Agnieszka Barczykowska, Maciej
Muskała
Poczucie sukcesu rodzinnego a
syndrom wypalenia zawodowego
wśród personelu penitencjarnego :
(zarys projektu badawczego)
Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 299-307
A gnieszka B arczykow ska M aciej M uskała*
Poczucie sukcesu rodzinnego a syndrom wypalenia
zawodowego wśród personelu penitencjarnego
(zarys projektu badawczego)
Wstęp
W iek X X , głównie za sprawą działań prow adzonych w Stanach Zjednoczonych, stał pod znakiem poszukiw ań skutecznego m odelu oddziaływ ań resocjalizacyjnych. Inspiracją dla nich była, oczywiście poza dynam iką społeczną i polityczną, przede wszystkim nieskuteczność dotychczasow ych m etod pracy korekcyjnej, o ich stronie ekonomicznej nie w spom inając (Clear, Cole, 2003, s. 59). Co jednak ciekawe, p o prawę próbow ano osiągnąć głównie poprzez zm ianę w obszarze ilości i ch arak te ru oddziaływ ań oferowanych skazanym oraz popraw ę w arunków odbyw ania kary. Szybko okazało się, że drogi te nie są skuteczne, czego dow odem w pewnym stopniu były badania R. M artin so n a nad efektyw nością resocjalizacji penitencjarnej, zakoń czone ponurą konkluzją „nothing w orks” (por. Stańdo-K aw ecka, 2007, s. 295). Dziś coraz częściej mówi się tym , że poza samymi oddziaływ aniam i, a także w arunkam i, w jakich są one realizow ane, istotnym elem entem jest to, kto je realizuje. K adra re socjalizacyjna staje się coraz częściej centralnym punktem zainteresow ania (Szmidt, 1996, s. 245).
W niniejszym artykule zaprezentow any zostanie zarys projektu badawczego, którego głów nym celem jest spraw dzenie wzajemnej relacji zachodzącej pom iędzy subiektyw ną oceną życia rodzinnego a jakością życia zawodowego osób pracujących w jednostkach penitencjarnych. Jakość życia rozum iem y tu jako efekt relacji pom ię dzy własnymi dążeniam i i potrzebam i a w ym ogam i i zasobam i otoczenia (R ataj czak, 1993, s. 21). M ożna ująć ją jako swoiste kontinuum wyznaczone przez sukces i w ypalenie. Biorąc pod uwagę powyższe, chcieliśmy poddać weryfikacji następują ce założenie: sukces życiowy (i sposób jego postrzegania) na innych płaszczyznach
3 0 0 Agnieszka Barczykowska. Maciej Muskała
niż zaw odow a jest istotnym czynnikiem m inim alizującym praw dopodobieństw o w ystąpienia w ypalenia zawodowego. W naszych badaniach skoncentrujem y się na rodzinie i postrzeganiu sukcesu/porażki w łaśnie na tym polu a w ystępow aniem w y palenia zawodowego.
Środowisko pracy personelu placówek resocjalizacyjnych
Stresogenne w arunki pracy pracow ników instytucji resocjalizacyjnych, a zwłasz cza funkcjonariuszy Służby W ięziennej zostały szczegółowo opisane w literaturze przedm iotu.
W śród najważniejszych podaje się:
1. O bciążenie koniecznością naw iązyw ania bezpośrednich, podm iotow ych kon tak tó w z osadzonym i, zaangażow anie w ich problem y osobiste.
2. Konieczność zaangażow ania i pośw ięcenia, czego nie rekom pensuje ani status społeczny, ani gratyfikacje finansowe.
3. Konieczność przyjm ow ania na siebie dużej odpow iedzialności, ze względu na bezpieczeństw o osób izolowanych i społeczeństw a, przy jednoczesnej silniej k o n tro li zew nętrznej (opinia publiczna) i w ew nętrznej (adm inistracja w ięzienna).
