Jan Słonina
Actio commodati w prawie rzymskim
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 27/3-4, 197-222
i Praw o Kanoniczne | 27 (1984) n r 3 - 4
JAN SŁONINA
ACTIO COMMODATI W PRAWIE RZYMSKIM
T r e ś ć : —■ a. Poglądy na temat pierwotnej zaskarżalności użycze nia. — b. Pozakantraktowa ochrona użyczenia, i— c. Wprowadzenie kon traktowej ochrony użyczenia, i— d. Formuły actio commodati. — e.
Actio commodati skargą dobrej wiary? — f. Actio commodati contraria.
K om odat, k o n tr a k t n ie z b y t ro z p o w sz ech n io n y w życiu co d zien n y m R zy m ian , (podobnie z re sz tą ja k i d zisiaj) b y ł zaw sze sto s u n k ie m o p a rty m n a p rz y ja ź n i i za u fa n iu , d lateg o n ie często p ro w ad ził do s y tu a c ji k o n flik to w y c h , ro z w ią z y w a n y ch d o p iero n a d ro d ze s ą dow ej. N ie m n ie j ja k o sto su n e k p ra w n y ro d ził zaw sze w iele w ą tp li w ości w y n ik a ją c y c h z in te r p r e ta c ji i ro zw o ju o g ó ln y ch pojęć p r a w n y ch . Z w ią zan e z ty m p ro b le m y s ta n o w iły p rz e d m io t m ojego s tu diu m . W a rty k u le f>t. C o m m o d a tu m rei suae, P ra w o Kam. 24, 1981, n r 3—4, ro zw a żałem m ożliw ość z a w a rc ia k o n tr a k tu k o m o d atu , k tó reg o p rz e d m io te m je st rzecz w ła sn a b io rąceg o ; n a stę p n ie w a r t y k u le p t. C om m odare h a b ita tio n e m , P ra w o K an . 25, 1982, n r 3— 4, p rz e d sta w iłe m p ro b le m u ży cz en ia h a b itatio; zaś p o w sta n ie k o n tr a k tu u ży czen ia i w y n ik a ją c e s tą d k o n se k w e n c je om ów iłem w a r ty k u le pt. K o rzy sta n ie z rze c zy u ż y c z o n e j w p ra w ie r z y m s k im , P r a w o Kam. 26, 1983, n r 3—4. C elem obecnego szkicu je st w y k a z a nie, iż ja k p o w sta n ie k o n tr a k tu k o m o d a tu z a k ład ało z a u fa n ie do d ru g ie j s tro n y ta k p rz y ro z w ią z y w a n iu s y tu a c ji k o n flik to w y c h , w w y p a d k u w y to czen ia sk a rg i, s ta ra n o się k ie ro w a ć zasad am i d o b re j w ia ry .
* . * *
a. J a k w y g ląd ało dochodzenie roszczeń z ty tu łu u ży czen ia dla n a jd a w n ie jsz y c h czasów , tru d n o pow iedzieć, g d y ż b r a k je st o d p o w ie d n ic h m a te ria łó w źródłow ych.
Ź ró d ła lite ra c k ie , zw łaszcza P la u t, m ó w ią w w ielu m iejsc ach o u ży czen iu , ale n ie p o d a ją ża d n y c h in fo rm a c ji n a te m a t jego z a s k a r ż a ln o ś c i1. C hociaż u P la u ta sp o ty k a się p rz y p a d e k , że u ż y
-1 Wprawdzie w Trin. -1-13-1 (.quod datum utendum st, id repetundi co-
piast quando velis) mowa jest o możliwości odebrania rzeczy danej w
używanie, ale nie jest powiedziane, w jaki sposób może ono nastąpić. Por. E. C o s t a, II diritto privato romano nelle comedie di Plauto, To rino 1890, s. 306 (cyt. Diritto); F. P a s t o r i , II commodato nel dirit to romano (Contributi allo studio della responsabilitd contrattuale)
Mi-198 J. Słonina [2] czenie n a ra ż a n a ry z y k o u tr a ty rzeczy d a n e j w u ż y w a n ie 2, m im o to n ie je s t ono tra k to w a n e jak o sto su n e k p ra w n y i w k o n se k w e n c ji n ie m a ono o d rę b n e j o c h ro n y p ra w n e j 3.
R ów nież K ato w ro z p ra w ie o r o ln ic tw ie 4 m ów iąc o u ż y w an iu , po ogólnym stw ie rd z e n iu , że roszczeń z teg o ty tu łu n a le ż y d ocho dzić, n ie m ów i, w ja k i sposób n a le ż y w ty m w y p a d k u postępow ać. P o d o b n ie C ic e r o 5 n ie d o sta rc z a w iadom ości o sposobie d ocho d ze n ia roszczeń z ty tu łu u ży czenia, chociaż m ożna w nioskow ać, że zn ał on k o m o d a t ja k o sto su n e k p ra w n y 6.
T ak że źró d ła p ra w n ic z e n ie m ó w ią nic o z a sk arżaln o ści kom o- d a tu w n a js ta rs z y c h czasach. D lateg o też ro z w a ż a n ia n a te n t e m a t po zo stają n a d a l w sferze m n iej lu b b a rd z ie j p raw d o p o d o b n y c h hipotez.
D e m e liu s 7 u w aża, że oprócz pożyczki (dochodzonej za pom ocą
legis actio p er co n d ictio n em ) in n e k o n tr a ty re a ln e , a w ięc i k o
m o d at, oo n a jm n ie j w czasach P la u ta n ie b y ły zask a rż aln e . P o d o b n ą op in ię co do z a sk a rż aln o ści k o m o d a tu w y ra ż a C o s ta 8 m o ty w u ją c to ty m , że k o m o d a t n ie w ych o d ził poza z a k re s sto su n k ó w m ięd zy p rz y ja c ió łm i i tnie m ia ł zasto so w a n ia w życiu h a n d lo w y m . Gnosso, a za n im A m b ro sin o 9 s ta w ia ją h ip o tezę 10, że k o m o d a t w o k resie u sta w o d a w stw a X II ta b lic b y ł re a liz o w a n y p rzez m a n c y p a - cję fid u c ja rn ą i że o b o w iązek re m a n c y p o w a n ia b y ł p rz e w id z ia n y u s ta w ą X II ta b lic . J e ś li rzecz n ie zo stała zw ró co n a stro n ie , k tó ra d a ła ją w u ży w a n ie, p rz y słu g iw a ła legis actio sa cra m en to in p erso
-lano 1954, s. 36 (cyt. Commodato). Już samo zakwalifikowanie stanu fak tycznego budzi wśród romanistów wątpliwości. C. D e m e l i u s , Plauti-
nische Studien, Zeitschrift für Rechtsgeschichte II, Weimar 1863, s. 223;
C. F e r r i n i , Storia e teoria del contratto di commodato nel diritto romano. Opere III, Milano 1929, s. 94 mówią, że fragment ten odnosi
się do depozytu. Natomiast C o s t a , Diritto, s. 315, odnosi go do ko
modatu.
2 Por. Asin. 44Й.
8 C. F e r r i n i, dz. cyt., s. 93. 4 Por. De agricultura VII = 5,3.
5 Por. Tusc. disp. 3,1)3,36; De }in. 2,36,117.'
0 Inaczej E. C o s t a , Cicerone giureconsulto I, Bologna 1927, s. 181
uw. 1; F. P a s t o r i, Commodato, s. 115 uw. 9, którzy na podstawie De fin. 2,35,117 argumentują, że Cicero nie znał komodatu jako stosun
ku prawnego. Pogląd ten kwestionuje S. S o 1 a z z i (rec. F. P a s t o r i,
Commodato) IURA 6, 1955, s. 258 i n.
7 C. D e m e l i u s , dz. cyt., s. 222, i n. 8 E. C o s t a , Diritto, s. 321.
9 R. A m b r o s i n o , La „legis actio sacramento in personam” e la protezione giuridica dei rapporti fiduciari, Studi ArangioRuiz II, Napoli
1953 s. 260 i n. oraz cytowany tam G. G r o s s o, Sulla fiducia a scopo
di manumissio, RISG 4, 1929 i— praca niedostępna mi.
10 Por. C. A. M a s c h i , La categoria dei contratti reali (Corso di di
ritto romano), Milano 197i3, s. 36, który uważa tę hipotezę za wymysł
fantazji i twierdzi, że kontrastuje ona zarówno z generalną linią roz woju prawa kwirytalnego, jak i późniejszego.
