Wykształcenie kanonistyczne duchowieństwa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej w latach 1835-1873

Stanisław Książek

Wykształcenie kanonistyczne

duchowieństwa archidiecezji

gnieźnieńskiej i poznańskiej w latach

1835-1873

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 24/3-4, 149-223

1981

P ra w o K an on iczn e 25 (1981) nr 3 — 4 KS. ST A N IS Ł A W K SIĄ Ż E K W Y K SZ TA Ł C E N IE K A N O N IST Y C Z N E D U C H O W IE Ń ST W A A R C H ID IE C E Z JI G N IE Ź N IE Ń S K IE J I P O Z N A Ń S K IE J W L A T A C H 1835— 1873 *

T r e ś ć : W stęp. I. W y k szta łcen ie k a n o n isty c z n e d o stęp n e w sz y stk im d u ch ow n ym . 1. S em in a riu m d u ch o w n e w P ozn an iu . 2. S em in a riu m d u c h o w n e w G n ieźn ie. II. S tu d ia k a n o n isty c z n e n iek tó ry ch k sięży n a w y ż sz y c h u czeln ia ch . 1. S tu d ia k a n o n isty c z n e na u n iw e r sy te c ie w ro c­ ła w sk im . 2. S tu d ia na in n y ch u n iw e r sy te ta c h n iem ieck ich . III. M ożli­ w o śc i p r y w a tn e g o p o g łęb ia n ia w ie d z y 'kainonistycznej. Z ak oń czen ie.

W stęp

D w u to m o w a P o l s k a b ib l io g r a fia p r a w a kan o n ic z n e g o od w y n a l e z i e ­

nia d r u k u d o 1940 r. O. Jo a ch im a B ara i O. W ojciech a Z m arz a u k a ­

z a ła b o g a ty dorob ek tw ó r c z y k a n o n istó w p o lsk ich rek ru tu ją cy ch s ię w w ię k sz o ś c i spośród d u c h o w ie ń stw a . O d p ow ied n ie p rzy g o to w a n ie do p racy w te j d zied zin ie z d o b y w a li k sięża w sem in a ria ch d u ch o w n y ch i n a u n iw e r sy te ta c h . N au k a p raw a k a n o n iczn eg o ro zw in ęła się szcze­ gó ln ie po w y łą c z e n iu za g a d n ień k a n o n isty c z n y c h z te o lo g ii m o ra ln ej czy h isto r ii K ościoła i stw o rzen iu od ręb n ego p rzedm iotu w y k ła d o w e g o .

P ra ca n in iejsza n a leży do h isto rii p raw a k a n o n iczn eg o w P o lsc e i ob ejm u je w stę p n e z a g a d n ie n ie z h isto rii p o lsk iej lite r a tu r y k a n o - n isty czn ej X IX w iek u . O m aw ia w y k sz ta łc e n ie k a n o n isty c z n e d u ch o­ w ie ń stw a arch id iecezji g n ie ź n ie ń sk ie j i p o zn a ń sk iej w la ta c h 1835— 1873. D o ty czy d u ch o w ień stw a d w óch a rch id iecezji, k tóre w roku 1821 b u llą D e s a l u te a n i m a r u m z o sta ły „aeq u e p rin io ip a liter” z łą c z o n e o so ­ bą jed n ego a rcy b isk u p a . Z a ch o w a ły o d ręb n e tery to ria , d w a k o n sy s to - rze, d w ie k a p itu ły m e tro p o lita ln e i m o żliw o ść p ro w a d zen ia d w óch s e ­ m in a rió w . Za ró w n o czesn y m o m a w ia n ie m w y k sz ta łc e n ia d u c h o w ie ń ­ stw a w sp o m n ia n y ch a r ch id iecezji p rzem a w ia n ie ty lk o osoba a r c y b is­ k u p a, k tó ry z r a c ji sw eg o u rzęd u zo b o w ią za n y b y ł tro szczy ć się o w y ­ c h o w a n ie d u ch o w ień stw a , a le ró w n ie ż fa k t p row ad zen ia w sp ó ln e g o s e ­ m in ariu m teo rety czn eg o w -P oznaniu i p ra k ty czn eg o w G n ieźn ie d la obu arch id iecezji. P o złączen iu arch id iecezji, do roiku 1835 sem in a ria w G n ieźn ie i P ozn an iu p ro w a d zili k sięża m isjo n a rze. P o te m zarząd i s ta n o w isk a p ro feso ró w o b ję li k sięża d iecez ja ln i. D zia ła ln o ść se m i­ n a rió w zo sta ła przerw an a w o k r e sie k u ltu rk a m p fu . M in ister w y z n a ń zarząd ził z a m k n ię c ie sem in a riu m p o zn a ń sk ieg o z d niem 23 V III 1873 roku. P o d jęto w ię c o p ra co w a n ie w y k sz ta łc e n ia k a n o n isty czn eg o d u ch o­

150 Ks. St. Książek _[21 w ie ń stw a a rch id iecezji g n ie ź n ie ń sk ie j i p ozn ań sk iej od m om en tu reor­ g a n iza cji sein in a rió w do c h w ili zam k n ięcia teo r e ty c z n e g o sem in ariu m w P ozn an iu .

Z agad n ien ie to n ie z o sta ło jeszcze d o sta teczn ie op racow an e. M am y a r ty k u ł ks. S ta n isła w a C h od yń sk iego H isto ria p r a w a k a n o n ic z n e g o i

c y w i l n e g o w P o ls c e 1 i refera t ks. prof. Ig n acego G ra b o w sk ieg o S t u d i u m

p r a w a k a n o n i c z n e g o 2. W o sta tn ich la ta c h u k a za ł się a r ty k u ł ks. prof.

T a d eu sza P a w łu k a Z z a g a d n i e ń k a n o n i s t y k i p o l s k i e j 3. T en sam autor d a ł zarys rozw oju n au k i p ra w a k a n on iczn ego z e szczeg ó ln y m u w z g lę d ­ n ie n ie m P o lsk i w p racy pt. W p r o w a d z e n i e do s t u d i ó w k a n o n i s t y c z n y c h , W arszaw a 1979. S ą to prace c ie k a w e i b ogate w treść, a le zb yt ogólne. N ajb ard ziej zn an ym d ziełem z tej d zied zin y jest N a u k a p r a w a k a n o ­

n ic z n e g o w P o lsc e w X V I I I i X I X uńeku, L u b lin 1961, ks. prof. A le k ­

seg o P etra n ieg o , d ająca o g ó ln y p ogląd na n a u k ę p raw a k a n o n iczn eg o u p ra w ia n ą w sem in a ria ch d u ch o w n y ch i na w y d z ia ła c h te o lo g ic z n y c h u n iw e r sy te tó w lu b ak ad em ii d u c h o w n y c h 4. K s. P e tr a n i n a zw a ł sw e d zieło „p rzyczyn k iem do o g ó ln ej h isto rii k u ltu r y te o lo g ic z n e j w P o ls c e ” i w y ra ził ży czen ie, b y in n i p ra co w n icy p o d jęli tem a t, d o ty ch cza so w e b ad an ia sk o ry g o w a li i u zu p ełn ili. C elem n in iejszeg o a rty k u łu n ie jest sk o ry g o w a n ie, a le u z u p e łn ie n ie i szersze n a ś w ie tle n ie teg o , co w d zie­ l e ks. prof. P etra n ie g o u ję te zostało z a le d w ie na k ilk u stron ach . D o te g o czasu żad en p o lsk i o śro d ek k szta łcen ia teo lo g iczn eg o n ie posiad a n a ten tem a t w y czerp u ją ceg o opracow an ia.

W op racow an iu teg o za g a d n ien ia oparto się p rzed e w sz y stk im na m a teria ła ch a rch iw a ln y ch p rzech o w y w a n y ch w A r c h id ie c e z ja ln y m A r­ ch iw u m w P ozn an iu , g d zie zn ajd u ją się ak ta d o ty czą ce n ie ty lk o ar­ ch id ie c e z ji p o zn a ń sk iej, a le rów n ież a rch id iecezji g n ieźn ień sk iej, po­ n iew a ż k a n cela ria arcyb isk u p a z a ła tw ia ją ca sp r a w y obu arch id iecezji m ie śc iła się w P ozn an iu . S ięg n ięto ró w n ież do op racow ań w języ k u p o lsk im i n iem ieck im p u b lik o w a n y ch w X IX i X X w ie k u , oraz do w ie lu czasopism . P o m o g ły one do stw o rzen ia p ełn ie jsz e g o obrazu w ty m p rzed m iocie.

Na początku om ów ion o w y k sz ta łc e n ie kanon i sty c z n e d o stęp n e dla w sz y stk ic h d u ch ow n ych , k tóre zd o b y w a li zasad n iczo w sem in a riu m teo-* r ety czn y m w P ozn an iu i u zu p ełn ia li w p ra k ty czn y m sem in a riu m w

1 C h o d y ń s k i S., H is t o r ia p r a w a k a n o n ic z n e g o 'i c y w i l n e g o w P o l ­

sce. W: E n cy k lo p ed ia k o ścieln a N o w o d w o rsk ieg o , t. 21, W arszaw a 1896,

s. 235— 264.