4. Poczucie zagrożenia własnego i najbliższych.
5. Sztywne i silnie sform alizow ane i zhierarchizow ane stosunki społeczne w miejscu pracy (totalność instytucji).
6. O biektyw ne i subiektyw ne czynniki utrudniające korzystanie z profesjonal nego w sparcia w sytuacjach kryzysowych (Ciosek, 1996, s. 207-217; M achel, 2003, s. 96; Lizak, 1996, s. 201; N aw ój, 2000, s. 4; W ątła-Bechaj, 1996, s. 267).
W ydaje się, że powyższa lista musi zostać u zupełniona o jeszcze jeden bardzo istotny aspekt, o którym w badaniach mówi się niezw ykle rzadko, jeśli nie wca le. Chodzi m ianow icie o poczucie odniesionego sukcesu bądź doznania porażki. W aspekcie subiektyw nym sukces uw arunkow any jest system em i hierarchią w a rto ści w yznaw anych przez k onkretnego człow ieka. M oże być on lokowany w jednym z czterech w ym iarów : m aterialnym , stratyfikacyjno-prestiżow ym , em ocjonalno- -afiliacyjnym i sam orealizacyjnym (Firkow ska-M ankiew icz, 1997, s. 3 0 4 -3 0 5 ). To jednostkow e rozum ienie sukcesu m oże różnić się od lansow anego i rozum ianego przez d aną społeczność. W szak w społeczeństw ie nie musi w ystępow ać i zwykle nie w ystępuje jeden pow szechnie akceptow any system w artości. Bywa, że każda w arstw a społeczna przyjm uje odm ienne k ry teria i w yznaczniki jego w ystępow a nia. Subiektyw ne zadow olenie i sam oakceptacja uzyskane w w yniku osiągnięcia sukcesu nie muszą iść zatem w parze z uznaniem społecznym poza w łasną g ru pą, ale i w niej. Przyczyną braku akceptacji społecznej m oże być dezaprobata co do sposobu „dojścia na szczyt”, ale w ynikiem takiego stanu rzeczy mogą też być okoliczności bardziej prozaiczne, jak zazdrość czy zawiść ze strony innych (Bylok,
2005, s. 8 7 -9 6 ). Ponadto m ówiąc o determ in an tach sukcesu, które konstytuują także sam o pojęcie od strony jednostkow ej, m ożna (...) m ó w ić o istnieniu progów
kom petencyjnych i predyspozycyjnych niezbędnych do osiągnięcia sukcesu. Każdy sukces zawiera pew ne zaplecze, na które składają się niezbędne predyspozycje i k o m petencje osób ubiegających się o jego osiągnięcie. (...) W ty m sensie sukces w yznacza kontekst, który m usi być spełniony, by m óc go zrealizować (Pycka, 1994, s. 22).
W literaturze p rzedm iotu spotkać m ożna także definicje, które nie określają sukce su jako w yniku, rezultatu, a jedynie jako (...) podróż w kierunku jasno określonego
cełu (Belitz, 1999, s. 29). (...) Z w olennicy takiego podejścia (...) wskazują, iż sukces m ożna osiągać tak długo, jak długo konsekw entnie d ą żym y do spełnienia naszych marzeń. (...) W ty m sposobie pojm ow ania słow a „sukces” charakterystyczne jest to, że sukces nie jest elem entem życia, ale pełnią życia, że to nie tyle stan zadowolenia, pojawiający się w w yniku osiągniętego celu, co raczej um iejętność radowania się z dążenia do celu (...) (M ichalak, 1999, s. 2 4 -2 5 ). Trzeba jednak dodać, że nie jest
to pow szechnie akceptow any sposób rozum ienia sukcesu i takie ujęcie spotyka się z licznymi glosam i krytycznym i1.