[3] Actio commodati w praw ie rzym skim 199
n a m u . B ethm am n-H ollw eg 12 n ie w ą tp ią c w z a sk arżaln o ść kom o- d a tu , ta k ja k i in n y c h k o n tra k tó w re a ln y c h , p ro p o n u je p o d o b n ie ja k V o ig t13 legis actio p er iu d ic is a rb itiv e p o stu la tio n e m . P u - g ld e se14 ro z w a ż a jąc zasto so w an ie legis actio p e r co n d ic tio n e m is stw ie rd z a , że s tw a rz a ła o na z a sk arżaln o ść zobow iązaniom k o n tr a k to w y m z a w a rty m : re, v e rb is, litte ris, z czego w y n ik a , że sto so w a no ją do sta n ó w fa k ty c z n y c h o b ję ty c h p ó źn iej n azw ą c o m m o d a tu m . D ochodzenie roszczeń p rz y pom ocy legis actio p e r c o n d ictio n em , o p ie w a ją c y ch n a in n e p rz e d m io ty n iż p ie n iąd z e 16, zostało u m o ż li w io n e p rze z p rz e p isy le x C a lp u r n ia 17. L e x C a lp u rn ia um o żliw iła do ch o d zen ie ro szczeń p rz y pom ocy legis actio p e r c o n d ictio n e m de
o m n i certa r e 18. C erta res sta n o w iła izarówno rzeczy oznaczone
g a tu n k o w o ja k i sp ecy ficzn ie 19, d late g o też n a p o d sta w ie le x C al
p u rn ia leg is actio p e r co n d ic tio n e m m o g ła b y ć w y ta c z a n a z a ró w
no ze sto su n k u pożyczki w n a tu rz e , ja k i k o m o d atu .
b. N ie w d a ją c się w h ip o te ty c z n e , n ie p o p a rte źródłow o ro z w a ż a n ia n a te m a t z a sk a rżaln o ści k o m o d a tu w o k re sie p ro cesu le - g isak cy jn eg o , n a le ż y zauw ażyć, że p rz e d w p ro w a d z e n ie m z a s k a r żalności k o n tra k to w e j m ożna b y ło p o śred n io u zy sk ać o ch ro n ę ty c h sta n ó w fa k ty c z n y c h , k tó re o b e jm o w a ł p ó źn iej k o n tr a k t u ży czen ia 20.
11 Na itemat legis actio sacramento in personam por. C. G i o f f r e d i ,
Diritto e processo nelle antiche form e giuridiche romane, Roma 1955,
s. 146 i n.; G. P u g l i e s e , II processo civile romano I. Le legis actio-
nes, Roma 1962, s. 298 i m.; M. Kas e s r , Das römische Zivilprozessrecht,
München 1966, s. 64 (cyt. Z PR).
12 H. B e t h m a n n - H o l l w e g , Der römische Civilprocess I, Bonn 1864, s. 166.
13 M. V 0 i g t, Das ius naturale, aequum et bonum und ius gen tiu m der Römer III, Leipzig 1876, s. 319.
14 G. P u g l i e s e , dz. cyt., is. 349. Por. także B. A l b a n e s e , Per la storia del creditum . An. Pal. 32, 1971, s. 14 i n.
15 Na temat legis actio per condictionem por. M. K a s e r , Das alt
römische ius, Göttingen 1940, s. 286 i n.; tenże, ZPR, s. 80 i n.; C.
G i o f f r e d i , dz. cyt., s. 169 i n,; G. P u g l i e s e , dz. cyt., s. 346 i n. 16 Dochodzenie roszczeń opiewających na certa pecunia umożliwiła
lex Silia. Na temat lex Silia por. G. R o t o n d i , Leges publicae popu- li Romani, Milano 1912, s. 263. Co cło datowania tej ustawy por. M.
K a s e r , ZPR, s. 81 uw. 4.
17 Co do daty uchwalenia lex Calpurnia por.: G. R o t o n d i , dz. cyt., s. 263 i n. ; G. P u g l i e s e , dz. cyt., s. 346 i n ; M. K a s e r , ZPR, s. 81 uw. 4.
18 G. P u g l i e s e , dz. cyt., s. 348 uważa, że ustawa ta pozwala w y toczyć ten rodzaj postępowania w każdym przypadku roszczenia certa
res, niezależnie od źródła dochodzonego stosunku. Natomiast C. A. M a-
s c h i, dz. cyt., s. 139 uważa, że lex Calpurnia dotyczyła tyliko tych wypadków, gdy utracono własność certa res.
19 Por. E. J o b b é-D u v a l , Etudes sur les Romains I, Paris 1896,
s. 195; E. B e 11 i, Diritto romano I (Parte generale), Padova 1S35, s.
466; G. P u g 1 i e s e, dz. cyt., s. 34©; M. K a s e r, Das römische P rivat-
riecht2 I, München 1971, s. 170 i n. (cyt. RPR).
20 Por. F. B. J. W u b b e, Gaius et les contrats réels, TR 35, 1967, s. 5(07 i n. (cyt. Contrats réels); M. K a s e r , RPR I, s. 533.
200 J. S ło n in a [4]
G e l l i u s N octes A ttic a e 6,15,2:
Ita q u e Q. Scaevola, I n lib ro ru m qu o s De Iu r e C iv ili com po- s u it X V I, v e rb a h a e c p o su it: „Q uod cui s e rv a n d u m d a tu m est, si id u su s est, siv e qu o d u te n d u m accep it, a d a lia m re m a tq u e a c cep it u su s est, f u r ti se ob lig av it.
W re la c ji p rz e k a z a n e j p rze z G elliu sa Q. M ucius stw ie rd z a , że jeśli b io rą c y rzecz n a p rz e c h o w a n ie k o rz y sta z n ie j lu b z w zięte j do u ż y w a n ia k o rz y s ta in acz ej n iż o trz y m a ł, p o p e łn ia fu r tu m .
P o tw ie rd z e n ie ta k ie g o sta n o w isk a Q. M uciusa z n a jd u je się ró w nież w licz n y ch k o m e n ta rz a c h ju r y s tó w klasy czn y ch .
D. 47,2,77(76) p r. ( P o m p o n i u s 1.38 ad Q u in tu m M u c iu m ): Q ui r e sib i com m odata... u su ś e st a lite r a tq u e accep it, si e x is tim a v it se n o n in v ito dom ino id fa c e re, f u r ti n o n te n e tu r...: co m m o d ati a n te n e a tu r, in c u lp a aestim a tio e rit, id e st a n n o n d e b u e rit e x is tim a re id d o m in u m p e rm issu ru m .
P o m p o n iu s, n ie w ą tp liw ie pod w p ły w e m Q u in tu sa M uciusa, ro z w a ż a ją c m ożliw ość z a sk arżaln o ści za pom ocą actio fu r t i stw ie rd z a , w ja k ic h w y p a d k a c h n ie m a o n a m ie js c a 21 o raz m ów i w ja k ic h okolicznościach m a zasto so w an ie actio co m m o d a ti. W p raw d zie w p rz e d sta w io n y m s ta n ie fa k ty c z n y m n ie m a k o n k u re n c ji sk a rg , ale ty lk o d lateg o , iż k o rz y s ta n ie z rzeczy, chociaż b e z p ra w n e , n ie było czy n io n e u m y śln ie, w b re w w oli d ającego, a w ięc nie zostało p o p e łn io n e fu r tu m . Z tego jed.nak w y n ik a , że w sy tu a c ji, g d y b y k o m o d a ta riu sz u m y śln ie , w b re w w oli dająceg o , k o rz y s ta ł z rzeczy, m ó g łb y b yć p o z y w a n y z aró w n o n a p o d staw ie actio fu r ti ja k i
actio c o m m o d a ti.
R ów nież Javolem us w p rz y p a d k u p o p e łn ie n ia fu r tu m rzeczy użyczo n ej dopuszcza za ró w n o actio fu r ti ja k i actio com m odati.
0.47,2,72(71) p r. ( ' J a v o l e n u s 1.15 e x Cassio):
Si is, cui co m m o d ata re s e ra t, f u r tu m ip siu s a d m isit, agi cum eo e t f u r ti e t co m m o d ati p o te st: et, si f u r ti a c tu m est, com m o d a ti actio e x tin g u itu r, si com m odati, a c tio n i f u r ti ex c e p tio ob- ic itu r.
O ty m , że actio fu r ti k o n k u ro w a ła z actio c o m m o d a ti św ia d czy* ta k ż e J u lia n , n a k tó reg o ro z strz y g n ię c ie p o w o łu je się U lpian.
D.13,6,5.8 ( U l p i a n u s 1.28 ad e d ic tu m ):
Q uin im rno e t q u i a lias re co m m o d ata u titu r , n o n so lu m com m o d ati, v e ru m f u r ti q u o q u e te n e tu r, u t Iu lia n u s lib ro u n d e c i- m o d ig e sto ru m scripsit...
A c tio co m m o d a ti k o n k u ro w a ła n ie ty lk o z actio f u r t i 22, ale
ta k ż e z condictio fu r tiv a .
21 Por. także analogiczne rozważania w Gai 3,196—197.
22 Na temat konkurencji actio fu rti z actio commodati por. mp. E. L e - v y, Die K onkurrenz der A ktionen und Personen im klassischen rö mischen Recht II, 1, Berlin 1922 (przedruk Aalein 1964), s. 95 i n. (cyt. K onkurrenz); D. L i e b s , Die K lagenkonkurrenz im römischen Recht
[5] Actio commodati w praw ie rzym skim 201
D.13,1,16 ( P i o m p o n i u s 1.38 ad Q u in tu m M ucium ):
Q ui fu r tu m a d m ittit v e l re e o m m o d ata v e l d e p o sita u te n d o , co n d ictio n e q u o q u e e x f u r tiv a cau sa o b s trin g itu r: q u a e d iffe rt ab a ctio n e co m m o d ati hoc, quod, e tia m si sin e dolo m alo et c u lp a eius in te r ie r it ręs, co n d ictio n e ta rn e n te n e tu r, cum in co m m o d ati actio n e n o n facile u ltr a c u lp a m e t in d e p o siti n o n u ltr a d o lu m m a lu m te n e a tu r is, cum quo d ep o siti a g e tu r. P o m p o n iu s i w ty m fra g m e n c ie p rz y ta c z a p ra w ie dosłow nie s fo r m u ło w a n ie Q u in tu sa M uciusa p rz e k a z an e ró w n ie ż p rzez G elliu sa w c y to w a n y c h ju ż N o d e s A ttic a e 6,15,2. Je d n a k ż e ro z w ija on d a le j m y śl tego ju ry s ty , p rz y z n a ją c w p rz y p a d k u b e z p ra w n e g o p o słu żen ia się rzeczą uży czo n ą obok actio fu r ti ta k ż e condictio
fu r tiv a , k tó ra k o n k u ro w a ła z actio c o m m o d a ti23.