2 G r a b o w s k i I., S t u d i u m p r a w a k an on iczn ego. W : P a m ię tn ik p ią ­ te g o zjazdu [Z w iązku Z a k ła d ó w T eologiczn ych ] w Ł odzi 3 IV—5 IV

1929, K ie lc e 1929, s. 204—222.

3 P a w l u k T., Z z a g a d n i e ń k a n o n i s t y k i p o l s k i e j , P ra w o K an. 19/1976/

n r 3—4, s. 153— 230.

* J e st zło żo n e do druku d zieło zb iorow e pod red ak cją O. prof. R. J.

B a r a pt. P o l s c y k a n o n iś c i X I X i X X w i e k u , o b ejm u ją ce 470 b io g ra ­ m ó w u czon ych p o lsk ich , k tórzy w y k ła d a li p raw o k an on iczn e i p u b li­ k o w a li prace z te j dziedziny.

W ykształcenie kanonistyczne duchowieństwa 151 G n ieźn ie. Jak w jed n ym , ta k i w drugim p odano o rgan izację, p ro­ g r a m n au czan ia p raw a k a n o n iczn eg o i p ro feso ró w teg o p rzed m iotu . S tu d iu m w ty c h sem in a ria ch p rzy g o to w y w a ło przede w sz y stk im do p r a c y d u szp a stersk iej. P o n ie w a ż z d o ln iejszy ch k lery k ó w po I, II lu b III roku stu d ió w w sem in a riu m p ozn ań sk im k ierow an o na u n iw e r s y ­ te ty , b y zd o b y li u p ra w n ien ia do ob jęcia sta n o w isk n a u c z y c ie li w g im ­ n azjach i sem in ariach , a cz ę ść m a tu rzy stó w za p isy w a ła się na W yd ział T e o lo g ii bez p orozu m ien ia się z w ła d zą d u ch ow n ą i po sk oń czen iu s t u d ió w prosiła o p rzy jęcie do sem in ariu m , d la teg o p rzed m iotem dru­

g ie j części te g o a rty k u łu są stu d ia k a n o n isty czn e n iek tó ry ch k się ż y na w y ższy ch u czeln ia ch . O statnia, trzecia część a rty k u łu p o św ięco n a j e s t m o żliw o ścio m p ry w a tn eg o p o g łęb ia n ia w ie d z y k a n o n isty czn ej. M o­

b iliz o w a ły do teg o o b o w ią zk o w e eg za m in y ju ry sd y k cy jn e, eg za m in y k o n k u r so w e na b e n eficja i konieczno-ść ob ron y w o ln o śc i K ościoła. P o ­ m a g a ły p o w sta ją c e w X IX w iek u ośrod k i k u ltu r a ln o -n a u k o w e i b i­ b lio te k i. D użą rolę od egrały czasop ism a, k tó re k a p ła n i czy ta li, r e d a ­ g o w a li i często w n ich p u b lik o w a li s w e prace.

I. W y k szta łcen ie k a n o n isty czn e d o stęp n e w sz y stk im d u ch o w n y m W X IX w iek u n a te r e n ie P o lsk i k a n d y d a ci do k a p ła ń stw a z d o b y w a li fo rm a cję in te le k tu a ln ą i d u ch ow ą w sem in a ria ch d u ch ow n ych , k tóre pod n a d zo rem b isk u p a p ro w a d zili n a jc z ę śc ie j k sięża d iecez ja ln i. W ram ach .-studiów tr w a ją c y c h p rzew a żn ie trzy la ta p o zn a w a li p raw o k a n o n iczn e. P o czą tk o w o za g a d n ien ia tej d y sc y p lin y p od aw an o przy w y k ła d a c h t e o ­ lo g i i m oraln ej lu b h isto rii K ościoła. S w ia tle js i b isk u p i d ą ży li do u sa ­ m o d zieln ien ia tej g a łę z i w ied zy . C hociaż p ro feso ra m i p raw a k o ś c ie l­ nego b y li n a jczęściej h isto ry cy , to jed n ak na p raw o p rzezn a cza li osoib- n e w y k ła d y . D u ch o w ień stw o a rch id iecezji g n ieźn ień sk iej i p ozn a ń sk iej p r z y g o to w y w a ło się do k a p ła ń stw a w te o r e ty c z n y m sem in a riu m du­ c h o w n y m w P ozn an iu i p ra k ty czn y m sem in a riu m w G n ieźn ie. T am

zd o b y w a ło w y k sz ta łc e n ie k a n o n isty czn e.

1. S e m i j i a r i u m d u c h o u m e w P o zn a n iu

B u lla D e s a l u te a n i m a r u m p o zo sta w ia ła a rcy b isk u p o w i d e c y z ję u tw o - T zen ia d la obu arch id iecezji sem in a riu m w sp ó ln eg o , e w e n tu a ln ie pro­

w a d z e n ia d w óch od d zieln y ch se m in a r ió w w G n ieźn ie i P o z n a n iu 5. K o ­ m isa r z rząd ow y do w y k o n a n ia b u lli S ch m ed d in g w y su n ą ł k o n cep cję u tw o r z e n ia stu d iu m filo z o fic z n o -te o lo g ic z n e g o w P ozn an iu , a p ra k ty c z ­ n ego w G n ieźn ie. D n ia 7 X 1831 roku m in ister A lte n s te in w p iśm ie do arcy b isk u p a M arcina D u n in a w y su n ą ł inną p ropozycję: stw o rzen ia l i ­

5 P i u s V II, D e s a l u te a n i m a r u m , § 24; B e i e r s d o r f O., P a p i e s t w o

t o o b e c s p r a w y p o l s k i e j w la t a c h 1772— 1864, W y b ó r ź r ó d e ł, W ro cła w

152 Ks. St. Książek

_[41

M im o fu n k cjo n o w a n ia sem in a rm m te o rety czn eg o w P o zn a n iu i p ra k ­ ty czn eg o w G n ieźn ie, w ła d z e p a ń stw o w e w y su w a ły d a lsze propozycje- p rzen iesien ia stu d iu m do W rocław ia. Sp raw a zo sta ła d e fin ity w n ie z a ­ kończona. gdy a rcyb isk u p D u n in p isrrem z unia 17 X II 1836 roku od­ p o w ied zia ł, że bez p ism a zm ien ia ją c eg o p o sta n o w ien ia b u lli D e s a l u t e

a r i m a r u m n ie m oże w y sy ła ć sw o ich k le r y k ó w na stu d ia poza granice-

d ie c e z j i9. N a stęp n e sta ra n ia szły w k ieru n k u p rzyzn an ia sem inarium : p ozn ań sk iem u p raw ak ad em ick ich .

M yśl założen ia w y ższej u c z e ln i w P ozn an iu n u rto w a ła lu d zi św ia t - le jsz y c h już przed 1830 rok iem . Z a g a d n ien ie to in te r e so w a ło n ie t y l­ ko w ła d zę d u ch ow n ą, a le ró w n ież w ie lu św ieck ich o b y w a t e li10. B rak te n m ia ło w y p e łn ić p la n o w a n e lic e u m teo lo g iczn e. S k oro n ie d o szło do stw o rzen ia lic e u m , a rcy b isk u p p od jął w 1840 roku sta ra n ia o p r z e ­ k szta łcen ie sem in ariu m p o zn a ń sk ieg o na p a p iesk ą a k a d em ię z p ra­ w e m n a d a w a n ia sto p n i a k a d em ick ich . N a stęp ca a rcyb isk u p a D u n in a n ie szczęd ził w ty m k ieru n k u d alszych w y siłk ó w , zn ajd u jąc p op arcia

6 H o z a k o w s k i W., R e o r g a n iz a c ja S e m i n a r i u m Duch. w P o z n a n i u

z a K s. A r c y b i s k u p a D unin a, A ten eu m Kapł.19/1927/228.

7 F ą k a M., S t a n p r a w n y K o ś c io ł a k a to l ic k i e g o w W i e l k i m K s i ę s t w i e P o z n a ń s k i m w la t a c h 1815— 1850 w ś w i e t l e p r a w a p r u s k ie g o , W arsza­ w a 1975, s. 168— 170. 8 N o w a c k i J., A r c h i d i e c e z j a p o z n a ń s k a w gra n ica ch h is to r y c z n y c h , i j e j u s t r ó j, P ozn ań 1964, s. 714. 9 H o z a k o w s k i W., R e o r g a n iz a c ja s e m in a r i u m , s. 250. 10 J a k ó b c z y k W., W i e l k o p o l s k a w X I X w i e k u . W: W y b itn i W iel­ k o p o la n ie X IX w ie k u , P o zn a ń 1959, s. 9.

W ykształcenie kanonistyczne duchowieństwa 153-•na sejm a ch p r o w in cjo n a ln y ch , w p ozn a ń sk iej ra d zie m ie jsk ie j, a n a w e t w se jm ie p r u s k im 11. W ładze p a ń stw o w e z a led w ie p r z e ja w ia ły sk ło n ­ n o ści p o w ięk szen ia eta tó w p ro feso rsk ich szczeg ó ln ie w d z ie d z in ie f i ­ lo zo fii, a le pod w a ru n k a m i n a k tó re n ie m ógł zgod zić się a r c y b is k u p 12. S ta ra n ia o p o d n ie sie n ie sem in a riu m p o zn a ń sk ieg o do ran gi ak ad em ii, p a p iesk iej p ro w a d ził a rcyb isk u p P r z y łu sk i do 1857 roku. G łów n ą p rzy ­ czyn ą n iep o w o d zen ia b yła a n ty p o lsk a p o lity k a rządu pruskiego' u p ra ­ w ia n a w szczeg ó ln y sposób po w y b u ch u p o w sta n ia w 1848 roku.