W niniejszym opracow aniu nie podejm ujem y się rozstrzygnięcia, która z p o wyższych definicji sukcesu jest najwłaściwsza, ale chcemy zwrócić uwagę na zło żoność tego zagadnienia w odniesieniu do działalności służb penitencjarnych. Co bowiem uznać za sukces? Czy jest nim awans służbowy, pow iązany z gratyfikacją finansową? Czy pow innyśm y brać pod uwagę w ym iar bezpieczeństwa własnego i najbliższych? A może raczej za sukces w inniśm y uznać to, że byłego pensjonariusza nie spotyka się ponow nie w m urach więzienia?, choć przecież m am y świadom ość, że (...) jest to praca, w którą wkalkulowana jest porażka. N ie da się jej uniknąć. O na
jest codziennością, a sukces niedzielą. Trzeba nauczyć się z tym żyć, co więcej, trzeba potrafić patrzeć na pracę w taki sposób, by w czasie najgłębszej naw et chandry um ieć dostrzec jej sens, w idzieć dobre rzeczy i w ierzyć w nadejście pogodnego poranka (An
drzejew ski, 2007, s. 155).
W świetle współczesnej wiedzy o funkcjonow aniu personelu więziennego oczy w iste jest, że przyw ołane powyżej „obciążenia” nie pozostają bez w pływ u na to, jak w ykonyw ana jest praca. O d kilkudziesięciu lat w tym kontekście - co z punktu w idzenia naszych dociekań jest szczególnie istotne - pojawiają się rozw ażania nad ich wpływem także na życie pozazaw odowe. Co jednak ciekawe, większość analiz wzajemnych relacji p rac a -ro d z in a koncentruje się na w ym iarze konfliktu, całko wicie niem al ignorując pozytyw ne aspekty tej relacji (Inn strada, Melbye, Espnesa, 2008, s. 1).
1 Pycka pisze „Ciągłości zjawisk prakseologicznych przeciwstawiamy zdarzeniowy status sukcesu”, a w innym miejscu dodaje „Jako jedno z największych zagrożeń, złud aksjologicznych towarzyszących suk cesowi, jest przedstawiana sytuacja, w której satysfakcja egzystencjalna zbudowana na fundamencie z od niesionych sukcesów, jest utożsamiana z poczuciem sensu życia” (1994, s. 22).
3 0 2 Agnieszka Barczykowska. Maciej Muskała
Wypalenie zawodowe. Czynniki chroniące i ryzyka
O d połow y lat siedem dziesiątych, tj. od m om entu opublikow ania przez H.J. Freudenbergera swojego arty k u łu n ik t w zasadzie nie poddaje w w ątpliwość istnienia fenom enu w ypalenia zawodowego (1974, s. 159-165). Fakt istnienia, dy nam icznego, w ielow ym iarow ego zjawiska jest powszechnie akceptowany. I choć m ożna odnaleźć wiele wspólnych elem entów w poglądach rozlicznych autorów na ten tem at, to w zasadzie na fakcie istnienia kończy się zgodność. W ielość, ró żno rod ność stanow isk dotyczy tak samej definicji, jak i etiologii oraz skutków. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w samej istocie zjawiska. (...) N ie wystarczy
tu bow iem poprawne zdefiniow anie i określenie roli czynników warunkujących p o wstawanie procesu wypalenia się, właściwe rozwiązanie kluczow ych sym p tom ó w rozwiniętego, pełnoobjawowego syndrom u, ustalenie i św iadom ość poziom u ryzyka wypaleniowego, ani też dokładne zrozum ienie jego m echanizm ów i baczne śledzenie skom plikowanej na ogól dynam iki procesowej, jako że m a m y do czynienia z w ielow y m iarow ym fenom enem i zarazem bardzo złożonym , jakże dynam icznym procesem, usytuow anym w w ieloaspektow ym i ciągle ew oluującym kontekście sytuacyjno-or- ganizacyjno-m akrospolecznym ” (Korcz, 2 006, s. 7 9 -9 2 ).