O k o n k u re n c ji ty c h . s k a rg w sp o m in a ta k ż e P a u lu s:
D.44,7,34,1 ( P a u l u s 1. sin g u la ri de c o n c u rre n tib u s actionibus): Si ■ is, cui re m com m odavero, earn s u b rip u e rit, te n e b itu r q u i- d em e t co m m o d ati actio n e e t condictione, sed a lte r a actio a l te r a m p e re m it a u t ipso iu re a u t p e r ex cep tio n em , qu o d e st tu tiu s.
W ed łu g P a u lu sa p rz eciw k o te m u , k to p o ta je m n ie w y zb y ł się rzeczy u życzonej, słu ży actio co m m o d a ti i condictio. W n iesien ie je d n e j z n ic h w y k lu c z a w n ie sie n ie d ru g ie j b ą d ź ipso iu re , b ą d ź — co ju r y s ta u w a ż a za słu szn ie jsze — p e r e x c e p tio n e m 24.
N ie ty lk o w p rz y p a d k u sp rz e n ie w ie rze n ia rzeczy czy w yzbycia się jej, ale ta k ż e w p rz y p a d k u zniszczenia rzeczy p rz y słu g iw a ła ta k ż e o c h ro n a p o z a k o n tra k to w a .
D.13,6,18,1 ( G a i u s 1.9 ad e d ic tu m provinciale):
S ive a u te m p ig n u s siv e eo m m o d ata re s sive d ep o sita d e te rio r ab eo q u i a c c e p e rit fa c ta sit, n o n so lu m is ta e s u n t actiones, de q u ib u s lo q u im u r, v e ru m e tia m leg is A q u iliae: sed si q u a e a ru m a c tu m fu e rit, alia e to llu n tu r.
W ty m fra g m e n c ie p rz e d sta w io n a z o stała k o n k u re n c ja s k a rg k o n tra k to w y c h ze s k a rg ą a k w ilia ń sk ą . J e śli w ięc ■ rzecz zo stała uszk o d zo n a p rz ez b io rąceg o np. w k o m o d at, d a ją c e m u p rz y słu g u je obok s k a rg i k o n tra k to w e j actio leg is A q u ilia e . Je d n o cześn ie w n ie sien ie je d n e j z n ich w y k lu cz ało w n iesie n ie d r u g i e j 25.
(Zur Geschichte der Scheidung von Schadenersatz und Privatstrafe),
Göttingen 1972, s. 87 i n.
-23 Bar. D. L i e b s , dz. cyt., s. l'UO uw. 133. Inaczej G. S c h e r i l l o , ED VII, Varese I960, s. 985 i n., s.v. Comodato, który uważa, że Pomponius przytacza rozstrzygnięcie Q. Muciusa dotyczące actio fu rti i condictio
furtiva, natomiast komentarz dotyczący actio commodati pochodzi od
Pomponiusa.
24 Por. E. L e v y , K onkurrenz, s. 104 i n.
25 Jakkolwiek z katalogu skarg konkurujących z actio legis Aquiliae skreślano jedną czy drugą, to nie kwestionowano actio commodati. Por.
-202 J. Słonina [6]
D.44,7,34,2 ( P a u l u s 1. sin g u la ri de co n c u rre n tib u s a c tio n ib u s): ...et hoc in leg is A q u ilia e actio n e d ic itu r, si tib i com m odave- no v e s tim e n ta e t tu e a ^ r u p e r is : u tra e q u e en im actio n es re i p e rse c u tio n e m c o n tin e n t, e t q u id e m p o st legis A q u ilia e actiio- n e m u tiq u e co m m o d ati fin ie tu r: p o st co m m o d ati a n A q u iliae re m a n e a t in eo, qu o d in re p e titio n e tr ig in ta d ie ru m a m p liu s est, d u b ita tu r: sed v e riu s e st re m a n e re , q u ia sim plo acce d it e t sim plo su b d u c to lo cu m n o n h a b e t.
W p rz y p a d k u zn iszczenia rzeczy użyczo n ej m ożna b y ło w nieść zaró w n o k o n tra k to w ą actio c o m m o d a ti, ja k i d e lik to w ą actio legis
A q u ilia e , o b y d w ie b o w iem słu ż y ły do do ch o d zen ia z w ro tu w a rto ści
rz e c z y użyczonej. J e d n a k ż e je śli zo sta ła w n iesio n a actio legies A q u i
liae, to ró w n o cześn ie g asła actio c o m m o d a ti. N a to m ia st is tn ia ł
pro b le m , czy po w n ie sie n iu actio co m m o d a ti m ożna by ło w ytoczyć
actio leg is A q u ilia e . Z d a n ie m P a u lu s a po w n ie sie n iu actio co m m o - d ati m ożna by ło w y stą p ić z actio legis A q u ilia e je d y n ie o n a d w y ż
kę w y n ik a ją c ą z ró ż n icy w w ysokości k o n d e m n a c ji o b y d w u s k a rg 26. D .13,6,7,1 ( U l p i a n u s 1.28 ad edictum ):
S ed si leg is A q u ilia e a d v e rsu s socium eius h a b u it co m m o d ato r actio n em , v id e n d u m e rit, n e c e d ere d eb eat, si fo rte d a m n u m d e d it a lte r, qu o d h ic q u i c o n v e n itu r co m m o d ati actio n e s a rc ire co m p e llitu r: n a m e t si a d v e rsu s ip su m h a b u it A q u ilia e a c tio n e m co m m o d ato r, aequissirrwim est, u t co m m o d ati agendo re- m itta t actio n em : n isi fo rte q u is d ix e rit ag en d o e u m e lege A q u ilia hoc m in u s c o n sec u tu ru m , q u a m ex cau sa co m m odati c o n secu tu s est: qu o d v id e tu r h a b e re ratio n em .
N ie w d a ją c się w sk o m p lik o w an e ro z w ażan ia n a te m a t e w e n tu a ln e j cesji sk a rg i, n a le ż y podnieść, iż U lp ian , ta k sam o ja k i P a u lu s, w w y p a d k u m ożliw ości w y stą p ie n ia p rzeciw k o te j sam ej osobie z actio co m m o d a ti i actio legis A q u ilia e stw ie rd z a , że w y ta c z a jąc sk a rg ę z u ży cze n ia tr a c i się sk a rg ę legis A q u ilia e 27
Z pow yższego w y n ik a , że z ty c h sam y c h sta n ó w fa k ty c z n y c h m ożna by ło w n ieść o b o k actio co m m o d a ti o d pow iednio actio fu r ti,
condictio fu r tiv a , actio legis A q u ilia e . W ta k ic h w y p a d k a c h m ów i
się o k o n k u re n c ji sk a rg . B liższe ro zw ażan ia do ty czące ro d zajó w k o n k u re n c ji s k a rg w y k ra c z a ją poza ra m y a r ty k u łu i d lateg o zo stają p o m in ięte. N a leży tu je d y n ie p o d k reślić, iż m ożliw ość w ytoczenia
actio ju r ti, condictio fu r tiv a czy actio leg is A q u ilia e obok actio c o m m o d a ti m oże św iadczyć o ty m , że zan im zo stała w p ro w ad zo n a
t o w, Untersuchungen zur lex Aquilia de damno iniuria dato, Berlin
1971, s. 73.
28 Por. E. L e v y , K onkurrenz, s. 59 i n.; U. von L ü b t o w , dz. cyt., s. 74; D. L i e b s , dz. cy t, s. 210.
27 Por. E. L e v y , Nachträge zur K onkurrenz der A ktionen und Per
sonen, Weimar 1962, s. 20 i n . ; U. von. L ü b t o w , dz. cyt., s. 73 i n.; D. L i e b s , dz. cyt., s. 210.
[V] Actio commodati w praw ie rzymskim 203
sk a rg a k o n tra k to w a , s ta n y fa k ty c z n e sta n o w ią c e p ó źn iej k o n tra k t k o m o d atu , m ia ły o ch ro n ę p rz y pom ocy trz e c h p ie rw sz y c h s k a rg 28.
c. D opiero p re to r w e d y k cie sw y m zapow iedział, że u d z ie li o d rę b n e j o c h ro n y p ra w n e j sto su n k o m p o w sta ły m n a s k u te k użyczenia.
D .13,6,1 p r. ( U l p i a n u s 1.28 ad edictum ):
A it p ra e to r: „Q uod q u is com m odasse d ic e tu r, de eo iu d ic iu m d a b o ”.
