw nictw zakazanych kupow anych u wydawcy po złoże niu odpowiedniego zamówienia. Mimo jalkże żyweigo jeszcze liberalizm u w w ielu działaniach widać już pierw iastki totalitaryzm u przyszłego stulecia.
Eseje oparte są n a prowadzonych przez au to ra poszukiwaniaoh archiw alnych, często omawia się now oodkryte źródła lub je publikuje. Teksty uzupełniają przy pisy ograniczone ze w zględu na popularny ch arak ter książki oraz inform acje o m iej scu pierw odruku (w w ypadku tekstów wcześniej drukowanyah).
M.K.
Ks. Józef D e m b i e ń s k i , Radości mało — goryczy dużo. Pamięt nik Pomorzanina z lat 1879—1920, opracował, przygotował do d ru k u i wstępem poprzedził Andrzej B u k o w s k i , In sty tu t W ydawniczy PAX, W arszawa 1985, s. 422, ilustr.
Spora liczba mało znanych, w ydanych w zeszłym stuleciu lub niedrukow anych pam iętników z Pomorza już od daw na w ym aga szerszej prezentacji; niniejsze w y dawnictwo zapoczątkuje jak się zdaje nadrabianie tych zaległości. Ks. Józef Dem bieński, syn polskiego chłopa spod Lubawy, ukończył gim nazjum w Chełm nie (gdzie zamieszany był w samokształceniową i patriotyczną akcję konspiracyjną) oraz se m inarium duchowne w Pelplinie; po uzyskaniu w 1904 r. święceń kapłańskich peł nił obowiązki w ikariusza w k ilku miejscowościach ówczesnych P rus Zachodnich. Jego pam iętniki, w ydane z oryginału powstałego około 1960 r., inform ują nie tyle o działalności duszpasterskiej autora co o jego pracy społecznej. Jak słusznie stw ierdził na w stępie w ydaw ca najwięcej mówi się tu o germ anizacji i walce z nią poprzez zakładanie banków ludowych, spółdzielni spożywców i stow arzyszeń k u ltu ralnych. W pracy tej autor pam iętnika w ykazał niem ałe talenty organizatorskie. Opisał też barw nie położenie ludności polskiej na Pom orzu Gdańskim i w Ziemi Chełm ińskiej, konflikty z w ładzam i i ludnością niemiecką, sposoby w ykorzystyw a nia lub obchodzenia względnie liberalnego ustaw odaw stw a Rzeszy. Cennym elem en tem pam iętnikarskiej relacji jest drobiazgowe ukazyw anie realiów życia codzien nego, takich jak wysokość cen i płac, metody gospodarowania, sposoby spędzania czasu wolnego. Oprócz opisów poczynań uwieńczonych powodzeniem znaleźć też można wiadomości o zam ierzeniach nieudanych, o przypadkach narodowej aposta- zji lub tylko obojętności, utrudniających pow staw anie polskich placówek. Plastycz nie ukazano też szykany i represje spadające na polskiego działacza w su tan n ie ze strony niemieckiego a p a ra tu władzy, którem u można się było niekiedy skutecznie przeciwstawić. W reszcie wiele konkretnych przykładów ilu stru je fakt, że dobrze zorganizowana polska spółdzielczość w iejska była niezłym interesem ekonomicznym zaś płynące z niej dochody zachęcały do aktyw ności i umożliwiały finansow anie przedsięwzięć kulturalnych.
W „Uwagach o opracow aniu te k stu ” w ydaw ca inform uje o skrótach, które obok „zbędnych powtórzeń lub zdań nie wnoszących nowych treści albo fragm entów o charakterze a n e g d o ty c zn y m ---lub treściowo bez znaczenia, zatrącających gadul stw em ” objęły -także skreślenia, k tóre „sugerowało W ydawnictwo” (s. 37). Trudno kwestionować zasadność takiego rozwiązania nie znając podstaw y edycji. W ydaje się jednak, że z uwagi n a soczysty, obrazowy styl i język au to ra nie należało re zygnować z jego przem yśleń i opinii, naw et tych, k tó re mogły sprawiać w rażenie naiw nych i niedojrzałych. Pam iętnik Dembieńskiego św ietnie ilustruje m entalność
z a p i s k i 9 3 3
duchowieństwa parafialnego zaboru pruskiego (szczególnie chłopskiego pochodzenia) a więc grupy ważnej, odgryw ającej istotną rolę w kształtow aniu się polskiej św ia domości narodow ej. Nie pozostawiła ona wiele zapisków rów nie szczerych i bezpo średnich. Niniejsze w spom nienia w ykazują m.in. w ja k znacznym stopniu kultyw o w ała ona w yobrażenia i stereotypy charakterystyczne dla kręgu zwolenników N a rodowej Dem okracji. W arto było zwrócić na to 'uwagę we w stępie i przypisach. A. B u k o w s k i poinform ow ał tylko o przynależności ks. Dembieńskiego do Stronnic tw a Narodowego oraz o jego działalności w tej p artii (na szczeblu powiatowym i wojewódzkim) w okresie II Rzeczypospolitej, nie uwzględnionym skądinąd w p a m iętniku.