W niniejszym opracow aniu klasycznie odwołujem y się do koncepcji w ypalenia zawodowego w ujęciu C. M asłach, której udało się w yodrębnić czynniki ch arak te rystyczne dla tego syndrom u, tzn. w yczerpanie em ocjonalne, depersonalizację oraz brak poczucia zadow olenia z pracy (2007, s. 15). Pam iętam y rów nież o tym , że w ypalenie to nie tyle w ina danego człow ieka, ale ogólnie czasów, w jakich przyszło nam żyć (Syroka, 2 008, s. 38). Uogólniając i odnosząc to do badań empirycznych nad w pływ em organizacji instytucji na pracę, m ożna pow iedzieć, że jest ono rów nież po chod n ą w arunków , w jakich swoje zadania zawodowe wykonujemy. Oczy wiście nie jest to jedyny czynnik, bowiem to, czy w ypalenie w ystąpi, zależy od w ielu uw arunkow ań osobistych i środow iskow ych. Jak podają H e rr i C ram er (...)
Niektóre badania wskazują na zw iązek pom iędzy stresem w miejscu pracy i stresem pozazaw odow ym , sugerując, że groźne reakcje w ystępują tylko wtedy, gdy obecne są czynniki stresujące pochodzące z obu tych kategorii (2005, s. 79).
W niniejszym opracow aniu nie podejm ujem y się identyfikacji czynników ryzyka, chcemy raczej skupić się na czynnikach chroniących, do których oprócz innow acyj nego podejścia do problem ów, rozw oju kom petencji zaradczych, kontroli w p osta ci „doznaw ania” 2 zalicza się rów nież wsparcie społeczne, które zapobiega przede wszystkim obniżaniu zaangażow ania zawodowego (Sęk, 2007, s. 163; Sęk, Cieślak, 2 0 0 4, s. 153-161). W sparcie może mieć charak ter form alny (instytucjonalny) i nie form alny (naturalny). O trudnościach w korzystaniu z profesjonalnego w sparcia
2 Kontrola „doznawania” (savoring) ma charakter podmiotowy i polega na pozytywnej ocenie zdarzeń i dokonywaniu zmian we własnej osobie (Sęk, 2007, s. 163).
w sytuacjach kryzysowych w spom inaliśm y wcześniej (por. Poklek, 2004 ; Poklek, 2007). M im o to w badaniach zwykle wsparcie form alne wskazuje się jako sku teczniejsze, poddając często w w ątpliwość efektyw ność oddziaływ ań naturalnych. Potw ierdzeniem tego trendu m ogą być b adania, które dotyczyły silnie narażonej na w ypalenie grupy zawodowej, jaką są nauczyciele. Ich w yniki dość jednoznacznie wskazywały na to, że choć korzystają oni często ze w sparcia swoich najbliższych, to nie jest ono to na tyle silne, by zapobiegać lub obniżać poziom w ypalenia zaw o dowego (Sęk, 2007, s. 163; Sęk, Cieślak, 2 004, s. 165) Postawiliśm y zatem pytanie o to, czy z podobną sytuacją mamy do czynienia rów nież w przypadku personelu penitencjarnego.