N ie k tó rz y a u to rz y u s iłu ją u sta lić d a tę w p ro w a d z e n ia o d rę b n e j o c h ro n y p ra w n e j d la k o m o d atu . W a ts o n 29 n a p o d staw ie ro z s trz y
g n ięcia Q. M uciusa p rz e k a zan eg o w k o m e n ta rz u U lp ia n a (D.13,6,5,3) d a tu je actio c o m m o d a ti n a 100 r. n.e. W ed łu g te g o a u to ra Q. M u- cius zn ał je d y n ie fo rm u łę in f a c t u m 30. B e h re in d s31 u w a ż a n a to m iast, że s k a rg a z n a n a Q. M uciusow i o p a rta b y ła n a bona fid e s , a p ó źn iej d o p iero n a s k u te k d ziałaln o ści p r e to ra o trz y m a ła o n a f o r m u łę in fa c tu m . K a s e r 32 u w a ż a za nieudow odniione, b y Q. M ucius z n a ł fo rm u łę in ius. Z w ra c a on p rz y ty m u w a g ę n a to, że jeśli is tn ia ła fo rm u ła in iu s concepta, to n ie b y ło p o trz e b y tw o rz y ć je szcze fo rm u ły in fa c tu m . N a to m ia st z n an e są p rz y p a d k i, że ob o k fo rm u ły in fa c tu m eg zy sto w ała w p ro w a d z o n a p ó źn iej fo rm u ła in
28 Nie wydaje się do przyjęcia teza, że użyczenie powstało na bazie fiducji, zaś actio commodati stanowi zmodyfikowaną formę actio fid u -
ciae (Por. W. E r b e , Die Fiduzia im römischen Recht, Weimar 1940, s.
7 i n. wraz z literaturą tam cytowaną, a także B. B i o n d i, Contratto
e stipulatio, Milano 1953, s. 80; M. K a s e r , RPR I, s. 533; J. A. C.
T h o m a s , Textbook of Rom an Law, Amsterdam—New York—Oxford
1976, s. 274, 330; K. K o l a ń c z y k , Prawo R z y m s k ie 3, Warszawa 1978, s. 365). Według Gai 2,60 fiducja była zawlierana albo cum creditore pig-
noris iure, albo cum amico, quo tutius nostrae res apud eum sint. Wska
zuje na to równiSeż komentarz B o e t h i u s a in Cicer onis Topic a 10,41:
tem pus dubium tim ens amica potentiori fu n d u m mancipet, u t ei, cum tem pus quod suspectum est praeterierit reddat. Jak z powyższego wyni
ka, fiducia cum amico przekształciła się w I w. p.n.e. w formę zabez pieczenia przed ewentualną konfiskatą dóbr. Wydaje się więc, że ani Gaius ani Boethius nie dają podstaw do uznania komodatu za formę ■fiducji. Celem komodotu jest bezpłatne danie rzeczy w używanie i to stanowi causa kontraktu, podczas gdy celem fiducji cum amico jest
quo tutius nostrae res apud eum sint, i to stanowi oausa fiducji. Por.
C. F e r r i n i , dz. cyt., s. 98 i n.; C. L o n g o , Corso di diritto romano.
La fiducia, Milano 1946, s. 77 i n.; F. P a s torii, Commodato, s. 46
i n. ;G. S c h e r i l l o, dz. cyt., s. 385; J. S o n d e 1, Szczególne rodzaje
depozytu w prawie rzym skim , Kraków 1967, s. 26 in.; G. G r o s s o , ED XVII, Varese 1968, s. 384 s.v. Fiducia; C. A. M a s c h i: dz. cyt. s.
130.
29 A. W a t s o n , Law Making in the Later Roman Republic, Oxford 19i74, s. 38, 44 (cyt. Law M aking). Data ustalona przez tego romanistę nie ma żadnych podstaw źródłowych. Por. M. K a s e r , (rec. A. W a t s o n , Law Making), TR 45, 1977, s. 162.
30 A. W a t s o n , Law Making, s. 43.
31 O. B e h r e n d s (rec. A. W a t s o n , Law Making), ZSS 92, 1975, s. 305.
32 M. K a s e r , (rec. A. W a t s o n , Law Making), TR 45, 1977, s. 163 uw. 23.
204 Д. S ło n in a (8]
ius. F o rm u ła in iu s ja k o n o w a i lep sza w y p ie ra ła p rz e s ta rz a łą in fa c tu m . In n a k o le jn o ść w p ro w a d z a n ia o c h ro n y w y d a je się K ase-
ro w i n ie z ro zu m iała. J e ś lib y się p rz y ję ło za B eh re n d se m , że Q. M ucius z n a ł fo rm u łę in ius, to w g K a se ra n a le ż a ło b y p rz y ją ć tak że, że fo rm u ła in fa c tu m zo stała nieco w cześniej w p ro w a d zo n a. W ła śn ie ta k a k o lejn o ść w p ro w a d z e n ia o c h ro n y w y d a je się b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n a i zg o d n a z d u ch e m ju ry s p ru d e n c ji r z y m s k ie j33.
O dosobniony p o g ląd re p re z e n tu je d ’O r s 34, k tó ry sta w ia tezę, że k o m o d at n ie b y ł c h ro n io n y w in n y sposób, ja k ty lk o p rz y pom ocy
actio in fa c tu m . In n y m i słow y, że p ra w o k lasy czn e n ie znało actio co m m o d a ti z fo rm u łą in lu s concepta.
G aiu s (w Gai 4,33) tr a k tu je o sk a rg a c h , k tó re m a ją fo rm u ły o p ie w a ją c e n a p e c u n ia m a u t re m a lią u a m n o b is dari o portere 35 in te n -
d im u s. Do s k a rg o ty m c h a ra k te rz e zalicza on ró w n ie ż actio co m m o d a ti. Ze w zg lęd u n a to, że p o jęcie opo rtere je st u ż y w a n e jako
te c h n ic z n e o znaczenie o b ligatio o p a rte j n a iu s civile 36, actio c o m
m o d a ti m oże b y ć zaliczona do c y w iln y c h actiones in p erso n a m 37
.
d. O ch ro n ę u ży czen ia m ożna było realizo w ać k o rz y sta ją c z o d p o w ied n iej fo rm u ły p rz y z n a w a n e j p rz ez p re to ra . E d y k t p re to rs k i za w ie ra ł d la k o m o d a tu d w ie fo rm u ły : je d n ą in fa c tu m concepta, d ru g ą in iu s concepta. W y ra ź n ie p rz e d sta w ia to G aius w sw oichIn sty tu c ja c h .
G ai 4,47: Sed ex q u ib u sd a m causis p ra e to r et in iu s e t in fa c tu m
c o n cep tas fo rm u la s p ro p o n it, v e lu ti d e p o siti e t oom m odati. Ilia e n im fo rm u la , q u a e ita co n cep ta est IU D E X ESTO. QUO D A. A G E R IU S A P U D N. N E G ID IU M M EN SA M A R G E N T E A M D E- P O S U IT , Q U A DE RE A G ITU R , Q U ID Q U ID OB EAM REM
33 Por. też O. L e n e 1, Das Edictum Perpetuum 3, Leipzig 1927 (prze druk Aalen 1956), s. 252. i m. (cyt. EP)
34 A. d’O r s, Observaciones sobre el „Edictum de rebus creditis”, SD 19, 1953,. s. 18! i n. (cyt. Observaciones), powtórzony, w Creditum und
Contractus, ZSS 74, 1957, s. 716.
35 Gaius (Gai 4,2) podaje, że skarga in personam ma miejsce wtedy, gdy w intentio znajdują się słowa dare, facere, oportere.
,3e P. S t u r m, Oportere, ZSS 82, 1965, s. 211 i n. twierdzi natomiast, że termin oportere nie miał określonego znaczenia prawnego. Pogląd ten został zakwestionowany przez M. K a s e r a , Oportere und ius ci vile, ZSS 83, 1966, s. 1 i n. (cyt. Oportere) przyjmującego, że w proce
sie legisakcyjnym słowo oportere wskazywało na istnienie roszczenia opartego na ustawie. Natomiast w procesie formułkowym obok terminu
oportere występowało również oportere ex bona fide na oznaczenie
odpowiedzialności nie opartej na ustawach, a z chwilą recepcji bonae
fidei iudicia przez ius civile, także na oznaczenie odpowiedzialności opar
tej na systemie ius civile. Por. W. W o ł o d k i e w i c z , Obligationes ex variis causarum figuris, Warszawa 1968, s. 84 i n.
