Zenon Klemensiewicz
Historia składni języka poetyckiego
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 41/1, 184-187
ZENON KLEMENSIEWICZ
H IST O B IA SK ŁA D N I JĘ Z Y K A POETY CKIEGO
W zakresie zagadnień szczegółowych skupiłem uwagę na odcin ku najbhższym moich naukow ych zainteresowań, na składni. Za dałem sobie pytanie, jak bym ja próbował rozwiązać to zadanie.
1. Trzeba opisać składnię języka niepoetyckiego. Co to znaczy? Oczywiście najlepiej byłoby wykonać całą serię składni opisowych dla poszczególnych epok (o których niżej). To jest dziś praktycznie niewykonalne. Jesteśm y tedy zmuszeni do wyboru niektórych tylko składników-właściwości stru k turalnych składniowych, które uczy nim y przedm iotem obserwacji, opisu, a później jednostkam i opo- zycyj no-porównawczymi w zestawieniu języka poetyckiego i nie poetyckiego.
A) C h a r a k t e r y s t y k a s y n t a k t y c z n a w o b r ę b i e w i ę k s z e j c a ł oś c i .
Szłoby tu o wykrycie panujących tendencji przy kształtow aniu toku syntaktycznego większej całości, składającej się z wielu „w y powiedzeń skończonych” . Jak o jednostkę stru k tu raln ą przyjąłbym właśnie „wypowiedzenie skończone” , tj. tw ór syntaktyczny będący zdaniem pojedynczym albo złożonym, albo grupą wielo wypowie dzeniową, a ty m znam ienny, że zam ykają go dwie najdłuższe pauzy (w piśmie kropki). Należałoby tedy zdać sobie sprawę:
a) W jakim w zajem nym stosunku ilościowym pozostają: zda nia i równoważniki pojedyncze, zdania złożone, grupy wielowy- powiedzeniowe luźne, grupy wielo wypowiedzeniowe nawiązane?
b) W jakich granicach w aha się ilość członów (tj. poszczegól nych wypowiedzeń) wchodzących w skład grup wielowypowiedze- niowych i zdań złożonych wielokrotnie — i na jakiej granicy za trzym uje się panująca tendencja budowy takich tworów więcej- członowych ?
c) Czy narzuca się obecność oznajmień imiesłowowych, tzw. „zdań w trąconych” itp.?
d) Jak ie są formalne i znaczeniowe typ y n a w i ą z y w a n i a po szczególnych wypowiedzi w obrębie większej całości?
B) C h a r a k t e r y s t y k a s y n t a k t y c z n a w o b r ę b i e j e d n e g o w y p o w i e d z e n i a .
a) Ja k i jest stosunek wypowiedzeń złożonych współrzędnie i podrzędnie?
b) Jak ie są główne ty py znaczeniowe w obrębie zdań współ rzędnie złożonych?
c) Jakie są główne ty p y znaczeniowe w obrębie zdań podrzędnie złożonych ?
d) J a k się przedstawia stosunek użycia wskaźników zespolenia spójnikowych, względnych, intonacyjnych?
e) Czy widoczna jest skłonność do pewnych spójników, pewnych zaimków względnych itp .?
C) C h a r a k t e r y s t y k a s y n t a k t y c z n a w o b r ę b i e w y p o w i e d z e n i a p o j e d y n c z e g o .
a) Jak i jest ilościowy stosunek zdań i równoważników?
b) Ja k i jest ilościowy stosunek zdań prostych i rozwiniętych? c) Czy jest wyraźna skłonność do w yrażania pewnego stosunku znaczeniowego jednym z dwu lub paru środków formalnych (np. dom ojcowski: dom ojca: dom, k tó ry należy do ojca; mówię kom uś: mówię do kogoś; lepszy od...: lepszy niż...)?
D) O b e c n o ś ć w y k ł a d n i k ó w u c z u c i a i wol i
w postaci: a) specjalnych wyrazów, wyrażeń, form gram atycznych; b) odstępstw od norm y w szyku części zdania w zda niu pojedynczym, zdań pojedynczych w zdaniu zło żonym ;
c) czynnika intonacyjnego i akcentowego,
a w związku z ty m charakter składni raczej komunikatywno-inte- lektualny lub afektywny.