K a n d y d a ci do k a p ła ń stw a p rzy n o sili ze sobą n ie z a w sze je d n o lity i w y sta r c z a ją c y sto p ień p rzy g o to w a n ia . D o sem in a riu m z g ła s z a li się w ciągu ca łeg o r o k u 18, bo na początk u X IX w ie k u n ie is tn ia ło je s z c z e p o ję c ie roku szk oln ego z a czy n a ją ceg o się ró w n o cześn ie d la w s z y stk ic h u czn iów . P ie r w sz e n au k i o b ejm u ją ce sztu k ę czy ta n ia i p isa n ia za m o ż­ n ie jsi ch ło p cy o trzy m y w a li od n a u c z y c ie li d o m o w y ch za tru d n io n y ch przez rod ziców , a u b ożsi z d o b y w a li p o d sta w o w e w ia d o m o ści od lu d z i św ia tle jsz y c h . W P ozn an iu jeiszcze w 1826 roku u b oższe w d o w y orga­ n izo w a ły p ry w a tn e n au czan ie, b y w te n sposób zarobić n a u tr z y m a ­ nie. Po ty m p rzy g o to w a n iu p rzechodzono do szk ół m iejsk ich . W g m a ­ chu sem in a riu m w P ozn an iu p row ad zon o szk ołę b isk u p ią, d la p rzy g o ­ to w a n ia m ło d zieży do k a p ła ń stw a . O b ejm ow ała ona k la sę p r z y g o to w a w ­ czą — in fim ę i trzy k la sy w y ższe. N ie w sz y sc y u c z y li się 4 la ta . L e ­ p iej p rzy g o to w a n i i z d o ln ie jsi m o g li u k o ń czy ć n a u k ę w te j sz k o le n a ­ w et w ciągu 2 lat. G łó w n y m p rzed m io tem n au czan ia b y ł języ k ła ­ ciń sk i. (W y c h o w a n k o w ie po u k o ń czen iu szk o ły b isk u p iej w s tę p o w a li d o m iejsco w eg o sem in ariu m , a n ie w ie lk a grupa k iero w a ła się do g im ­ nazjum , b y p o św ię c ić się in n y m d y scyp lin om .

M iarą w y k sz ta łc e n ia w y m a g a n eg o u k a n d y d a tó w do sem in a riu m b y ł program r e a lizo w a n y w g im n a zja ch , k tó r e p o sia d a ły 6 k la s. M a teria ł n iek tó ry ch k la s w y k ła d a n o w ciągu 2 l a t u . P o szczeg ó ln e k la s y o k re­ ślano cy fra m i rzy m sk im i od I do VI. N ajn iższą k la są b y ła I, a n a j­ w y ż sz ą V I. Od 1832 rok u w p ro w a d zo n o n a zw y ła ciń sk ie: s e x t a , q u in ta ,, quarta... i odw rócono porządek. P rim a b y ła od te g o czasu k la są n a j­ w yższą. Po u k oń czen iu ca łeg o k ursu gim n azju m w P ru sach , za g ra ­ n icą lu b p ry w a tn ie, sk ład an o na r ę c e dyrek tora g im n a zju m w n io se k o d o p u szczen ie do egzam in u m a tu ra ln eg o . E gzam in y o d b y w a ły , się przed sp ecja ln ą k o m isją , k tórej p rzew o d n iczy ł tzw . k r ó le w sk i k o m isa rz.

11 N o w a c k i J., A rch id iece zja p ozn ań sk a, s. 714.'

12 A rch iw u m A rch id iece zja ln e w P ozn an iu (skrćtf: A A P ), A k ta Or­ d yn ariatu A rcy b isk u p ieg o w P ozn an iu (skrót: OA) V 241 b; K r o t o - s k i K., K r z y w d y K o ś c io ł a k a to l ic k i e g o z e s t r o n y r z ą d u p r u s k i e g o w W l e lk o p o l s c e od c z a s u r o z b i o r ó w p o r. 1848, P rzeg lą d P o w s z e c h n y 157/1923/241. 13 P e t r a n i A., N a u k a p r a w a k a n o n ic z n e g o w P o lsc e w X V I I I i X I X w i e k u , L u b lin 1961, s. 50. 14 B r z e z i ń s k i A. , Ż y w o t X i ę d z a A n d r z e j a K i d a s z e w s k i e g o R e g e n ­ sa S e m i n a r i u m d u c h o w n e g o w G n ie ź n i e , P ozn ań 1864, s. 20— 29.

154 Ks. St. Książek [6]

P ra ce p isan o w k la s ie pod śc isły m nadzoTem z n a stęp u ją cy ch przed­ m iotów : język a ła ciń sk ieg o , greck iego, fra n cu sk ieg o , m a tem a ty k i, a późn iej ró w n ież z język a h eb ra jsk ieg o . N adto w W ielk im K s ię stw ie P o zn a ń sk im P o la k ó w o b o w ią zy w a ła praca z języ k a n iem ieck ieg o , a N ie m c ó w z język a p o lsk ieg o . P o p isem n y m eg za m in ie n a stę p o w a ł u s t­ n y . K om isja zb iera ła się 2 razy w roku z k oń cem k ażd ego półrocza. E gzam in n ie u d an y m ożna b yło pow tórzyć za p ół roku 15.

M in isterstw o S ta n u dnia 31 V II 1820 roku w y d a ło rozp orząd zen ie g a b in eto w e, na m ocy k tó reg o do stu d ió w filo z o fic z n o -te o lo g ic z n y c h m o g li być d o p u szczen i ci, k tórzy po u k oń czen iu g im n a zju m u zy sk a li ś w ia d e c tw o d ojrzałości. D ru gą m o żliw o ścią p rzy jęcia do sem in ariu m b ył egzam in zło żo n y w ob ec k o m isji w m iejsco w o ści, w k tórej zn a jd u ­ je się n au k o w y za k ła d filo z o fic z n o -te o lo g ic z n y . R ozp orząd zen ie m in i­ stra d otyczyło ró w n ież sem in a rió w w W ielk im K s ię stw ie P ozn ań sk im . S tw orzon o w ię c w P ozn an iu k o m isję eg za m in a cy jn ą , do k tó rej w sz e d ł radca k on sy sto rsk i i szk o ln y prałat D u n in jako p rzew o d n iczą cy , dw óch p ro feso ró w i jed en n a u czy ciel k ró lew sk ieg o gim n azju m w P ozn an iu . W eg za m in ie m ia ł brać u d zia ł regen s lub p refek t sem in a riu m d u ch ow - neigo w P oznaniu i jed en p rofesor, k tórzy na ró w n i z poprzed n im i m ie li d ecy d o w a ć o zd atn ości k a n d y d a ta 16.

W arunki p o sta w io n e p rzez w ła d z e p a ń stw o w e, ch ociaż m o g ły p rzy­ czy n ić się do p o d n iesien ia poziom u in te le k tu a ln e g o d u ch o w ień stw a , p rzy n io sły jed n a k d u że szk od y przez o b n iżen ie liczb y k a n d y d a tó w do k a p ła ń stw a . A rcy b isk u p G orzeńsk i w 1825 roku w n ió s ł p e ty c ję do rządu 0 zm ian ę w y m o g ó w u sk a rża ją c się, że w ciągu d w óch la t n ie m ógł być ■przyjęty do sem in a riu m żad en k a n d y d a t17 M in ister w y zn a ń p rzy ch y ­

la ją c się do p rośby u sta lił, ab y od k an d y d a tó w do sem in ariu m w G n ieźn ie i Poanariiu żądano zn ajom ości język a p o lsk ieg o i ła c iń sk ie ­ go w zak resie ą u in ty , a z p o zo sta ły ch p rzed m io tó w w y k ła d a n y c h w gim n azju m w za k resie ą u a rty . Z arządzenie tra ciło m oc po 5 latach , .jed n ak na prośbę arcy b isk u p a W olick iego i D u n in a przed łu żan o jego

w a żn o ść na n a stę p n e la t a 18.

C h ociaż w p ó źn iejszy ch la ta c h p rzyjm ow an o do sem in a riu m m ło ­ d zień có w po eg za m in ie m a tu ra ln y m , n ie b y li jed n a k n a le ż y c ie p rzy­ g o to w a n i do stu d iów . G im n azja d a w a ły ła tw o ść k o rzy sta n ia ze źródeł 1 litera tu r y w języ k a ch k la sy czn y ch , ale n ie ro z w ija ły sa m o d zieln o ści m y ś le n ia i osąd zan ia zja w isk . Z a m iło w a n y filo lo g k la sy czn y , n a u czy ciel i autor ro zp ra w y O z a s a d a c h w y c h o w a n i a po s z k o ła c h w y ż s z y c h , o p u ­ b lik o w a n e j na łam ach O r ę d o w n i k a N a u k o w e g o w 1840 roku, w id zia ł

15 S t o i ń s k i J., S z k o l n i c t w o ś r e d n ie w W i e l k i m K s i ę s t w i e P o z n a ń ­

s k i m w I p o ło w i e X I X w i e k u (1815— 1850), P o zn a ń 1972. s. 48, 65.

