«74 RECENZJE
typu n ależy w ym ien ić drobne błędy drukarskie, zw łaszcza w pisow ni w y ra z ó w p o l skich i łacińskich. P ow yższe braki w niczym nie um niejszają znaczenia om awianego w ydaw n ictw a, które rozszerza bazę źródłow ą zarów no dla h istoryk ów rosyjskich, ukraińskich, ja k i polskich, zwłaszcza dla tych ostatnich, przed którym i stoi jeszcze nie zrealizow ane zadanie oczyszczenia z nacjonalistyczno-szow inistycznych wypaczeń p o gląd ów na przeszłość stosunków polsko-ukraińskich i polsko-rosyjskich.
Mirosław) W ierzchow ski
W 300 rocznicę zjednoczenia U k ra in y z Rosją. P od sztandarem bra t n ie j przyjaźni. Z b ió r m ateriałów i dokum entów o w spólnej walce w y zw oleńczej i nierozerw alnej p rzyjaźni ludu polskiego, ukraińskiego i r o syjskiego. P o d redakcją J. K o w a l s k i e g o . Słow o w stępne — Stefan Ż ó ł k i e w s k i . K siążka i W iedza, W arszaw a 1954, s. 344.
P ra co w n icy fron tu ideologicznego i szerokie koła czyteln ik ó w z zadow oleniem p o w ita li ukazanie się zbioru m ateriałów , pośw ięconego 300 rocznicy zjednoczenia U krain y z Rosją. D okum enty i m ateria ły św iadczące o w ie lo w ie k o w e j p rzyjaźn i ludu polskiego, ukraińskiego i rosyjskiego, zaw arte w zbiorze, pozw olą głębiej po
znać zw iązki ruchu rew olu cyjn ego polskiego i ukraińskiego, dotychczas tak słabo znane. D okum enty te i m ateria ły są tym bardziej cenne, iż w ie le z nich jest obecnie w orygin ale trudno dostępnych. H istoryk przede w szystkim sięgać będzie często do m a teria łó w zaw artych w zbiorze jako do tekstów ośw ietlających ważne zagad nienia historyczne i jako do w skazów ki ułatw iającej korzystanie z m ateriałów in nych, które nie zostały umieszczone w zbiorze.
Poszczególne rozd ziały zbioru odpow iadają etapom rozw oju w spółpracy i w spól nej w a lk i postępowych, rew olu cyjn ych ruchów społecznych polskich, ukraińskich i rosyjskich. E tapy te w sposób n ajogóln iejszy przedstaw ia Stefan Ż ó ł k i e w s k i w słow ie wstępnym . N a czele każdego rozdziału umieszczono odpow iedni w yją tek z tez К С K P Z R na 300-lecie zjednoczenia U krainy z Rosją. S łow a tez dające ocenę powstania i wzm acniania się zw ią zk ó w U krainy z Rosją, ułatw iają pełne zrozum ie nie m ateria łów zaw artych w zibiorze.
T e z y głoszą: „W a lk a narodu ukraińskiego p rzeciw k o panom polskim w y w o ły w a ła głęboki oddźw ięk i sym patię w śród chłopstwa polskiego, które cierpiało wskutek ucisku feu dałów polskich. Pod w p ły w em rozw ija ją cej się w a lk i w yzw oleń czej narodu ukraińskiego w w ielu dzielnicach P olsk i doszło do w ystąpień chłopskich“ . M ateriały zaw arte w pierw szym rozdziale ilustrują te słowa tez К С K P Z R . Są to dokum enty św iadczące o w ystąpieniach chłopskich w rdzennej Polsce, zw iązanych z pow sta niem kozackim , spośród których na p ierw szy plan w y b ija się pow stanie K o stk i-N a - pierskiego. M a teria ły te dotyczą nie tylk o przebiegu w ystąpień; cytaty z L e l e w e l a, k tóry pisał, że: „B unt kozacki jest pow staniem ludu. Od sześciu w ie k ó w podob nego Polska nie widziała... Rzadki w dziejach widok, w idok wspaniały...“ i z prze m ów ienia Tadeusza K r ę p o w i e c k i e g o , który m ianem Spartakusów nazwał P aw lu ka i N alew a jk ę, a o Chm ielnickim m ów ił, że „poruszając 200 000 chłopów ukraińskich... wstrząsnął dum nym i oligarcham i P o lsk i“ — świadczą zarazem o sto sunku p rzed staw icieli rew olu cyjn ego nurtu dem okracji popow staniow ej do ruchów chłopskich na U krain ie w przeszłości, świadczą o tym, iż dem okraci polscy z sym patią odnosili się do tych ruchów.