87 G. S e g r e, S u l’etd dei giudizi di buona fede di commodato e di
pegno, Scritti vari. Torino 19153, is. 63 uważa, że cytowana w tym frag
mencie actio commodati ma formułę in factum , a nie in ius z klauzulą
[9] Actio commodati w praw ie rzymskim 205
N. N E G ID IU M A. A G E R IO D ARE F A C E R E O P O R T E T E X F I DE BONA, E IU S IU D E X N. N E G ID IU M A. A G E R IO CO N- D EM N A TO , N IS I R E S T IT U A T ., SI N O N P A R E T , A B SO LV ITO , in iu s co n c ep ta est. A t ilia fo rm u la , q u a e ita co n cep ta est IU D E X ESTO. S I P A R E T A. A G E R IU M A P U D N. N EG ID IU M M EN SA M A R G E N T E A M D E P O S U IS S E EA M Q U E DOLO M A ŁO N. N E G ID II A. A G E R IO R E D D IT A M N O N E SSE, Q U A N TI E A R ES E R IT , T A N TA M P E C U N IA M IU D E X N. N EG ID IU M A. A G E R IO CO N DEM NATO. S I N O N PA R E T , A B SO LV ITO , in fa c tu m co n cep ta est. S im iles e tia m co m m o d ati fo rm u la e su n t. W y m ie n ien ie n a p ie rw sz y m m ie jsc u p rzez G aiu sa fo rm u ły in
iu s n ie oznacza, że b y ła to fo rm u ła , k tó r a w cześniej p o w stała, ale
że b y ła o n a w ty m czasie częściej s to s o w a n a 38. W y d aje się, że w y liczen ie p rze z G aiu sa d w ó ch fo rm u ł d la k o m o d a tu i d ep o z y tu je st w y licze n iem p rz y k ła d o w y m 39. W iadom o bow iem , że w ty m o k r e sie ta k ż e in n e k o n tr a k ty m ia ły p o d w ó jn ą f o r m u łę 40. W yliczenie ta k ie w y n ik a z p o d ręczn ik o w eg o c h a r a k te ru In s ty tu c ji. Z tego też w zg lę d u G aiu s n ie p rz y to c z y ł fo rm u ł d la k o m o d a tu , ty lk o p o p rz e s ta ł n a stw ie rd z e n iu , że fo rm u ły te są p o d o b n e do fo rm u ł d e p o z y tu . M ów iąc sim iles, a u to r In s ty tu c ji ch ciał p o d k reślić, że fo rm u ły służące do o c h ro n y sto su n k u d e p o z y tu i k o m o d a tu nie są id e n ty czne, ale że n ie ró ż n ią się b a rd zo m ięd z y sobą 4l.
e. G aius (Gai 4,47), u p o d o b n ia ją c fo rm u łę in iu s k o m o d a tu do fo rm u ły d ep o z y tu s u g e ru je , że fo rm u ła k o m o d a tu p o siad a ła k la u z u lę e x bona fid e . Je d n o cze śn ie is tn ie je w ątp liw o ść, czy G aius (Gai 4, 62) p rz y w y lic z a n iu s k a rg bonae fid e i w y m ie n ił actio com m odati. W e d y k cie ju lia ń s k im fo rm u ły d la k o m o d a tu n ie z o stały u m ie sz czone w ru b ry c e de bonae fid e i iu d iciis, a ź ró d ła p rz e k a z an e w k o m p ila c ji justy in iań sk iej, k tó re m ów ią, że actio co m m o d a ti jest s k a rg ą bonae fid e i, są p o d e jrz a n e o in te rp o la c je . N a to m ia st k o n s ty tu c ja cesa rz y D io k le c ja n a i M ak sy m ia n a 42, w k tó re j je st m ow a 0 ty m , że k o m o d a t n a le ż y do bonae fid e i iudicia, chociaż n ie b u d zi
38 Próby wyjaśnienia zastosowania tych formuł podejmował C. F e r - r i n i , dz. cyf., s. 83 i n.; F. P a s t o r i , Commodato, s. 59 i n. (rec.
5. S o 1 a z z i, IURA 6, 1955, s. 259 i n.; rec. W. F 1 u m e, TR 24, f956,
s. 464 i n.); F. P a s t o r i, Sulla duplicità form ulate dell’ „actio com modati”, LABEO 2, 1956, s. 89 in. (cyt. Sulla duplicità); G. I. L u z z a t -
to, Commodati..: vel contra, LABEO 2, 1956, s. 357 i n . ; G. S c h e r i l - l o, dz. cyt., s. 986 i n.; F. B. J. W u b b e , Res aliéna pignori data, Leiden 1960, s. 129 i n.; tenże, Contrats réels, s. 505 i n.; M. K a s e r ,
In bonis esse, ZSS 78, 1961, s. 212 i n.; F. W i e a c k e r, Zur V erpfän dung frem der Sachen, TR SO, 1962, s. 72 i n.; A. W a t s o n , The Law of Obligations in the Later Rom an Republic, Oxford 1965 s. 167.
89 Por. C. F e r r i n i , dz. cyt., s. 81; F. P a s t o r i , Commodato, s. 51 1 n.
40 Por. F. P a s t o r i, Commodato, s. 51 i n. uw. 4. 41 Por. F. P a s t o r i, Commodato, s. 53
206 J. Słonina [10] w ą tp liw o ści co do o ry g in aln o ści, n ie d o ty czy in s ty tu c ji u życzenia czasów k la sy c z n y c h 43.
Istn ie n ie k la u z u li e x bona fid e k w e stio n u je L e v y 44, k tó r y u w a ża, że jeszcze w e d y k cie ju lia ń s k im actio co m m o d a ti b y ła w y m ie n ia n a z d a la od iudicia bonae fid e i. W edług tego a u to r a w całej k o m p ila c ji ju s ty n ia ń s k ie j n ie m a żadnego fra g m e n tu dotyczącego k o m o d a tu , k tó ry z a w ie ra łb y k la u z u lę bona fid e s i b y ł u z n a n y za pocho d zący z czasów k lasy czn y ch . N a to m ia st L e n e l 45 w p ra w d z ie p rz y z n a je , że źródła, k tó re zalic zają actio co m m o d a ti do bonae f i
dei iudicia, z n a jd u ją się w k o m p ilacji, ale jed n o cześn ie stw ierd za,
iż m im o teg o actio co m m o d ati w y k sz ta łc iła się w czasach k la sy c z n y c h i m ia ła n ie w ą tp liw ie c h a ra k te r iu d ic iu m bonae f i d e i 46.
W w y licze n iu C icero n a bonae fid e i iudicia, k tó re k o re sp o n d u ją z fo rm u łą in iu s e x bona fid e , b r a k je st d ep o zy tu i k o m o d atu . C i cero w De off. 3,17,70 w y m ie n ia tu te lę , spółkę, fid u cję, m a n d a t, k u - p n o -sp rze d aż, n a je m ; w Top. 10,42 tu te lę , 'sp ó łk ę m a n d a t, fid u cję; w T op. 17,66 rei u xo ria e, spółkę, n e g o tio ru m gestio, m a n d a t; w
De nat. deor. 3,70,74 tu te lę , m a n d a t, spółkę, k u p n o -sp rz e d a ż , n a jem .
J a k z pow yższego w ydać, C icero n ie w ylicza w sz y stk ic h sk a rg
bonae fid e i w je d n y m m iejscu , ale czyni to p a rtia m i p rz y o m a w ia
n iu ró ż n y c h sy tu a c ji; jed n o cześn ie w y m ie n iw szy w szy stk ie p o zo sta łe is tn ie ją c e w jego czasach iu d icia bonae fid e i, n ie w sp o m in a ani ra z u o c o m m o d a tu m 4?. J e ś li k o m o d at m ia łb y w czasach C icero n a fo rm u łę in iu s e x bona fid e , m ało p ra w d o p o d o b n e jest, b y te n p rz y w y liczen iu a n a lo g iczn y ch k o n tra k tó w p o m in ął k o m o d a t48. N a leży stą d przy p u szczać, że w czasach C icero n a c o m m o d a tu m n ie by ło jeszcze z a sk a rż a ln e za pom ocą fo rm u ły in iu s e x bona fid e 49. W ed y k cie p re to r s k im iu d icia bonae fid e i zostały w zasadzie
43 Por. M. K a s e r , Oportere, s. 30.
44 E. L e v y, Zur Lehre von den sog. actiones arbitrariae, ZSS 36, 1915, :S. 1 i n. (cyt. Zur Lehre); tenże, K onkurrenz, s. 52 i n.; tenże,
Neue Lesung von Gai 4,62, ZSS 49, 1929, s. 472 i n.; a także M. K a s e r , Quanti ea res est, München 19)35, s. 72; tenże, Oportere, s. 30; tenże, RPR I, s. 534.
45 O. L e n e l , EP, s. 253.
48 Por. G. S e g r e , dz. cyt., s. 61 i n. ; B. K ü b l e r , Die K onträrkla
gen und das U tilitätsprinzip, ZSS 38, 1917, s. 75 i n.; B. B i o n d i , Iudicia bonae fidei, An. Pal. 7, 1918, s. 261 i n. (cyt. Iudicia); W. K u n
k e l , Fides als schöpferisches Elem ent im römischen Schuldrecht, Fest schrift Koschaker II, Weimar 1952, s. 3 uw. 2; F. P a s t o r i , Commo- dato, s. 53 i n.; tenże, Sulla duplicitä, s. 89 i n.; G. I. L u z z a t t o , dz.
cyt.; s. 3!58 i n.
47 C. F e r r i n i , dz. cyt. s. 89 zauważa, że chociaż poszczególnym fragmentom można zarzucić niekompletność wyliczenia, to w sumie za wierają one pełny wykaz kontraktów bonae fidei.
48Podobnie zresztą jak depozyt i pignus.
49 Por. O. K a r ł o w a , Römische Rechtsgeschichte II, Leipzig 1901, s. 602; C. F e r r i n i , dz. cyt. s. 90; C. L o n g o , Corso di diritto ro- mano. II deposito, Milano 1946, s. 11; C. A. M a s c h i, dz. cyt., s. 152.