16 A m tsb la tt d er K ö n ig lich en P r e u ssisc h e n R eg ieru n g zu P o sen (skrót ..ARP) 26/1823/304—306.

17 F ą k a M., S t a n p r a w n y K ościo ła , s. 163.

W ykształcenie kanonistyczne duchowieństwa 155 s z k o d liw ą p rzew a g ę i b łęd n ą m etod ę n au czan ia języ k ó w starożytn ych . ."Stwierdzał, że „ u czn io w ie po d z ie w ię c io le tn im w ych o w a n iu ... w y c h o ­ d z ą na św ia t próżni w sz e lk ic h w ia d o m o śc i h isto ry czn y ch , g e o g ra ficz­ n y ch , p rzyrod n iczych, r e lig ijn y ch , filo zo ficzn y ch ... stąd n iezręczn ość... w p ożyciu , ... n ied o jrza ło ść w ro zu m o w a n iu o rzeczach, sło w e m n a ­

g o ść serca i rozum u...” 19. Z ta k im sta n em p rzy g o to w a n ia m u s ia ły się lic z y ć osob y o d p o w ied zia ln e za in te le k tu a ln e i m oraln e p rzy g o to w a ­ n ie k a n d y d a tó w do k a p ła ń stw a . S z c zeg ó ln ie z a in tereso w a n i ty m b y li a r c y b is k u p i, prow izorzy, rek torzy i grono p rofesorsk ie. M u sieli u k ła ­ d a ć z a jęcia ta k , b y braki u su n ąć, dać o d p o w ied n i zasób w ie d z y i p rze­

k a za ć w ła śc iw ą fo rm a cję d uchow ą.

W p ie r w sz y c h m iesią ca c h po o tw a rciu teo rety czn eg o sem in a riu m w P o z n a n iu m oc o b ow iązu jącą p o sia d a ła ord yn acja biskupa O k ęck iego z dnia 15 IX 1784 roku, z e zm ia n a m i d ok on an ym i w p ó źn iejszy m c z a sie . P o n iew a ż a rcyb isk u p D u n in n ie dop u szczał m y śli o ty m c z a so ­ w o ś c i sem in a riu m w P ozn an iu i p ragn ął oprzeć jego fu n k c jo n o w a n ie n a tr w a ły c h zasad ach , za ją ł się w k ró tce p rzy g o to w a n iem n o w eg o r e ­ g u la m in u . Już w listo p a d zie 1835 roku p rzed ło ży ł ks. k a n o n ik o w i J a b - c z y ń sk ie m u oraz profesorom ty m c z a so w y w ła sn o ręczn ie n a p isa n y sta tu t, k tó r y n a k a za ł od czytać a lu m n o m w obydw u języ k a ch i d o p iln o w a ć je g o zach ow an ia. U p o w a żn ił ks. J a b czy ń sk ieg o , p ełn ią ceg o ty m cza so w o f u n k c ję rektora, do złożenia w n io sk u w sp ra w ie e w e n tu a ln y c h p op ra­ w e k 20.

D w a la ta p óźn iej dnia 21 X 1837 roku a rcyb isk u p D u n in w y d a ł

O r d in a t io S e m i n a r i i P o s n a n i e n s i s 21. W trzecim p a ra g ra fie o m ó w ił e ta ­

t y p ro feso rsk ie. P rzew id zia n y ch zostało czterech p ro feso ró w teo lo g ii: d o g m a ty k i i n au k p om ocn iczych , te o lo g ii m o ra ln ej, h isto rii K o ścio ła 1 praw a, e g zeg ezy P ism a św . O trzym ali o n i ra n g ę p ro feso ró w n a d z w y ­ c z a jn y c h u n iw ersy tetu . J ę z y k ie m w y k ła d o w y m b yła łacin a. P r o feso ro ­ w i e m ie li p rzep row ad zać w ty g o d n iu d ziesięć p relek cji, a rek tor sześć. "Nie zo sta ła u sta lo n a ilo ść god zin d la p o szczeg ó ln y ch p rzed m iotów . A r c y b isk u p żąd ał p rzed sta w ien ia og ó ln eg o p rosp ek tu stu d ió w co trzy la t a , a na początk u k ażd ego sem estru za p o zn a w a ł się ze szczeg ó ło ­ w y m p la n em w y k ła d ó w , k tó ry p r z y g o to w y w a ł rek tor w p orozu m ien iu

2 gro n em profesorsk im . R ok a k a d em ick i rozp oczyn ał się 15 p a źd zier­ n ik a, a k o ń czy ł się 15 sierp n ia. P o d zielo n y b y ł na d w a sem estry . P ie r w s z y sem estr (hibernum ) tr w a ł od 15 p aźd ziern ik a do so b o ty przed n ie d z ie lą p a lm o w ą , a d ru gi (aestivu m ) od p on ied ziałk u p o n ie d z ie li p rzew o d n iej do 15 sierpnia. N a k ońcu każdego sem estru za p la n o w a n o u s tn e egzam in y. P o p ierw szy m sem estrze od b y w a ł się eg za m in w cią

-19 G r o t Z., H i p o li t C e g ie l s k i (1813— 1868). W: W yb itn i W ielk o p o la ­ n ie X IX w iek u , P ozn ań 1959, s. 195.

20 A A P , P ism o arcyb isk u p a D u n in a do ks. Ja b czy ń sk ieg o z d nia 4 X I 1835, O A IV 58.

21 A A P , T ek st O rdinatio S e m in a rii P o sn a n ien sis, A k ta S em in a riu m D u c h o w n e g o w P ozn an iu (skrót: SD ) 2.

156 Ks. St. Książek _[81 gu 4 god zin w o b ec grona p ro feso rsk ieg o , a na za k o ń czen ie roku a k a ­ d em ick ieg o m iał ch a ra k ter b ard ziej u ro czy sty , bo tr w a ł zn a czn ie dłużej; i b rał w n im u d zia ł arcy b isk u p oraz czło n k o w ie k a p itu ły m etrop o­ lita ln e j. G dy a rcy b isk u p n ie m ó g ł p rzyb yć na egzam in , z a stę p o w a ł g o w ik a riu sz g en era ln y . K le r y c y k tórzy o d b y li tr z e c h le tn i k u rs t e o lo ­ g ii, sk ła d a li egzam in p isem n y z te o lo g ii d o g m a ty czn ej, m o ra ln ej, h i­ sto r ii K o ścio ła , p raw a k a n o n iczn eg o i filo z o fii. W d ru giej połow ie-X Iie-X w ie k u d oszed ł jeszcze egzam in z język a n ie m ieck ieg o . T em at p racy p isem n ej w y z n a c z a ł w y k ła d o w c a danego przed m iotu . On też. c z u w a ł n ad sa m o d zieln y m op ra co w a n iem i ocen iał. P r o fe so r o w ie u ży ­ w a li d ość d o w o ln y ch te r m in ó w w ocen ie w ied zy zd o b y tej p rzez k le ­ ryk ów . S p o ty k a się o k reślen ia : optim e, bardzo dobrze, dość dobrze,, u jd zie, le d w ie u jd zie, m iern e w y p r a c o w a n ie itp. P o eg za m in ie p isem ­ n y m n a stęp o w a ł egzam in u stn y z w sz y stk ic h p rzed m io tó w te o lo g ic z ­ n y c h i filo z o fic z n y c h w y k ła d a n y c h w ciągu trzech la t. E gzam in t e n b y ł w a ru n k iem p rzy jęcia do sem in a riu m p ra k ty czn eg o w G n ieźn ie. M u sieli go odbyć ró w n ież ci, k tórzy kurs te o lo g ii k o ń c z y li na u n i­ w e r sy te ta c h . E gzam in po tr z e c h la ta ch stu d ió w m ia ł w y k a za ć p e w ie n sto p ień d ojrzałości do k a p ła ń stw a . C hociaż p isan o p race z k ilk u p rzed ­ m io tó w , to te m a ty u k ła d a li p ro feso ro w ie w ta k i sposób, by k le r y k m ógł w y k a za ć zd ob yte w ia d o m o śc i n ie ty lk o na w y k ła d a c h d a n e g o p rzed m iotu . C zęsto sam te m a t p o d su w a ł m y śl, b y a rg u m en ty czerp a ć z te o lo g ii, h isto rii, p raw a i in n y c h nauk. D la p rzy b y ły ch z u n iw e r ­ s y te tó w egzam in b y ł sp ra w d zia n em ortod ok sji. N a w ie lu u n iw e r sy ­ te ta c h p ru sk ich filo z o fię i p raw o k o śc ie ln e w y k ła d a li p ro testa n ci, po­ d ając n a u k ę skażoną a n a w et często zu p ełn ie b łęd n ą. P r a c e pisem ne- op atrzon e ocen ą i p od p isem p ro feso ra d an ego p rzed m iotu , oraz pro­ to k ó ł z egzam in u u stn eg o w łą cza n o do akt p erso n a ln y ch k lery k a i p rzek a zy w a n o do k on systorza.

O bok w y m ie n io n y c h czterech p ro feso ró w do p rzed m io tó w te o lo g ic z ­ n y ch , zatru d n ian o dw óch, a n a w e t trzech w y k ła d o w c ó w zw a n y ch l e ­ ktoram i, k tórzy u c z y li filo z o fii, te o lo g ii p a stersk iej, m e d y c y n y p a ste r ­ sk ie j, śp iew u , języ k a p o lsk ieg o i n ie m ie c k ie g o 22.