P rzyja źn i i ścisłym zw iązkom rew olu cyjn ych dem okratów polskich, ukraińskich 1 rosyjskich poświęcono następny rozdział zbioru, obejm ujący okres od drugiego
RECENZJE 875
dziesięciolecia X I X w iek u do początk ów socjalistycznego ruchu robucniczego w P o l sce i Rosji. W części tej nieco szerzej potraktow ano postać Tarasa S z e w c z e n k i , zam ieszczając u ryw k i z je g o listów oraz u tw ory poetyckie.
Następna, stosunkowo krótka część odpow iada okresow i od powstania socjali stycznego ruchu robotniczego do utw orzenia burżuazyjno-obszarniczago państwa polskiego. P r a w ie w szystkie dokum enty zam ieszczone w tej części dotyczą okresu
po r. 1900, w szystkie zaś odnoszą się do G alicji.
T rz y następne rozdziały dotyczą okresów — m iędzyw ojen n ego, okupacyjnego i pow ojennego. Stanowią one przew ażn ą część książki. D okum enty zamieszczone w części dotyczącej lat 1917— 1939 pochodzą głów n ie z prasy, od ezw i broszur K P P , K P Z U i K P Z B . M alują one z jednej strony k rw a w y terror burżuazji i obszarnictwa przeciw ko ukraińskim i białoruskim masom lu dow ym na okupowanych terenach Zachodniej U k rain y i Zachodniej Białorusi, z drugiej zaś strony — wspólną w alkę polskiej, ukraińskiej i białoruskiej klasy robotniczej i chłopstwa p rzeciw k o okupa c ji polskiej, przeciw ko faszyzm ow i. D okum enty te ukazują internacjonalistyczną po staw ę ruchu rew olu cyjnego polskiego, ukraińskiego i białoruskiego. „Z nimi, z ma sami pracującym i Polski, z frontem antyfaszystow skim całej Polski, który pow sta je i krzepnie w coraz zaw ziętszych bitw ach p rzeciw w ład zy sanacyjnej — p row a dzi droga ludu ukraińskiego, droga antyokupacyjnego fron tu lu d ow ego“ , głosiła odezw a K P Z U — autonomicznej organizacji K P P . „W ra z z podbitym ludem ukra ińskim — p rzeciw rodzim ym spadkobiercom carskiej nahajki! O praw o sam ookre- ślenia aż do oderwainia się ziem przez P olsk ę podbitych!... W alka o ich wolność ■— to w alka o naszą wolność. W alka p rze c iw ciem iężcom Zachodniej U krain y i B ia łorusi —· to w alka przeciw ko naszym władnym ciem iężcom “ — odpow iadała n ie ja ko odezwa K om unistycznej P a rtii Polski.
R ozdział pośw ięcony okresow i okupacyjnem u przynosi ciek a w e m ateriały, częś ciow o zamieszczone w czasopismach Z P P w ZSRR, częściowo w innych czaso pismach, częściowo w reszcie dokum enty przech ow yw an e w A rch iw u m W ydziału H istorii P a rti К С P Z P R (np. raporty partyzanckie). Ostatni w reszcie rozdział od powiada okresow i powojennem u, obejm ując m ateriały zam ieszczone w prasie.
W zbiorze zamieszczono zatem w ie le m a teria łó w cennych, ciekaw ych, część z nich dotychczas nie była szerzej znana. W szystkie one, obrazując w yku w an ie jedności i solidarności narodu polskiego i ukraińskiego w e wspólnej w alce p rzeciw ko polskim, rosyjskim i ukraińskim klasom posiadającym , zasługują na w ydobycie ť szerokie spopularyzowanie.
1 ' K ilk a ilu stracji oraz staranna oprawa dopełniają całości tego bardzo p otrzeb nego i ciekaw ego w ydaw nictw a.
N ie znaczy to jednak, by p rzy lekturze książki nie nasuwały się uwagi k ry tyczne.
Zasadniczą sprawą, k tórą trzeba rozw ażyć po przeczytaniu zbioru, jest pytanie, czy m ateriały zaw arte w poszczególnych rozdziałach ośw ietlają w sposób słuszny i dostateczny istotę i specyfikę rew olu cyjn ego sojuszu ludu polskiego i ukraińskie go w poszczególnych etapach historycznych. Sądzę, że na to p ytan ie n ależy odpo w iedzieć pozytyw nie. Zastrzeżenia dotyczyć muszą rozdziału poświęconego okreso wi działalności „P ro leta ria tu “ i S D K P iL . W rozdziale tym lata osiem dziesiąte i dzie więćdziesiąte X I X w . zostały niem al pom inięte, tak że w obrazie w spółpracy rew o lucyjnego ruchu polskiego, ukraińskiego i rosyjskiego p ow staje luka, której nie może zapełnić w y ją te k z program u G a licyjsk iej P a rtii R obotniczej. Stosunek „ P r o letariatu “ , „ I I P ro leta ria tu “ , Z R P do sp raw y ukraińskiej i do ukraińskiego ruchu
8 76 RECĽNZJE
rew olu cyjnego zupełnie nie znalazł tu odbicia. M a teria ły .pochodzące z okresu po 1900 r. w p rzew ażn ej części m a ją charakter narracyjn y. T y lk o jeden dokum ent (s. 88— 89) przedstaw ia rzeczyw iście s t o s u n e k S D K P iL do sp ra w y ukraińskiej.