Praca - rodzina - wypalenie
W zajemne związki życia rodzinnego i zawodowego były już przedm iotem badań naukowych w końcu poprzedniego wieku, ale z racji coraz bardziej skom plikowa nych i skonfliktow anych stosunków społecznych, a także specyfiki pracy w obszarze związanym z resocjalizacją, systematycznie w raca się do tego zagadnienia. Badając relacje tych sfer aktyw ności, przyjmuje się istnienie dw óch z pozoru przeciw staw nych perspektyw . W pierwszej, opierając się na konfliktow ej koncepcji ról oraz teo rii zachow ania zasobów S.T. H obfolla, zakłada się, że praca i rodzina zw iązane są z takim i rolam i, których próby pełnego pełnienia prow adzą do konfliktu, a w dal szej perspektyw ie negatyw nego oddziaływ ania na jakość pełnienia drugiej roli, co zw iązane jest rów nież z ograniczonością zasobów pozostających w posiadaniu jed nostki (H obfoll, 1989, s. 5 1 3 -5 2 4 ; Lachowska, 2008, s. 432). D ruga perspektyw a teoretyczna zakłada, iż pełnienie wielu ról, wzajem nie je ubogaca, podnosi efektyw ność ich realizacji. W tej perspektyw ie role wzajem nie się facylitują, czyli „pełnienie jednej roli (np. zawodowej) staje się lepsze lub łatwiejsze w związku z pełnieniem innej roli (np. rodzinnej)” (Lachowska, 2008, s. 433). W arunkiem facylitujacego oddziaływ ania na siebie ról jest odczuw anie przez jednostkę zadowolenia z peł nienia co najmniej jednej z nich. Jesteśm y zdania, że stanow i ona również swego rodzaju czynnik chroniący, który potrafi nie tylko łagodzić napięcia, jakie rodzą się w jednostce i wokół niej w zw iązku z podejm ow aniem aktyw ności w innych obsza rach, ale także m obilizują do działania.
Dziś powszechnie przyjmuje się czteroczynnikow y m odel wzajemnych oddzia ływ ań pracy i rodziny, w którym łączy się om ów ione przed chwilą perspektywy. W niniejszym artykule, mając w pamięci w ieloaspektow ość i wielokierunkow ość relacji rodzina - praca, skupiliśmy się na pokazaniu rodziny jako istotnego czynnika facylitującego życie zawodowe pracow ników instytucji penitencjarnych. Założyli śmy, że poczucie sukcesu w życiu rodzinnym w znaczący sposób wpływ a na jakość funkcjonow ania zawodowego. Osoby, które postrzegają swoje życie rodzinne jako
304 Agnieszka Barczykowska. Maciej Muskała
niesatysfakcjonujące, odczuwają rów nież mniejszą satysfakcję z życia zaw odow e go, gorzej radzą sobie z rozw iązyw aniem problem ów em ocjonalnych, jakie na tym gruncie pow stają. W efekcie jednostka pozbaw iona w sparcia rodzinnego, odczu wając dolegliwości zw iązane z miejscem pracy, jest znacznie bardziej narażona na w ystąpienie syndrom u w ypalenia zawodowego. W zajemne relacje pom iędzy poczu ciem sukcesu w życiu rodzinnym i zaw odow ym przedstaw ia tabela 1.
Tabela 1. Relacje między subiektywnym poczuciem sukcesu/porażki w życiu rodzinnym i zawodowym
Obszar Subiektywne poczucie porażki w życiu rodzinnym
Subiektywne poczucie sukces w życiu rodzinnym
Subiektywne poczucie porażki Typ 1 Typ 2
w życiu zawodowym Wypalony Człowiek z zasobami
Subiektywne poczucie sukcesu Typ 3 Typ 4
w życiu zawodowym Pracoholik Człowiek sukcesu
Źródło: opracowanie własne
Zarys projektu badawczego
Przedstaw ione do tej pory rozw ażania skłoniły nas do postaw ienia następujące go p ytania badawczego: Jak kształtują się wzajem ne relacje m iędzy subiektywnym odczuw aniem sukcesu lub porażki w życiu rodzinnym a funkcjonow aniem zaw odo w ym , ze szczególnym uw zględnieniem pow staw ania syndrom u w ypalenia zaw odo wego? Czy poczucie sukcesu w życiu rodzinnym m ożna uznać za istotny czynnik chroniący przed w ypaleniem zawodowym ?