[11] Actio commodati w praw ie rzym skim 207
um ieszczone w ty tu le de bonae fid e i iu d iciis. J e d n a k fo rm u ły co m -
m o d a tu m n ie zo sta ły zam ieszczone w ty m ty tu le 50. W edług p rz e
k a z u U lp ia n a p re to r u m ieścił c o m m o d a tu m w ty tu le de reb u s
creditis.
D .12,1,1,1 ( U l p i a n u s 1. 26 ad e d ic tu m ):
Q u o n iam ig itu r m u lta a d c o n tra c tu s v a rio s p e rtin e n tia iu r a sub hoc titu lo p r a e to r in s e ru it, ideo r e ru m c re d ita ru m titu lu m p ra e m isit: om nes e n im c o n tra c tu s, quos a lie n a m fid e m sec u ti in stitu im u s, com plectitur: n am , u t lib ro p rim o q u a e stio n u m C elsus a it, c re d e n d i g e n e ra lis a p p e lla tio est: ideo su b hoc titu lo p ra e to r e t de com m odato e t de p ig n o re ed ix it. n a m cu icu m q u e re i a d s e n tia m u r a lie n a m fid em se a u ti m o x re c e p tu r i q u id ex hoc c o n tra c tu , c re d e re d ic im u r. re i q u o q u e v e rb u m u t g e n e ra le p r a e to r elegit.
Z p rz e k a z u U lp ia n a w y n ik a, że co m m o d a tu m zostało u m ieszczo n e w ty tu le de re b u s cred itis ze w zg lę d u n a sw ój k re d y to w y c h a ra k te r, p o n iew aż w g C elsusa w o g ó ln y m p o jęciu c r e d itu m za w ie ra się ró w n ie ż co m m o d a tu m .
W iązało się to p ra w d o p o d o b n ie z ty m , że k ie d y k s z ta łto w a ł się ed y k t, actio co m m o d a ti m ia ła jeszcze ty lk o fo rm u łę in fa c tu m p o d o b n ą do k re d y to w e j condictio 51 i z tego w zg lęd u um ieszczono ją w ty tu le de re b u s c re d itis 52.
W p rz e p ra c o w a n y m n a now o e d y k cie p re to rs k im fo rm u ła in
iu s e x bona fid e zo stała dołączona do fiorm uły in fa c tu m i d lateg o actio c o m m o d a ti u m ieszczona je st n ie w ty tu le de bonae fid e i iu d iciis, ale w ty tu le de re b u s c red itis obok c o n d ic tio 53.
U m ieszczenie fo rm u ły d la c o m m o d a tu m w ty tu le de re b u s c re d i
tis n ie m oże by ć a rg u m e n te m d e c y d u jący m , ja k chce K a s e r iż
actio co m m o d a ti n ie z a w ie ra ła k la u z u li e x bona fid e . W ty tu le de bonae fid e i iu d iciis n ie są um ieszczone actiones n e g o tio ru m g esto - r u m a tu te la e , k tó re ró w n ież m a ją fo rm u łę e x b o n a fid e 55.
J a k o p o tw ie rd z e n ie , że w czasach k la sy c z n y c h k o m o d at n ie m iał
50 W tytule tym umieszczone są formuły depositi, fiduciae, mandati,
pro socio, em pti-venditi, locati-conducti.
51 Por. M. K a s e r , Oportere, s. 31, który upatruje podobieństwo tych formuł w tym, że miały one condemnatio opiewającą faktycznie na
reddere.
52 Natomiast actio depositi miała w tym czasie ochronę in ius już ukształtowaną i z tego powodu mogła ona być umieszczana w tytule
de bonae fidei iudiciis.
53 Por. B. B i o n d i, Iudicia, s. 20 i n.; O. L e n e l , EP, s. 262 i n. 54 Por. M. K a s e r , Oportere, s. 30.
56 Formuła in ius ex bona fide negotiorum gestorum została umiesz czana w tytule de cognitoribus obok analogicznej formuły in factum. Natomiast formuła tutelae wprowadzona właśnie dla rozszerzenia treści i za/kresu actio rationibus distrahendis została umieszczona obok tej skargi w ogólnym tytule de tutelis.
208 ;J. Słonina [12]
za sk arżaln o ści p rz y pom ocy fo rm u ły in iu s e x bona fid e , p rz y ta c z a się ta k ż e k o m e n ta rz P a u lu s a ad P la u tiu m .
D .12,5,9 p r. ( P a u l u s 1.5 ad P la u tiu m ):
Si v e s tim e n ta u te n d a tib i oom m odavero, d ein d e p re tiu m , u t re c ip e re m , dedissem , co n d ic tio n e m e re c te a c tu ru m re sp o n su m est: q u a m v is en im p ro p te r re m d a tu m s it e t cau sa se c u ta sit, ta m e n t u r p ite r d a tu m est.
J a k z pow yższego te k s tu w y n ik a , n ie n a le ż n a z a p łato , k tó r ą k o - m o d a n t d a ł k o m o d a ta riu sz o w i za u życzoną rzecz, n ie m oże b yć dochodzona za p om ocą s k a rg i k o n tra k to w e j ja k p rz y k o n tr a k ta c h bonae fid e i, ty lk o za pom ocą condictio. S e g re 56 stw ie rd z a , że P a u lu s w fra g m e n c ie ty m p rz e d s ta w ił sta n o w isk o P la u tiu s a 57, k tó r y n ie z n a ł jeszcze fo rm u ły in ius. N a to m ia st L e v y 58 u w aża, że to P a u lu s n ie zna fo rm u ły in ius, gdyż, ja k w y n ik a z D .12,5,9,1, z aró w n o kiom odant ja k w ierzy ciel s ty p u la c y jn y czy o b d a rz o n y le g a te m zo stali o g ran icze n i do condictio. K a se ro w i 59 w y d a je się n ie zrozum iałe, dlaczego P a u lu s n ie zm ien ił ro z strz y g n ię c ia i n ie p r z y zn a ł p ó źn iej istn ie ją c e j fo rm u ły i w n io sk u je stąd , że te n ju ry s ta n ie zn ał jeszcze d la k o m o d a tu fo rm u ły in iu s e x bona fid e.
O ry g in a ln ą in te rp re ta c ję tego fra g m e n tu p rz e d sta w ił K ü b l e r eo. W ed łu g niego k o m o d a n t m a condictio, a p ró cz tego, co n ie zostało w ty m tek śc ie p o w ied zian e, sk a rg ę k o n tra k to w ą . N a to m ia st s p rz e daw ca, w y n a jm u ją c y , z le cający — ty lk o sk a rg ę k o n tra k to w ą , zaś w ierzy ciel s ty p u la c y jn y i o b d a rz o n y le g a te m —• ty lk o condictio. W p o jęciu K ü b le ra w D.12,5,9,1 chodziło o w y k lu c z e n ie condictio d la k u p u ją c e g o , w y n a jm u ją c e g o i zlecającego, k tó rz y m ie li zaw sze d o stę p n ą sk a rg ę k o n tra k to w ą , a le p o n iew aż is tn ia ła w ątp liw o ść, czy p rzy zn ać im condictio, w ątp liw o ść tę ro z strz y g a ł P a u lu s. N ie m ożna b o w iem zrozum ieć, dlaczego k o m o d a n t m ia łb y b yć o g ra n i czony do condictio z ry z y k ie m p lu ris p etitio .
G aius (w Gai 4,47) m ów i o p o d o b ie ń stw ie fo rm u ły k o m o d atu i fo rm u ły d ep o zy tu . N ależy w ięc . rozw ażyć, czy p o d o b ień stw o to d o ty czy ta k ż e k la u z u li e x bona fid e. J u r y s ta m ó w i o p o d o b ie ń stw ie fo rm u ł a n ie o identyczności, co je st zro zum iałe, g d y ż d o ty cz ą one ró ż n y c h i n s t y t u c j i 61. K ü b l e r 62 u w aża, że istn ie n ie zo
56 G. S e g r e , dz. cyt., s. 109; por. F. P a s t o r i, Commodato, s.
55 i n.
57 Co do zaliczenia Plautiusa do wczesnych klasyków, por.: K. K u n k e l . H erku n ft und soziale Stellung der römischen Juristen, Weimar
1952, s. 134 (cyt. Herkunft).,
58 E. L e v y , Zur Lehre, s. 5 uw. 7; tenże, K onkurrenz, s. 56 uważa, że w D.12,'5,9 został przeprowadzony ostry rozdział bonae fidei iudicia od pozostałych skarg, a actio commodati została zakwalifikowana do tych ostatnich.