A.S.
H einrich A ugust W i n k l e r , Von der R evolution zur Stabilisierung. A rb eiter und A rbeiterbew egung in der W eim arer Republik 1918 bis 1024,
V erlag J. H. W. Dietz Nacht, B erlin-Воші 1984, з. 786.
Przedstaw iciel średniej generacji zachodnioniemieckich historyków H. A. W i n- k l e r (ur. 1938 r.) jest autorem kilku znaczących prac i w ydaje się, że był należy cie przygotowany do podjęcia próby syntezy ruchu robotniczego w Republice Wei m arskiej. Omawiana książka stanow i pierwszą część tego ambitnego zam ierzenia i została doprowadzona do roku 1924. Następne dwa tomy: ,,Der Schein der N orm a lität. A rbeiter und A rbeiterbew egung in der We|imerer Republik 1924—1930” і „Der Weg in die K atastrophe. A rbeiter und A rbeiterbew egung in der W eim erer Repu blik 1930—1933” m ają się ukazać do końca la t osiemdziesiątych.
Prezentow ana książka została bardzo starannie w ydana i zaopatrzono ją w trzy indeksy: osobowy, geograficzny i rzeczowy. Jednym z atutów pracy jest też licząca kilkaset pozycji bibliografia, k tó rą można naw et w pewnym stopniu uznać za k ryp- tobiografię dziejów niemieckiego ruchu robotniczego w pierwszych latach istnienia R epubliki W eim arskiej. Autor oparł swoje rozw ażania na bardzo bogatej lite ra tu rze przedm iotu i źródłach drukowanych, natom iast stosunkowo rzadko powołuje się on na źródła rękopiśm ienne. W większym stopniu system atyzuje rozproszony w li teratu rz e m ateriał faktograficzny aniżeli wnosi nowe ustalenia.
P raca składa się z czterech części. W rozdziale pierwszym autor zanalizował proces radykalizacji niemieckiej klasy robotniczej w końcowym okresie I wojny światowej, przebieg i ch a rak te r rew olucji listopadowej, jej zasięg. Część druga obej m uje okres od wyborów do Zgromadzenia Narodowego ze stycznia 1919 r., do w y borów do Reichstagu w czerwcu 1920 r. N astępny rozdział został doprowadzony do końca 1922 r. Znajdujem y w niim m.in. ciekaw ą próbę analizy ruchu socjaldem o kratycznego w Niemczech na początku lat dwudziestych. W części czw artej W inkler zanalizował w ydarzenia ro k u 1923 stanow iące w yraźną cezurę w dziejach ru ch u r o botniczego i niejako zam ykające zapoczątkowany pod koniec w ojny „okres rew olu cyjny”.
A utor skoncentrow ał uwagę n a socjalistycznym hurcie niemieckiego ruchu ro botniczego w szerokim rozum ieniu teigo słowa. Obszernie omówił w ystępujące w ów czas szczególnie ostre podziały i czynione próby przezwyciężenia rozbicia. Obok w y czerpującej charakterystyki przem ian zachodzących w SPD, USPD i KPD W inkler starał się w sposób wyczerpujący scharakteryzow ać pozostające pod wpływ em so cjaldem okracji i kom unistów związki zawodowe. N atom iast w sposób m arginalny potraktow ał tzw. zachowawczy n u rt niemieckiego ruchu robotniczego. W pracy zna leźć można i sporo interesującego m ateriału na tem at sytuacji ekonomicznej nie mieckiej klasy robotniczej, gwałtownego obniżania się stopy życiowej, problem u bezrobocia, hiperinflacji, w kontekście rozw oju sytuacji zewnętrznej.