P ie r w sz y zesp ó ł p ro feso rsk i r e k r u to w a ł się w ca ło ści z N iem ców ,, k tó rzy stop n iow o o p u szcza li P ozn ań . Ich m iejsca z a jm o w a li k a p ła n i d iecez ji g n ie ź n ie ń sk ie j i p ozn a ń sk iej po zdobyciu o d p o w ied n ich k w a ­ lifik a c ji na u n iw e r sy te ta c h . P rzy k ażd ej n o m in a cji n a p rofesora w y ­ m agan e był® p la cet rządu p ru sk iego. Pod pozorem p la c e t u siło w a ł rząd p ru sk i p rzy w ła szczy ć sob ie p raw o n om in acji. W ty m d uchu m i­ n iste r stw o p rzy g o to w a ło p rojek t i p rzed łożyło k r ó lo w i do z a tw ie r d z e ­ n ia. O sta teczn ie p o zo sta w io n o a rcy b isk u p o w i p raw o n o m in o w a n ia pro­ fe s o r ó w te o lo g ii, a m in istro w i w y zn a ń zastrzeżon o m ia n o w a n ie pro­ fe s o r ó w filo zo fii.

22 Por. In d ex S ch o la ru m in S em in a rio A rch id io ecesa n o ... in s t it u e n - darum 1841— 1847; A A P , In d e x lectio n u m , SD 10, 11, 12.

W ykształcenie kanonistyczne duchowieństwa 157 S ta tu t b isk u p a O k ęck ieg o w śród d y sc y p lin teo lo g iczn y ch , k tó re po­ le c a ł w y k ła d a ć w sem in ariu m , w y lic z a p ra w o k an on iczn e. M oże to św ia d c z y ć , o te n d e n c ji do w y o d ręb n ien ia teg o przed m iotu od innj*ch n au k . W jezu ick ich szk ołach p o lsk iej p ro w in cji już na p o czątk u X V III w ie k u w y k ła d a n o p raw o k a n o n ic z n e jako osob n y przed m iot. M isjo­ n a r z e n a jc z ę śc ie j łą c z y li je z te o lo g ią m oraln ą w ram ach k tó rej o m a ­ w ia n o cen zu ry, try b u n a ły i k o n g reg a cje rzy m sk ie oraz p roces sp orn y i k arny. T ak ie u k ie r u n k o w a n ie p o sia d a ł u ż y w a n y przez m isjo n a rzy p o d ręczn ik C o lleta pt. I n s tit u ti o n e s th e o l o g ia e m o r a li s , L u g d u n i 1768. M isjo n a rze w sem in a riu m p o zn a ń sk im n ie w y k ła d a li p raw a k a n o n icz­ n e g o jako osob n ej d y sc y p lin y . W iad om ości z te j d zied zin y p o d a w a li w sposób w y sta r c z a ją c y p rzy in n y c h p rzed m io ta ch te o lo g ic z n y c h . B rak o d p o w ied n iej ilo ś c i p ro feso ró w n ie p o z w o lił im na z w ię k sz e n ie liczb y p rzed m io tó w .

Ż y czen ie a rcyb isk u p a D u n in a sk iero w a n e do m isjon arzy, by p raw o k a n o n ic z n e tr a k to w a n e b y ło jako o d d zieln y przed m iot, u r z e c z y w istn io ­ n e z o sta ło zaraz po ob jęciu zarządu sem in a riu m przez d u ch o w ień stw o d ie c e z ja ln e . Od W ielk a n o cy 1835 roku o d b y w a ły się p r e le k c je w k ażd y p o n ie d z ia łe k od g od zin y 15-tej do 1 6 - t e j 23. W n a stęp n y ch sem estra ch zw ięk szo n o ilo ść w y k ła d ó w . W ed łu g O rdinatio a rcy b isk u p a D u n in a n a ­ u k a p raw a k an on iczn ego m iała s ię o d b yw ać w drugim sem estrze ■drugiego roku stu d ió w i w p ie r w sz y m sem estrze trzecieg o roku stu ­

diów7. N ie zo sta ła podana g lo b a ln a lic z b a godzin, w k tó ry ch m a teria ł te g o przed m iotu m iał b yć w y ło żo n y , an i n ie w sk azan o p od ręczn ik a w e d łu g k tórego p rofesor m ia ł p row ad zić w y k ła d y . W zorując się na ó w c z e s n e j p ra k ty ce op artej na g łó w n y c h za ło żen ia ch szk o ły h isto - Tyczno-prawraej, p rzew id zian o jed n ego p rofesora dla praw a k an o n icz­ n e g o i h isto rii K ościoła. T ak ie ro zw ią za n ie b yło szerok o s to so w a n e w N iem czech . U sta lo n o lic z b ę za jęć d y d a k ty czn y ch . K ażd ego p r o fe ­ sora zob ow iązan o do p ro w a d zen ia d ziesięciu w y k ła d ó w ty g o d n io w o 24. Ś c iś le js z e u sta le n ia n a le ż a ły do rek tora, k tó ry razem z p ro feso ra m i u k ła d a ł szczeg ó ło w y plan na k ażd y sem estr i od in w e n c ji sam ego p rofesora, k tóry za g a d n ien ia p o k rew n e m ógł w y czerp u ją co podać p od ­ czas w y k ła d ó w h isto rii K ościoła, czy in n ego w y k ła d a n eg o p rzez sie b ie p rzed m iotu . G d yb y p raw o k a n o n iczn e u sta w ić na ró w n ej p ła szczy źn ie z h isto rią K ościoła, w y n ik a ło b y ż e d la w y k ła d ó w p raw a k a n o n icz­ n eg o arcy b isk u p w y zn a czy ł 5 god zin w ty g o d n iu , co w ciągu d w ó ch se m e str ó w u czy n iło b y ponad 200 godzin, w k tó ry ch n a leża ło w y czerp a ć p r z e w id z ia n y m ateriał. Z asada sta n o w ią ca , że p raw o k an on iczn e i h i­ sto r ię K ościoła m a w y k ła d a ć jed en profesor, już w c h w ili w y d a n ia

O rdinatio n ie b yła sto so w a n a . P ro feso r Jan F ra n cisze k P o h l obok

23 A A P , O A IV 58; W o l n i e w i c z M., Stu dium. P i s m a ś w i ę t e g o

w A r c y b i s k u p i m S e m i n a r i u m D u c h o w n y m w P o zn a n iu w la t a c h 1835—

— 1939, P ozn ań 1969, s. 9.

158 Ks. St. Książek [ 101

p raw a k an on iczn ego w y k ła d a ł te o lo g ię p a stersk ą , k a te c h e ty k ę i p e­ dagogik ę, a h isto rii K o ścio ła u c z y ł p rofesor A lzog. P o te m h isto rię K o ś­ cio ła o b ją ł ks. J a n J a n isz e w sk i, p raw o k a n o n iczn e ks. Jan R espądek,. k tó r y jak b y dla u zu p ełn ien ia etatu w y k ła d a ł p rzez p e w ie n czas h i­ sto r ię sztu k i k o ścieln ej. Po o d ejściu z sem in ariu m rek tora J a n is z e w ­ sk ieg o i p rofesora R ęsp od k a z a le c e n ie arcyb isk u p a D u n in a b y ło p rze­ strzeg a n e. P raw o k an on iczn e o b ję li h isto ry cy ks. A n to n i B rzeziń sk i, a p otem ks. E dw ard L ik o w sk i. W d y sk u sji nad program em n a u cza ­ n ia w sem in ariu m p row ad zon ej w 1856 r o k u 25, ks. B rzeziń sk i d o m a g a ł s ię by zatru d n ion o od d zieln y ch p ro feso ró w dla p raw a k a n o n iczn eg o i h isto rii K ościoła, arg u m en tu ją c że „dw ie ta k r o z le g łe d y s c y p lin y p rzechodzą siły jed n ej osob y i d la teg o ... z n a le ż y tą d o k ła d n o ścią u d z ie la n e być n ie m o g ą ”. P ro p o zy cja n ie zo sta ła p rzy jęta p o n iew a ż w zo ro w a n o się na u n iw e r sy te ta c h p ru sk ich .

P ie r w sz y m p rofesorem p raw a k an on iczn ego w zreo rg a n izo w a n y m se ­ m in a riu m p ozn ań sk im b ył ks. A d o l f C a p p e n b e r g . N o m in a c ję na to sta n o w isk o o trzym ał 13 I 1835 roku. N a p o d sta w ie resk ryp tu m in iste r ia ln e g o z dnia 19 X I 1834 roku w y n a g ro d zen ie za p racę w sem in a riu m p ozn ań sk im w y n o siło 400 ta la r ó w roczn ie i p e łn e u tr z y ­ m an ie. P o sia d a ł ty tu ł p rofesora n a d z w y c z a jn e g o 26. W y k ła d a ł h is to r ię K o ścio ła i p raw o k an on iczn e. P ra co w a ł w bardzo tru d n y m o k resie, gd y po o d ejściu m isjon arzy w ogniu różnych zm agań ustalan o- n o w y sta tu s te j u czeln i. A rcy b isk u p D u n in lic z y ł na m o cn iejsze z w ią z a n ie s ię C appenberga z P o zn a n iem . S u g ero w a ł m y śl o e w e n tu a ln y m a w a n ­ s ie w d zied zin ie n a u k o w ej lu b w h ierarch ii k o ścieln ej. Z n im u zg a d ­ n ia ł a rcyb isk u p w p ro w a d zen ie do sem in ariu m w y k ła d ó w języ k a p o l­ sk ieg o w w y m ia rze 6 god zin ty g o d n io w o , k tóre m ia ł p row ad zić ks. T eo ­ dor K iliń sk i k an on ik k o le g ia ty św . M arii M agd alen y w P o z n a n iu 27. C ap p en b erg p ra co w a ł w P o zn a n iu bardzo krótko. P rzed rozp oczęciem n o w eg o rok u a k a d em ick ieg o 1835/36 w y je c h a ł do M onasteru objąć sta ­ n o w isk o na ta m tejszy m u n iw e r sy te c ie .