59 M. K a s e r, Oportere, s. 31.
60 B. K ü b l e r , dz. cyt., s. 78 i n.
61 Por. E. L e v y , Zur Lehre, s. 4 uw. 2; tenże, K onkurrenz, s. 53.
[13] Actio commodati w praw ie rzym skim 209 b o w ią z a n ia do cu sto d ia n ie b y ło b y m ożliw e, g d y b y fo rm u ła ko m o - d a tu n ie m ia ła k la u z u li e x bona fid e 63. S tą d n a p o d sta w ie z a k r e su o d p o w ied zialn o ści w n io sk u je o ty m , że fo rm u ła sk a rg i d la k o m o d a tu m ia ła k la u z u lę e x bona fid e. N a to m ia st L e v y 64 je st z d a n ia , że w czasach k lasy c z n y c h z a k re s odpo w ied zialn o ści n ie m ia ł żadnego zw ią z k u z k la u z u lą e x bona fid e , b o w iem d e p o z y ta riu sz o d p o w iad ał ty lk o , za dolus, m im o że fo rm u ła d ep o zy tu m ia ła z p ew n o ścią k la u z u lę e x bona fid e , n a to m ia st w g e d y k tu n a u ta o d p o w ia d a ł n a w e t za siłę w yższą, m im o b r a k u te j k la u z u li 6S. Z a k re s o d p o w ied zialn o ści je st in n y p rz y depozycie i k o m o d a c ie 66, s tą d fo rm u ły te n ie m ogą b y ć id e n ty c z n e , a są je d y n ie do sieb ie p o d o b n e , g d y ż z a w ie ra ją k la u z u lę do ty czącą z a k re su odpow iedzialności. C zy je d n a k do 's k a rg i in iu s m ożna b y o dnieść słow o sim iles 67, je śli n ie z a w ie ra ła b y o na k la u z u li e x bona fide?
N a jd a le j id ące w n io sk i ze stw ie rd z e n ia , że fo rm u ły deipozytu p o d o b n e są do fo rm u ł k o m o d a tu w y c ią g n ą ł L e v y 68. U w aża on, że je śli p rz y fo rm u le k o m o d a tu in fa c tu m n ie m a w y ra ż e n ia dolo
m ało, to i p rz y fo rm u le in iu s concepta m oże b ra k o w a ć w y ra ż e n ia e x bona fid e . B ra k ty c h w y ra ż e ń sta w ia on n a je d n e j płaszczyźnie.
K iib le r 69 k r y ty k u ją c p o g ląd L evyego zaznaczył, że w fo rm u le in
fa c tu m n ie m oże w y stęp o w ać w y ra ż e n ie dolo m ało, g d y ż z n ie k sz ta ł
cało b y ono s ta n fa k ty c z n y . N a to m ia st sło w a e x bona fid e n ie d o ty c z y ły s ta n u fak ty czn eg o , ale b y ły w sk azó w k ą d la sędziego, a b y sp ó r ro z strz y g n ą ł z p u n k tu w id zen ia zasad d o b re j w ia ry . W y d aje się, że n ie u w z g lę d n ie n ie te j k la u z u li z m ien iło b y z u p ełn ie c h a ra k te r s k a rg i in ius, ta k że tru d n o b y ło b y m ów ić o ich podo b ień stw ie.
Ź ródła, k tó re z a w ie ra ją k la u z u lę e x bona fid e p rz y fo rm u le in
iu s k o m o d a tu z n a jd u ją się w k o m p ila c ji ju sty n ia ń sk ie j.
D.17,2,38 p r. ( P a u l u s 1.6 ad S a b in u m ):
P ro socio a r b ite r p ro sp ic e re d e b e t c a u tio n ib u s in fu tu ro d am - no v e l lu cro p e n d e n te e x ea societate. quod S a b in u s in o m n i b u s b o n ae fid ei iu d iciis e x istim a v it, sive g e n e ra lia s u n t (v elu ti p r o socio, n e g o tio ru m g e sto ru m , tu te la e ) sive sp ecialia (v elu ti m a n d a ti, com m odati, depositi).
Sab im u s-P au lu s w y licz ają c bonae fid e i iu d icia w y m ie n ia te ż ko- m o d at. Z tego je d n a k w zględu, że ju r y s ta d o k o n u je p o d zia łu n a
63 Por. G. S e g r e , dz. cyt., s. 73 i n. 84 E. L e v y , K onkurrenz, s. 53.
85 Por. F. H a y m a n n , T extkritische Studien zum römischen Obliga
tionsrecht (über Haftung fü r custodia), ZSS 40, 1919, s. 205 i n.; E.
L e v y , K onkurrenz, s. 53.
88 Por. W. L i t e w s k i , Depositary’s Liability in Roman Law, AG
190, 1976, s. 36 i n.
67 Co do wyrażenia similes por. G. B e s e 1 e r, Textkritische Studien, ZSS 53, 1933, s. 20; A. d’O r s, Observaciones, s. 181 i n.
68 E. L e v y , Ztar Lehre, s. 1 i n. 68 B. K ü b l e r , dz. cyt., s. 77 i n. 14 — P raw o K a n o n iczn e
210 J. Słonina [14]
in d icia bonae fid e i g eneralia i specialia p rz y jm u je się, że fra g m e n t
te n u le g ł p rz e ró b k o m k o m p ila to ró w 70. D .13,6,3,2 ( U l p i am u s 1. 28 ad e d ic tu m ):
In h ac actio n e s ic u t in c e te ris b o n a e fid e i iu d iciis s im ilite r in lite m iu ra b itu r, e t re i iu d ic a n d a e te m p u s, q u a n ti re s .sit, o b se r- v a tu r, q u am v is in s tr ic ti litis c o n te sta ta e te m p u s sp e c te tu r. F ra g m e n t te n pochodzi z k o m e n ta rz a dotyczącego k la u z u li e sty - m a to ry jn e j fo rm u ły in fa c tu m concepta 71. W lite ra tu rz e p rz y jm u je się, że u leg ł on p rz e ró b k o m in te rp o la c y jn y m 72 g łó w n ie z tego w zględu, że z a w ie ra k la u z u lę e x bona fid e 73. J u r y s ta tw ie rd z i, że
actio co m m o d a ti (haec actio) p o zw a lała n a iu siu ra n d u m in lite m ,
czyli sędzia m ógł zezw olić pow odow i, a b y te n za pom ocą p rzy się g i oszacow ał w a rto ść rzeczy użyczonej, k tó ra je st p rz e d m io te m sp o ru , jeśli o na n ie zo stała zw ró co n a 74.
U lp ia n po z a jęciu się fo rm u łą in fa c tu m w sw oim k o m e n ta rz u (D. 13, 6, 1 p r) ro zp o czy n a fra z ą (D.13,6,5,2): N u n c v id e n d u m est,
q u id v e n ia t in c o m m o d a ti actione — o b sz e rn ą d y sk u sję co do z a
k re s u o d p o w ied zialn o ści k o m o d a ta riu sz a . R o zw ażan ia U lp ia n a w te j części k o m e n ta r z a 75 p ra w d o p o d o b n ie dotyczą fo rm u ły in i u s 76. M a s c h i77 u z a sa d n ia to ty m , że w fo rm u le in iu s sfo rm u ło w a n ie
dare fa c e re o p o rte t e x bona fid e w y m ag ało sp rec y zo w an ia. Tę w ła
śn ie ro lę Sipełniają ro z w a ż a n ia q u id v e n ia t in co m m o d a ti actione. F a k t te n je st ró w n ie ż p rz e sła n k ą św iadczącą o ty m , że k o m o d a t m a k la u z u lę e x bona fid e , g d y b y n a w e t p rz y ją ć , że w D. 13,6,3,2 f r a za in hac actione (sc. c o m m o d a ti) sic u t in c eteris bonae fid e i iu d i
ciis s im ilite r je st te k s te m in te rp o lo w a n y m .
B ardzo w a ż n y m a rg u m e n te m za istn ie n ie m iu d ic iu m bonae f i
dei p rz y c o m m o d a tu m je st m ożliw ość sto so w an ia k o m p en sacji.
70 Por. Index Interp. ad h.l., a także G. S e g r e , dz. cyit., s. 75; R. de
R u g g i e r o , D epositum vel com m odatum (Contributto alia teoria del-
le interpolazioni), BIDR 19, 1007, s. 57 i a ; F. P a s t o r i, Commodato,
s. 88; M. K a s e r , Oportere, s. 30.
71 Por. O. L e n e 1 EP, s. 253 uw. 2; G. S e g r e , dz. cyt., s. 64; M. K a s e r , Quanti, s. 77; F. P a s t o r i, Commodato, s. 83 i n.
72 Zob. In d ex Interp. ad h.l.
73 Por. G. S e g r e , dz. cyt. s. 64 i n.; F. P a s t o r i, Commodato, s.
83 i n.
74 G. S e g r e , dz. cytt., s. 65 uważa, że jeśliby się ograniczyło inter polacje do słów ceteris... similiter, to byłoby to dowodem pośrednim na to, że formuła in ius miała klauzulę ex bona fide. Sądzi on jednak, że oprócz tego jest prawdopodobnie interpolowane in stńcti.
75 D.13,6,5,2—10.
7S Por. O. L e n e l , EP, s. 252 i n.; G. S e g r e , dz. cyt, s. 75 uw. 25; C. A. M a s c h i , dz. cyt., s. 233.
77 C. A. M a s c h i , dz. cyt., s. 233.
78 Co do możliwości stosowania kompensacji przy iudicium stricti
iuris, por. ostatnio: W. R o z w a d o w s k i , R eskrypt Marka Aureliusza o kom pensacji w doktrynie rom anistycznej i w źródłach II, CPH 26,
1975. z. 1, s. 23 i n., oraz S tu d i sulla compensazione nel diritto roma-
[15] Actio commodati w praw ie rzymskim 211 G aius w sw oich In s ty tu c ja c h o m a w ia k o m p e n sa cją w zw iązk u z indicia bonae fid ei.