2. O przeprowadzeniu szczegółowych, statystycznych badań trudno mówić. Trzeba będzie poprzestać na sumarycznych spo strzeżeniach, poniekąd „ogólnych wrażeniach” , popartych wybo rem szczegółowego m ateriału ilustracyjnego i dowodowego. Tym więcej należy dbać o badaczy wytrawnych i godnych zaufania.
186 ZEN O N KLEM ENSIEW ICZ]
dania szczegółowe i ścisłe są oczywiście możliwe i pożądane, ale trw ałyby bardzo dłngo. Jeśli sprawa długotrwałości badań nie gra roli, to naturalnie oświadczyłbym się za najdokładniejszą analizą m ateriału.
3. Najlepiej byłoby tę pracę rozwijać po linii chronologicznej, od czasów najdaw niejszych do współczesności. Ale dla zaoszczę dzenia czasu przez rozłożenie pracy na liczne zespoły wykonaw ców trzeba by równocześnie opracować różne epoki: 1) najdaw niejszą, do końca Х У w.; 2) przełomową, z pierwszej połowy ХУ1 w.; 3) od połowy ХУ1 w. do mniej więcej r. 1630; 4) resztę w. Х У П ; 5) mniej więcej la ta 1700—1760; 6) 1760 — pocz. X IX w.; 7) pocz. X IX w. do 1830; 8) 1 8 3 0 -1 8 6 0 ; 9) 1 8 6 0 -1 8 9 0 ; 10) 1 8 9 0 -1 9 1 8 ; 11) okres m iędzyw ojenny; 12) okres współczesny. Dla każdej epoki ustaliłoby się pewien w ybór źródeł, taki, k tó ry by zapewniał n a j większe zbliżenie się do tego, co ostatecznie zechcemy rozumieć przez język niepoetycki. K ilka reprezentatyw nych źródeł należa łoby szczegółowo zanalizować; resztę można już potraktow ać kur- sorycznie jako m ateriał potw ierdzający, ograniczający lub rozsze rzający wyniki poprzednio, w szczegółowej analizie zdobyte.
Mimo tych wszystkich ograniczeń (niewątpliwie obniżających pełnię, ścisłość i wiarogodność wyników) organizacja pracy badaw czej nastręczy duże trudności. Ilość studentów polonistyki kierunku językoznawczego jest niewielka. Niewielu jest też lingwistycznie przygotow anych i zainteresowanych nauczycieli szkoły ogólno kształcącej, do których można by się ewentualnie zwrócić o pomoc.
4. Z zestawienia wyników pracy nad poszczególnymi odcin kam i czasowymi można będzie wydobyć tym pewniej istotne wła ściwości składni języka poetyckiego, przy czym jedne z nich okażą się trw ałe i wspólne wszystkim epokom, inne zmienne i związane z pewnymi tylko epokami.
5. Dopiero teraz, m ając już ustaloną charakterystykę składni języka niepoetyckiego, m ożna będzie zabrać się do badania składni języka poetyckiego, przez opozycję do tam tego. I bodajże to zada nie będzie stosunkowo łatwiejsze, pod warunkiem , że tam to się po rządnie rozwiąże : uchylenia, osobliwości, swoistości narzucają się uwadze badacza, byle norm a, przeciętność została trafnie uchw y cona i pożytecznie sformułowana. P onadto trzeba będzie jeszcze
H ISTO RIA SK ŁADNI 187
szczegółowo zbadać zależność stru ktu ry składniowej w powyżej wy mienionych elementach A-D oraz ewentualnie jeszcze innych
a) od stru k tu ry wersyfikacyjnej ; b) od gatunku poetyckiego ;
c) od ty p u kompozycyjnego (monolog, dialog itd.), i to w obrębie każdej epoki.
6. Z kolei trzeba będzie prześledzić składnię języka poetyckiego n a płaszczyźnie diachronicznej : jej ewolucję od stadiów poprze dzających, narzucających pewną tradycję i archaizmy, ku stadiom następującym z tendencjam i innowacyjnymi.