B yłob y rów n ież rzeczą wskazaną bardziej wszechstronnie dobrać m ateria ły skła dające się na ostatni rozdział książki, próbując szerzej om ów ić ekonomiczną stronę pomocy ZSRR, a w jego ram ach i U S R R dla P olsk i Lu dow ej.
P r z y lekturze zbioru, zwłaszcza .przez m n iej przygotow an ego czytelnika, w ystą pi w yraźn ie b rak om ów ienia zaw artych w każdym rozdziale m ateriałów . M a teria ły te w ym a ga ją ustaw ienia na tle ogólnohistorycznym , tym bardziej że obejm u ją b a r dzo długi, trzechsetletni okres, odpow iadający szeregow i etapów rozw oju ruchu re w olucyjnego obu narodów. T y m brak om m o głyb y zaradzić krótkie choćby wstępy do poszczególnych rozdziałów. N a leży pamiętać, że jeszcze głębszy sens mają, jeszcze w iększe w rażen ie w yw ołu ją te same m ateriały, świadczące o przyjaźn i re w olu cjonistów (polskich i ukraińskich i o ich internacjonalizm ie, ukazane w zesta wieniu z w iadom ościam i o nacjonalistycznej p olityce polskich klas posiadających, 0 polityce szczucia polskich robotników i chłopów przeciw ko robotnikom i chłopom ukraińskim i rosyjskim , upraw ianej przez klasy posiadające. P o n iew aż dokum entów świadczących o tej polityce w zbiorze zamieszczać, rzecz jasna, nie należy, trzeba więc choćby krótko om ówić ją w e wstępach do poszczególnych rozdziałów.
N ie można pominąć rzucającej się w oczy nieproporcjonalności w budowie książki. I tak rozdział pierw szy obejm uje 21 stron druku, rozdział drugi 30 stron, rozdział trzeci 22 strony, trzy końcow e rozd ziały m ają po 70— 80 stron. P ro f. W. K u l a w sw ej recen zji z om aw ianej książki („T ryb u n a Ludu“ z 3 czerw ca 1954) zwraca u w agę na małą stosunkowo objętość p ierw szych rozdziałów i podkreśla słusznie, że n ajbardziej w artościow e są trzy rozdziały ostatnie, zwłaszcza zaś roz dział pośw ięcony okresow i m iędzyw ojennem u, w yraża w reszcie nadzieję, że p ie rw sze trzy rozdziały zostaną uzupełnione p rzy reedycji. W yd a je się zgodnie z tym, co zauważono w yżej, że zwłaszcza rozd ział trzeci w ym aga uzupełnienia. W braku od powiednich dokum entów należałoby przyn ajm n iej w proponow anym w stępie do rozdziału (patrz w y ż e j) podkreślić w p ływ , ja k i na program G alicyjskiej P a rtii R o botniczej w y w a rł L u d w ik W a r y ń s k i , przyw ódca „P ro leta ria tu “ , aby w yjaśnić bez reszty stosunek całego rew olu cyjn ego ruchu robotniczego polskiego do ludu ukraińskiego i je g o w a lk i w yzw oleńczej.
Z drobnych uw ag: w rozdziale .poświęconym okresow i m iędzyw ojennem u można by zaproponować uzupełnienia w części dotyczącej la t 1917— 1923. Słuszne byłoby zam ieszczenie tu na przykład odezw czerw onoarm istów — P ola k ów z 1920 r. Za wzm iankowaną recenzją pow tórzyć n ależy dezyderat oddzielenia, choćby g ra fic z nego, w tekście dokum entów źródłow ych od w yp ow ied zi i cyta t z dzieł historyków 1 działaczy rew olucyjnych. Podobnie zestaw ienia takie, ja k na przykład cytaty z K rępow ieckiego, z pytatą z K u b a l i na sąsiednich stronach (s. 30 i 31) bez od pow iedniego w yjaśnienia w tekście będzie dezorientow ało czytelnika pomimo ską pego kom entarza w przypisach do obu nazwisk. Uzasadnioną w ątpliw ość budzi także określenie w przypisie W ilhelm a F e l d m a n a jako „burżuazyjno-dem okra- tycznego pu blicysty“ .
Reasum ując: m im o te n iew ielk ie usterki Zbiór jako całość jest bardzo ciekaw ą i ważną, a nade wszystko ogrom nie pożyteczną pozycją.