T y m czasem z m o n a stersk ieg o u n iw e r sy te tu p rzyb ył do P ozn an ia n a m ie js c e C appenberga ks. J a n A l z o g (1808— 1878). O bjął w y k ła d y h isto rii K ościoła, p raw a k an on iczn ego, a p óźniej e g zeg ezy P iśm a św . W ym agan e k w a lifik a c je zd o b y w a ł na u n iw e r sy te c ie w e W rocław iu , w B onn i M onasterze, g d zie 28 II 1835 roku u zy sk a ł dok torat te o lo g ii. T am p row ad ził p r e le k c je z h isto rii K o ś c io ła 28. D o P ozn an ia p rzy b y ł w paźd ziern ik u 1835 r o k u 29. P a ten t na p rofesora h isto rii K ościoła i

25 A A P , L ist ks. W o jciech o w sk ieg o do arcyb isk u p a z dnia 14 X I 1856, OA V 241 b.

26 A A P , P ism o a rcy b isk u p a D u n in a z dnia 13 I 1835, OA IV 53; H o z a k o w s k i W., R e o r g a n iz a c ja se m in a r i u m , s. 245 przypis.

27 A A P , P ism o arcyb isk u p a D u n in a z dnia 1 VI 1835, OA IV 58.

28 A A P , OA IV 58.

W ykształcenie kanonistyczne duchow ieństw a 155 p raw a k an on iczn ego otrzy m a ł dnia 16 X I 1835 r o k u 30. W yk ład y p ra­ w a k a n o n iczn eg o p row ad ził w p ie r w sz y m sem estrze roku a k a d e m i­ c k ie g o 1835/36 **.

A lz o g b y ł p rzed e w sz y stk im w y b itn y m h isto ry k iem , k tó ry poszerzał: za k res w ie d z y h isto ry czn ej z a g a d n ien ia m i k a n o n isty czn y m i i p a tr y s­ ty czn y m i. N a le ż y przyp u szczać, że w w y k ła d a ch p raw a k a n o n iczn eg o o p ró cz w ia d o m o ści, p rzek a zy w a ł u m iło w a n ie K ościoła, zro zu m ien ie j e ­ go d ucha i u m ia rk o w a n e p e łn e o b iek ty w izm u sp o jrzen ie na za g a d ­ n ie n ia d y sk u sy jn e. Taką o c e n ę m ożna w y d ed u k o w a ć na p o d sta w ie jeg o • d zieł. M u siał rów n ież u w zg lęd n ia ć p o lsk ie u sta w o d a w stw o ta k w w y ­ k ła d a ch p raw a k a n on iczn ego, jak i h isto rii K ościoła, skoro ks. J a b - c z y ń sk i p row izor sem in a riu m p o zn a ń sk ieg o , podając na łam ach G a z e t y

K o ś c i e l n e j n otatk ą o o d e jśc iu Alzo-ga do H ild esh eim , za zn a czy ł ż e

„n ie zn a ł język a p o lsk ieg o , a le w y tr w a le badał d zieje K o ścio ła p o l­ sk ieg o 32.

O d d zia ły w a n ie A lzoga na m łod zież d u ch ow n ą n ie ogran iczało się t y l­ ko do w y k ła d ó w . R azem z p ro feso rem B ittn erem w sp o m a g a li ks. J a b - czy ń sk ieg o w k szta łto w a n iu ży cia w ew n ę tr z n e g o k le r y k ó w . N a zm ia n ę ■ o d p r a w ia li M sze św ., w k tó ry ch u c z e stn ic z y li w y c h o w a n k o w ie i b ra li u d z ia ł w g łó w n y c h m e d y ta c ja c h 33. D la p o d n iesien ia poziom u n a u k o ­ w e g o i za b ezp ieczen ia m o ż liw o śc i p racy tw ó rczej, p om agał A lzo g w u rząd zan iu b ib lio tek i sem in a ry jn ej 34.

W cza sie sporu arcyb isk u p a D u n in a z rządem p ruskim o z a ch o w a ­ n ie p raw a k o ścieln eg o przy z a w iera n iu m a łż e ń stw m iesza n y ch , ks. A lzo g sta n ą ł w obronie arcyb isk u p a. Jak o dow ód so lid a rn o ści i u z n a ­ nia za m ężną p o sta w ę a r cy b isk u p a w B e r lin ie i K ołobrzegu, ks. A lzo g o fia r o w a ł m u u k oń czon ą w ty m c za sie h isto rię K o ś c io ła 35. P o d z ie ­ się c iu la ta c h p racy w P ozn an iu , A lzo g z o sta ł p o w o ła n y na k a n o n ik a i w icerek to ra sem in ariu m d ie c e z ja ln e g o w H ild esh eim , a p o tem o b jął k a te d r ę h isto rii K ościoła na u n iw e r sy te c ie w e F ryb u rgu B ad eń sk im .

W roku a k a d em ick im 1835/36 w sem estrze le tn im w y k ła d y p raw a k a n o n iczn eg o w sem in ariu m p o zn a ń sk im ob jął ks. J a n F r a n c i s z e k P o h l (1803— 1881). Z za ch o w a n y ch w y k a z ó w za jęć w y n ik a , że w y ­

30 A A P , P ism o arcyb isk u p a z dnia 16 X I 1835, OA IV 58; W o l n i e - w i c z M., S t u d i u m P is m a św ., s. 11.

31 A A P , SD 4; A rch iw u m T eol. 1/1836/242; P e t r a n i A ., N a u k a

p r a w a kan o n ic z n e g o , s. 132— 133 p o d a je datę p ó źn iejszą o ca ły rok.

P o h l z o sta ł zatru d n ion y 16 IV 1836 roku, a w ię c na początku d r u g ie ­ go sem estru w roku a k a d em ick im 1835/36. D ru gi sem estr (letn i) roz­ p o czy n a ł się w p o n ied zia łek po n ie d z ie li p rzew o d n iej. W w y k a z ie z a ­ jęć w le tn im sem estrze za m ieszczo n y m w „A rch iw u m T eo lo g iczn y m ” P o h l fig u r u je już jak o p rofesor p raw a k a n on iczn ego.

32 G azeta K ośc. 2/1844/396.

33 A A P , L ist ks. J a b czy ń sk ieg o do arcyb isk u p a D u n in a z dnia 7 X I 1835, O A IV 58.

34 W o l n i e w i c z M., S t u d i u m P i s m a św ., s. 11.

160 Ks. St. Książek [ 1 2 ] k ła d y teg o przed m iotu w cza sie jego 10-cio le tn ie j p racy w se m in a ­ r iu m p ozn ań sk im o d b y w a ły się od 5 do 6 god zin ty g o d n io w o i obo­ w ią z y w a ły k le r y k ó w d ru giego roku w drugim se m e str z e i trzecieg o ro k u w p ierw szy m sem estrze. I n d e x S c h o la r u m in P o s n a n ie n s i S e m i -

n a rio A rch idioecesan o... p od aje, ż e rek tor P o h l w zim o w y m sem estrze

ro k u a k a d em ick ieg o 1843/44 w y k ła d a ł 6 godzin ty g o d n io w o p raw o k a ­ n o n ic z n e i 4 g o d zin y te o lo g ię p a s t e r s k ą 36. Z d arzały się sem estry , w k tó r y c h ks. P oh l p ro w a d ził za jęcia ty lk o z p raw a k a n o n iczn eg o 6 g o ­ d zin w ty g o d n iu , a te o lo g ię p a stersk ą m ia ł ks. U r b a n o w ic z37 lu b k s. J a b czy ń sk i. O sta tn i p r o w a d ził w y k ła d y w le tn im sem estrze roku a k a d em ick ieg o 1840/41 w w y m ia r z e d w óch g o d zin ty g o d n io w o p od a­ jąc po polsku n a jw a ż n ie jsz e za g a d n ien ia z p raw a k a n o n iczn eg o i te o ­ lo g ii p a s t e r s k ie j 88.