G ai 4,61: ...c o n tin e tu r, u t h a b ita ra tio n e eius, qu o d iinvicem acto -
re m e x e ad em cau sa p ra e s ta re o p o rte re t, in re liq u u m eufn cum quo a c tu m est co n d em n are.
»W praw dzie p o czątek tego fra g m e n tu u le g ł zniszczeniu, a le z z a chow anego te k s tu m ożna odczytać, że p rz y k o m p e n sa c ji n a le ż y u w zg lęd n ić w z a je m n e roszczenia, a re sz tę n ie p o k ry w a ją c ą ty c h roszczeń n a le ż y p rzy sąd zić. W edług G aiu sa sędzia m a w ięc p raw o zastosow ać p o trą c e n ie w ie rz y te ln o śc i s tro n p ro ce so w y ch , jeśli p o w s ta ły one z te j sam ej p o d sta w y ro d zącej zobow iązanie. T ak ie z a sto so w an ie p o trą c e n ia m ogło m ieć m iejsce ty lk o w te d y , g d y s k a r g i m ia ły k la u z u lę e x bona fid e 7S. P ra w d o p o d o b n ie n a p o cz ątk u c y to w an eg o fra g m e n tu , k tó r y je st u szkodzony, b y ła m o w a o p o w ó d z tw a c h d o b re j w ia ry , p o n iew aż G aius w n a s tę p n y m fra g m e n c ie
(Gai 4,62), n a w ią z u ją c do p o p rzed n ieg o z d a n ia , d a je w y k az iudicia bonae fid e i 79.
Gai 4,62: S u n t a u te m b o n ae fid ei iu d ic ia h aec: e x em p to v e n d ito ,
locato conducto, n e g o tio ru m g esto ru m , m am dati, d ep o siti, fi- du ciae, p ro socio, tu te la e , r e i u x o ria e , (co m m o d ati, p ig n e ra ti- cium , fa m ilia e e rciscu n d ae, co m m u n i d iv id u n d o ).
W z w iązk u z u szk o d zen iem te k s tu zaliczenie p rzez G aiusa co m -
m o d a tu m do iu d icia bonae fid e i je st p ro b le m aty czn e. F ra g m e n t
n ie dość, że je s t uszkodzony, to jeszcze z a w ie ra b łą d k o p isty 80 — słow a m a n d a ti, depositi, fid u c ia e , pro socio, tu te la e , rei u x o ria e zo s ta ły d w a ra z y p o w tórzone. W iersz, k tó ry został p o w tó rzo n y , z a czyna się od dati. K oniec p o p rzed n ieg o w iersza je st n ieczy te ln y . M ożliw e jest, że w la k u n ie by ło cm (com m o), b ąd ź m (m an) 81. O d cz y ta n ie te k s tu w g n a jn o w sz y c h m e to d n ie ro zw iało w ątp liw o ści co do jego r e k o n s tr u k c ji82. W y d a je się p ra w d o p o d o b n e, że k o p i s ta p rz e p isu ją c te k s t p rz y słow ie co m m o d a ti b y ł zm uszony z ro bić p rz e n ie sie n ie. N a p isa ł w ięc co m m o n a k o ń cu lin ii, a w n o w ej lin ii — dati. N ie p a m ię ta ł je d n a k d alsz ej części te k s tu i z a jrz a ł do ręk o p isu , z k tó re g o p rz e p isy w a ł; po m y lił w y ra z y i d a ti u z n a ł za k o ń có w k ę m a n i w z a m y ślen iu ra z jeszcze p rz e p isa ł te n w ie r s z 83.
79 Por. В. К ü b l e r , dz. cyt., s. 7в; J. C. van O v e n , Gai IV, 61, TR 12, 1933, s. 29 i n.; G. S c h e r i l l o , dz. cyi., s. 991; W. O s u c h o w s k i , H istoryczny rozwój kom pensacji w prawie rzym skim , Warszawa— —Kraków 1970, s. 110(5 i m.
80
P o t . Gai Institutiones Codicis Veronensis Apographum ad Goesche-ni Hollwegi B luhm ii Schedas publ. E. B ö c k i n g , Lipsiae 1866, s. 212.
81 Por. В. В i om di, Iudicia, s. 265; G. S c h e r i l l o , dz. cyt., s. 983
uw. 27.
82 Por. E. L e v y , Neue Lesung von Gai 4,62, s. 472 i п., a także L. L o m b a r d i , V „actio aestimatoria’’ e г „Ъопае fidei iudicia”,
BIDR 6,3, I960, s. 159 i n.
212 J. Słonina [16] U m ieszczenie p rzez G aiu sa c o m m o d a tu m w w y k azie bonae fid e i
indicia je st w ięc p ra w d o p o d o b n e. G d y b y m ożna by ło b e zsp o rn ie
stw ie rd zić , że G aiu s u m ieśc ił c o m m o d a tu m w śró d in d icia bonae
fid e i, d y s k u s ja n a te m a t fo rm u ły in iu s co m m o d a ti b y ła b y b e z
p rzed m io to w a. J e d n a k z tego pow odu, że opuszczenia n ie u z a sa d n ia żad e n dow ód p o śred n i, L e v y 84 p rz y jm u je , że w w y k azie G aiu sa b r a k u je c o m m o d a tu m i d la teg o n ie je st ono in d ic iu m bonae
fid e i. K ü b l e r 85 n a to m ia s t u w aża, że te k s t te n n ie m oże stan o w ić
p o d sta w y do sta w ia n ia te o rii, że G aiu s n ie zaliczał fo rm u ły in ius
co m m o d a ti do bonae fid e i iu d ic ia ; jeśli n a w e t ju r y s ta n ie u m ie
ścił tu ta j c o m m o d a tu m , to n ie sta n o w i to dow odu, że n ie je st ono
in d ic iu m bonae fid e i. G aius m ógł te n te k s t p rzep isy w ać od w cześ
niejszego ju r y s ty sa b in ia ń sk ieg o , k tó ry nie zn ał jeszcze fo rm u ły
in in s co m m o d a ti, a w zw ią zk u z ty m , że fo rm u ła t a fu n k c jo n o
w a ła od n ie d a w n a (znana b y ła n a pew no w ed y k cie ju liań sk im ), G aius m ógł jej p rzez p rze o czen ie jeszcze n ie u w zg lęd n ić.
G aius w o m a w ia n e j części I n s ty tu c ji za jm o w ał się k o m p e n sa cją 86. Iu d icia bonae fid e i w y m ie n ił on ty lk o w zw iązk u z k o m p e n sa c ją i s k a rg a m i w zajem n y m i. N iek o n ieczn ie w ięc m u sia ł on d a w a ł p e łn y w y k a z bonae fid e i iudicia 87. C hcąc b o w iem 'p rz e d s ta wić, że p rz y p o w ó d ztw a ch w z a je m n y c h miożna zastosow ać p o tr ą cenie, jeżeli są to p o w ó d ztw a d o b re j w ia ry , w y m ie n ił te pow ództw a. W zw ią zk u z u s te rk a m i o ry g in a ln e g o te k s tu n ie d a się ro z s trz y gnąć, czy w y m ie n ie n ie ty c h pow ó d ztw by ło ty lk o p rz y k ła d o w e czy też ta k sa ty w n e . Z pow yższego m ożna je d n a k w nioskow ać, że p rzy p o w ó d ztw ach d o b re j w ia ry dopuszczalne je st sto so w an ie kom;pen- sa cji 88.
W k o m p ila c ji ju s ty n ia ń s k ie j z n a jd u ją się źró d ła, k tó re m ó w ią o re te n c ji, ale ty m w ła śn ie p o śred n io dow odzą m ożliw ości k o m p e n sacji.
D.47,2,60(59) ( l u l i a n u s 1.3 e x M in ic io ):
Si is, q u i re m com m odasset, eam re m clam ab stu lisse t, f u r ti cum eo ag i n o n p o test, q u ia su u m rec e p isse t e t ille com m oda ti lib e ra tu s esset. hoc ta m e n ita a c c ip ien d u m est, si n u lla s re - tin e n d i causas is cui co m m o d ata re s e r a t h a b u it: m a n si im
-84 E. L e v y , Zur Lehre, s. 1 i n.; tenże, K onkurrenz, ś. 54. 85 B. K ii b 1 e r, dz. cyt., s. 77 i n.
86 Por. też Gai 4, 63—68.
87 Por. J. C. van O v e n , dz. cyt., s. 30, a itakże F. S c h u l z , Classi
cal Roman Law2, Oxford 1954, s. 513, którzy nie wykluczali możliwości, że wykaz mógł być nawet późmiejiszym dodatkiem.
88 Dopiero w konstytucji cesarzy Dioklecjana i Maksymiana, zawartej w C. 4,23,4 spotyka się zakaz stosowania kompensacji przy roszczeniach z tytułu użyczenia, ale to wiąże się prawdopodobnie z innym sposobem realizowania roszczeń w drodze sądowej. Por. B. B i o n d i, Iudicia, s.
129 i n.; S. S. o 1 a z z i, La compensazione nel diritto romano 2, Napoli 19510', s. 20; W. Osuchowski, dz. cyt., s. 136 i n.