S p is y w y k ła d ó w za m ieszcza n e w in d ek sa ch i św ia d e c tw a stu d ió w z te g o czasu w y lic z a ją ty lk o n a zw isk o p rofesora i w y k ła d a n ą d y sc y ­ p lin ę . O p ra w ie k a n o n iczn y m czyn ion o w zm ia n k ę: d e iu ris can on ici sta tu tis — D r P o h l. To n ie p o zw a la na śc isłe w y o d r ę b n ie n ie za g a d ­ n ień , k tó re o m a w ia n o w y łą c z n ie n a w y k ła d a ch p raw a k a n on iczn ego. P o n ie w a ż ks. P o h l w y k ła d a ł p rzed m ioty p otrzeb n e n a cod zień w pra­ c y d u szp a stersk iej, stąd m ożna p rzypuszczać, ż e m a teria ł z p raw a k a n o n iczn eg o p o d a w a ł p r a k ty c z n ie 39. To b yło w y sta r c z a ją c e , bo w ia ­ d o m o ści h isto ry czn e o soborach, syn od ach i in sty tu ta c h w y n o s ili k le ­ r y c y z w y k ła d ó w ks.- A lzoga.

J ak o rek tor sem in a riu m ks. P o h l w sp ó łp ra co w a ł ś c iśle z p ro w izo ­ r a m i sem in a riu m ks. J a n em J a b czy ń sk im i ks. dr J a n em B u sła w em o T az ord yn ariu szem a r ch id iecezji a rcy b isk u p em D u n in em . O p isał d zie­ je sem in a riu m p o z n a ń s k ie g o 40, k tóre o p u b lik o w a ł w I n d e x S c h o la r u m

p e r m e n s e s h ib e r n o s a 1843/44 i n s t i t u e n d a r u m 1843. P r a c e tą za m ie­

r z a ł ks. J a b czy ń sk i w sk rócen iu za m ieścić w red a g o w a n ej przez sieb ie

G a z e c ie K o ś c i e l n e j 41. Po śm ierci arcyb isk u p a D u n in a w y d a ł ks. P oh l

ro zp ra w ę o ch arak terze hisitoryczn o-p raw n ym pt. M a r tin v o n D u n in

E r z b i s c h o f v o n G n e s e n u n d P osen , M a r ie n b u r g 1843.

M im o p racy w a r ch id iecezji p ozn ań sk iej, n ie zry w a ł ks. P o h l k on ­ ta k tó w z m a cierzy stą d iecezją w ro cła w sk ą i u n iw e r sy te te m w r o c ła w ­ sk im . G dy na w y d z ia le te o lo g ii k a to lick iej u n iw e r sy te tu w r o c ła w sk ie ­ go zrezy g n o w a ł d o b ro w o ln ie p rofesor te o lo g ii p a stersk iej dr L eopold S ch m id , na jego m iejsce p o w o ła n y zo sta ł w rok u 1846 ks. P o h l i o ­

m G azeta K ośc. 1/1843/374.

37 A A P , P ism o ks. P o h la z dnia 26 V II 1845, S D 8. ** P e t r a n i A., N a u k a p r a w a kan o n icz n eg o , s. 134.

39 A A P , P e r so n a lia k s. P . F ab isza, A k ta K on systorza G en era ln eg o w P o zn a n iu (skrót: KA) 220, te m a t na eg za m in ie z p raw a k a n o n iczn e­ go w 1841 roku — E orum q u i sacris fa c ie n d is lin g u a m v ern a cu la m ad- h ib en d a m asseru n t arg u m en ta ex a m in en tu r.

40 P o h l J., H isto ria S e m i n a r i i A r c h id i o e c e s a n i P osn an ien sis. W: In d e x S ch olaru m per m en ses h ib ern os a. 1843/44 in stitu en d a ru m , 1843.

W ykształcenie kanonistyczne duchowieństwa 161 tr z y m a ł ty tu ł p rofesora z w y c z a jn e g o 42. P o w y je ź d z ie ks. P o h la z P o z ­ n a n ia , p o ja w iła się w „G azecie K o ś c ie ln e j” n otatk a, że a rch id iecezja st r a c iła „ze w szech m iar god n ego m ęża ” 43.

A rcy b isk u p P r z y łu sk i n ie m ia ł w m iejsce ks. P o h la o d p o w ied n ieg o k a n d y d a ta na sta n o w isk o p rofesora p raw a k a n on iczn ego. Naj-bardziej o d p o w ie d n im w y d a w a ł się ks. J a b czy ń sk i, a le te n b y ł p rzeciążon y in n ą pracą. Z a gad n ien ia teg o przed m iotu w y k ła d a li za stęp czo p ro fe­ so r o w ie in n y ch d y scy p lin . W roku a k a d em ick im 1847/48 p raw o k a ­ n o n ic z n e w y k ła d a ł 2 g od zin y w ty g o d n iu sam a rcyb isk u p P rzy łu sk i, a te o lo g ię p a stersk ą rów n ież 2 g o d zin y w ty g o d n iu ks. o fic ja ł J a b ­ c z y ń s k i 44. Do p row ad zen ia w y k ła d ó w p raw a k a n o n iczn eg o arcy b isk u p ł>ył n a le ż y c ie p rzy g o to w a n y . W la ta c h 1806— 1811 b y ł a lu m n em p o z­ n a ń sk ie g o sem in a riu m d u ch ow n ego, n a stęp n ie w y je c h a ł na u n iw e r sy ­ t e t w e W rocław iu , gd zie stu d io w a ł na w y d z ia le te o lo g iczn y m i u z y s­ k a ł dok torat t e o l o g ii45. W y p ełn ia n ie urzędu egzam in atora p ro sy n o d a l- n eg o p om agało w o d św ieża n iu z d o b y ty ch w iad om ości. O dbył podróż d o R zym u, gd zie w 1823 roku u z y sk a ł doktorat ob ojga praw . B y ł jed ­ n y m z bard ziej w y k sz ta łc o n y c h d u ch o w n y ch w ty m ok resie. To za­ p e w n e z a d ecy d o w a ło , że p o w ierzo n o m u fu n k cję prow izora se m in a ­ r iu m d u c h o w n e g o 46. W y so k ie sta n o w isk o w h iera rc h ii k o śc ie ln e j i z w ią z a n e z ty m lic z n e ob ow iązk i, n ie p o z w o liły na p ro w a d zen ie w y ­ k ła d ó w p raw a k an on iczn ego p rzez d łu ższy okres.

D zia ła ln o ść p o zn a ń sk ieg o sem in a riu m d u ch ow n ego w la ta c h 1835— — 1848 n a leży u w a ża ć jako okres w stęp n y , w k tórym p o w sta w a ło i k sz ta łto w a ło się ż y c ie n a u k o w e teg o zakładu. P ra w o k an on iczn e zd o­

b yło w ty m cza sie w ła śc iw e m ie jsc e w śród in n y c h d y scy p lin . Z godnie z za ło żen ia m i, sem in ariu m p r z y g o to w y w a ło do p racy w d u szp a sterst­

w ie . P o w ie r z a n ie w y k ła d ó w p raw a k a n o n iczn eg o i te o lo g ii p a stersk iej je d n e m u p ro feso ro w i m iało duże z a le ty ze stron y prak tyczn ej. W iele k w e s tii p ra w n y ch w y ja śn ia ł na w y k ła d a ch te o lo g ii p a stersk iej n ie t y lk o ks. P oh l, a le rów n ież ks. U rb an ow icz, o k tórym czasop ism a p o z n a ń sk ie m ó w iły , że b y ł p ro feso rem p raw a k a n o n ic z n e g o 47.

N a jh a rd ziej zn an ym w ty m cza sie p od ręczn ik iem p raw a k a n o n icz­ n e g o w P ru sa ch b yła praca F erd y n a n d a W altera pt. L e h r b u c h d e s

41 G azeta K ośc. 1/1843/374.

42 N i k e l J., D ie k a th o l is c h — th e o l o g is c h e F a k u lt ä t. W: F e stsc h r ift z u r F e ie r d es h u n d ertjä h rig en B e ste h e n s der U n iv ersitä t B resla u , red. K a u fm a n n G., B reslau 1911, s. 128; H a s s e F., L e b e n u n d S c h r i f t e n

d e r k a th . th eol. D o z e n te n , s. 87; G azeta Kośc. 4/1846/277.

43 G azeta K ośc. 4/1846/277.

44 G azeta K ośc. 6/1848/13.

45 Z i e l i ń s k i Z., K o ś c ió ł k a t o l i c k i ’ w W i e l k i m K s ię s tu ń e P o z n a ń ­

s k i m w la t a c h 1848— 1865, L u b lin 1973, s. 80.

46 F a b i s z P., D e A r c h i e p i s c o p a t u P o s n a n ie n s i (1821—1867) c o m m e n -

t a t i o his to rica , O leśn ica 1867, s. 37 i 77 (podaje d w ie różne daty).

47 P rzeg lą d P o zn a ń sk i 21/1855/102— 103, przedruk z G a zety P o zn a ń ­ sk ie j.

162 Ks. St. Książek [14J

K i r c h e n r e c h t s m i t B r ü s k s ic h ti g u n g d e r n e u s t e n V e r h ä lt n is s e , B o n n 1822. N a le ż y przyp u szczać, ż e ono sta n o w iło g łó w n ą pom oc w opra­

c o w a n iu w y k ła d ó w . S zczeg ó ln ą ła tw o ść p o słu g iw a n ia się n im m ie li p r o fe s o r o w ie k sz ta łc e n i na u n iw e r sy te ta c h n iem ieck ich . D zieło W a lte­ ra d zieli się na 3 części. W sied m iu p aragrafach p ie r w sz e j części po­ d a n e są p o d sta w o w e w ia d o m o ści w p ro w a d za ją ce w przed m iot. D ru ga część zw an a ogóln ą za w iera w y k ła d o K o ściele, h isto rię p raw a k a ­ n o n iczn eg o i n a ś w ie tle n ie sto su n k ó w m ięd zy K o ścio łem a p a ń stw a m i w różn ych częścia ch N iem iec. T rzecia część zw an a szczeg ó ło w ą tr a k ­ tu je o w e w n ę tr z n y m u stroju K ościoła, o osob ach i urzęd ach , oraz. o zarząd zie w p o szczeg ó ln y ch częścia ch K ościoła (I księga). N a stę p ­ n ie zaw iera p raw o rzeczo w e (II księga) i o m ó w ie n ie słu żb y B ożej,, k tó ra za słu g u je na u w a g ę ze stron y p raw a k o ścieln eg o (III księga).. D od an y rejestr u ła tw ia k o rzy sta n ie z d zieła. P o d ręczn ik W altera d a­ w a ł d o sta teczn y zasób w ia d o m o ści ta k z k o ścieln eg o p ra w a p r y w a t­ n ego, jak i z p u b liczn ego. N ie u w z g lę d n ia ł p a rty k u la rn eg o p raw a p o l­ sk ieg o . B raki te u zu p e łn ia li ks. U rb an ow icz, k tó ry zd ob ył w y k sz ta ł­ c e n ie w Z grom adzeniu K sięży M isjonarzy św . W in cen tego a P a u lo i. p r z e k a z y w a ł n a u k ę sto so w n ie do sp osob ów m isjo n a rsk ich , oraz k s- J a b czy ń sk i dobry zn a w ca p o lsk ieg o p raw a sy n o d a ln eg o i h isto rii b is­ k u p stw a p o zn ań sk iego.

O bok p rzek a zy w a n ia w ied zy p ra w n iczej, zw racan o u w a g ę na p rzy ­ g o to w a n ie k an d y d a tó w do k a p ła ń stw a w duchu p o słu sz e ń stw a w ła d zy k o śc ie ln e j. D u ży w p ły w na w y k sz ta łc e n ie g o to w o ści obrony p raw i w o ln o śc i K ościoła m iała p o sta w a arcyb isk u p a D u n in a w spoTze do­ ty c z ą c y m m a łżeń stw m iesza n y ch . P r o feso ro w ie p op ierali arcypasterza,. a m łod zież d u ch ow n a p rzeży w a ła jego u w ię z ie n ie i pow rót p o łą czo n y z e n tu zja sty czn y m p o w ita n iem . Ze Ś lą sk a p rzed o sta w a ły się do W iel­ k o p o lsk i b łęd n e za sa d y g ło szo n e p rzez ks. T h ein era i R on gego. N ieco za m ętu w p ro w a d ził w a r ch id iecezji p ozn ań sk iej ks. C zerski. P r o fe ­ so ro w ie p o d a w a li a rg u m en ty p rzeciw n a u ce „refo rm a to ró w ”, u m a c n ia ­ li za m iło w a n ie do języ k a ła ciń sk ieg o w li t u r g ii48 i u k a z y w a li w a rto ść k a p ła ń sk ieg o b ezżeń stw a.

R ok 1848 n a leży u w a ża ć za d atę p rzeło m o w ą w h isto rii stu d iu m p raw a k a n on iczn ego w o m a w ia n y m p rzez nas ok resie, p o n iew a ż za­ m y k a okres zm ien ia ją c y ch się często p ro feso ró w , k tó rzy p row ad ząc w sem in a riu m w y k ła d y z in n y ch p rzed m iotów , n ie m ogli p o św ięcić w ie le czasu p raw u k a n o n iczn em u . D o p o sta w ien ia teg o przed m iotu n a w y so k im p o zio m ie p rzy czy n iło się to, że p o w o ła n o na p ro feso ra k s. J a n a R e s p ą d k a (1817— 1901) doktora obojga p raw , k tó ry w

48 Por. T em a ty na eg za m in ie z p raw a k an on iczn ego w roku 1841: I D e E piscoporum e le c tio n e a rg u m en tis e x h isto ria et T h eologia p e- titio , d isp u tetu r. II E orum q u i sacris fa cien d is lin g u a m vernaculam . a d h ib en d a m asseru n t argu m en ta ex a m in en tu r. A A P , P erso n a lia ks^ F a b isza P ., KA 220.

W ykształcenie kanonistyczne duchowieństwa 163 la ta c h 1848— 1854 p ra w ie w y łą c z n ie z a jm o w a ł się tą dziedziną. S tu d ia o d b ył na w y d z ia le te o lo g iczn y m u n iw e r sy te tu w ro cła w sk ieg o . S łu c h a ł /w y k ła d ó w B altzera, Ritteira, D em m a, V etza, M oversa, G itzlera, A m - brosch a, E lv e n isc h a i B ran iu ssa. P o sk oń czen iu te o lo g ii w 1843 roku rozp oczął stu d ia na w y d z ia le p ra w n y m , k tóre za k o ń czy ł w 1846 roku. N a obu w y d z ia ła c h słu ch a ł w y tr a w n e g o k a n o n isty ślą sk ieg o prof. G i­ tzlera , k tó ry w y k ła d a ł na w y d z ia le teo lo g iczn y m : p raw o k a n o n iczn e i k o śc ie ln e , p rzep isy ty czą ce m a łż e ń stw m iesza n y ch , oraz h isto rię i in ­ s ty tu ty p raw a rzym sk iego, a n a w y d z ia le praw n ym : P a n d ecta e, p ra w o sp ad k ow e, źródła p raw a rzy m sk ieg o i p raw o rzy m sk ie, oraz p rzep isy p ra w n e d otyczące p rzysięgi. R esp ąd ek b rał u d zia ł w d w óch se m in a ­ riach : u G itzlera i A b egga, k tó ry p ro w a d ził sem in ariu m i z a jęcia z p raw a k arn ego. W letn im se m estrze 1844 roku słu ch a ł prof. R eg en - b rech ta, k tó ry na w y d z ia le p ra w n y m w y k ła d a ł p raw o k a n o n iczn e i k o ś c ie ln e 49. S tu d ia teo lo g ic z n e i p ra w n icze ks. R esp ąd k a n a u n iw e r ­ s y te c ie w r o c ła w sk im tr w a ły łą czn ie 12 sem estró w .

D la o sią g n ięcia stop n ia doktora obojga p raw u d ał się do M ona­ ch iu m , gd zie przy u d zia le prom otora prof. F ran ciszk a K sa w ereg o Z en - gera u z y sk a ł d yp lom 13 V III 1847 roku. N a d y sp u tę p u b liczn ą p rzy­ g o to w a ł 15 tez. D ziesięć o b ejm o w a ło za g a d n ien ia z p raw a rzy m sk ieg o i p a ń stw o w eg o , a pięć z p raw a k an on iczn ego. T ezy z p raw a k a n o n i­ czn eg o m ia ły n a stęp u ją ce b rzm ien ie: C o n su etu d in em e c c le sia s tic i etia m

iu ris fo n te m esse prohibeo; P atron o sim p lici q u em vocan t, on u s rep a - ran d i e c c le sia m haud in cu b it; P atron o proprium filiu m ad b e n e fic ia p ra esen ta re licet; C lericoru m fid e ju ss io n e s v a lid a e; C. 10 de p oen . et rem is. (5.28) et c. 12 X de m ajor, et obed. (1.33) in ter se non r e - p u gn an t M.

K s. R esp ą d ek w roku a k a d em ick im 1848/49, 1849/50 w y k ła d a ł 9 g o ­ d zin , a w n a stęp n y ch la ta c h 10 god zin ty g o d n io w o . R esp ek to w a n ia O rdynacji o d n ośn ie ilo śc i za jęć zażąd ał a rcyb isk u p p ism em sk ie r o w a ­ n ym do p r o w iz o r a 51. F orm a czy ta n ia w y k ła d u w tak im te m p ie b y słu c h a c z e m o g li treść zan o to w a ć, w p ły w a ła n ieco ham ująco na ilo ś ć p rzek a za n eg o m a teria łu . Z w a ży w szy jed n ak , że p raw o w y k ła d a n o w cią g u ca łeg o roku a k a d em ick ieg o w p e łn y m w y m ia rze godzin, zasób w ie d z y k a n o n isty czn ej w y n o szo n y p rzez w y c h o w a n k ó w sem in a riu m p o zn a ń sk ieg o b y ł dość ob szerny. A lu m n i na trzecim roku stu d ió w m ie li m ożn ość w y słu ch a ć ok oło 300 p relek cji. Od początku roku a k a ­ d e m ic k ie g o 1850/51 ob o w ią zek słu ch a n ia w y k ła d ó w p raw a k a n o n icz­ n eg o w w y m ia rze 3, a n a w et 4 god zin ty g o d n io w o ro zcią g n ięto na k u rs I I 52. C ałe stu d iu m p raw a k a n o n iczn eg o o b ejm o w a ło w te d y ok o ło 450 w y k ła d ó w .

ł 49 A A P , Ś w ia d ectw o stu d ió w na u n iw e r sy te c ie w ro cła w sk im , K A 965.

50 A A P , D y p lo m d ok torsk i z dnia 13 V III 1847 r., K A 965.

51 A A P , P ism o arcyb isk u p a do p row izora z dnia 17 V II 1850, SD 11.