W kontekście tak postaw ionego pytania możliwe staje się przyjęcie dwóch h ip o tez odnoszących się do przedstaw ionych wcześniej koncepcji relacji m iędzy rodziną a pracą:
1. H ipoteza facylitacji
F I - subiektyw ne poczucie sukcesu życiowego ułatw ia pełnienie ról zw iąza nych z życiem zaw odow ym , niwelując możliwości pow stania syndrom u w ypalenia zawodowego.
F2 - subiektyw ne poczucie sukcesu zawodowego ułatw ia pełnienie ról zw iąza nych z życiem rodzinnym .
2. H ipoteza konfliktu
K I - subiektyw ne poczucie porażki życiowej u tru d n ia pełnienie ról związanych z życiem zaw odow ym , wzm acniając m ożliwość pow staw ania syndrom u w ypalenia zawodowego.
K2 - subiektyw ne poczucie porażki zawodowej u tru d n ia pełnienie ról zw iąza nych z życiem rodzinnym .
W prezentow anym projekcie falsyfikacji poddan a zostanie tylko hipoteza FI. W tym celu posłużym y się następującym i narzędziam i:
1. K westionariusz W zajemnych O ddziaływ ań Pracy i R odziny w polskiej tra n s lacji D rwala.
2. Autorskie narzędzie do badania poczucia sukcesu (w opracow aniu).
W badaniu weźmie udział 450 funkcjonariuszy Służby W ięziennej ze wszystkich pionów, pracujących w różnych typach zakładów. Przewidujemy zakończenie p ro jektu w połow ie na 2011 roku. W ówczas zostanie rów nież sform ułow any ostateczny rap o rt z badań.
Streszczenie
W zajem ne relacje życia rod zin n ego i zaw od ow ego od w ielu lat są jednym z najważniej szych obszarów badań w ek on om ii, socjologii i coraz częściej p ed agogice, która k oncentru jąc się na poszu kiw an iu czyn n ik ów chroniących przed rozw ojem w yp alen ia zaw od ow ego, zm ierza rów nież do p od n iesien ia efek ty w n o ści podejm ow anych od d ziaływ ań w ych ow aw czych. W zw iązku z p ow yższym niniejszy artykuł, będący zarysem projektu badaw czego, p o św ięco n y został facylitującem u w p ły w o w i życia rod zin n ego na życie zaw od ow e personelu instytucji penitencjarnych. A utorzy opracow ania stoją na stan ow isk u , iż p oczu cie satysfakcji z życia rod zinn ego m oże w istotn y sposób nie tylko n iw elow ać p oczu cie porażki, ale przede w szystk im przyczyniać się d o poszu kiw an ia coraz bardziej innow acyjnych form pracy.
Abstract
The feeling of family success and the professional burnout syndrome
among penitentiary staff (a draft of a research project)
M utual relations b etw een fam ily and professional life have been for many years on e o f th e m ost im portan t fields o f research in econ om ics, so cio lo g y and, m ore and m ore often , p e dagogy, w hich focu ses on searching for factors p rotecting from the developm ent o f burnout syndrom e and aim s at increasing the effectiven ess o f p ed agogic efforts. D ue to the above, this article, being a draft o f a research project, is ded icated to the facilitating effect o f fam ily life on professional life o f the p enitentiary staff. T h e authors take a stance that the feelin g o f satisfaction from fam ily life can n ot on ly significantly n eutralize the feelin g o f failure but, prim arily, contribute to the search for m ore and m ore innovative form s o f w ork.
Bibliografia
Ambrozik W., Stępniak P. (red.) (1999). Problemy organizacji i zarządzania więzieniem. W arszaw-Poz-nań-K alisz 1999.
Andrzejewski M. (2007). D om y na piasku. O d opieki nad dzieckiem do wspierania rodziny. Poznań. Bilska E. (2000). Jak Feniks z popiołów, czyli syndrom wypalenia zawodowego. Niebieska Linia, 4.
3 0 6 Agnieszka Barczykowska. Maciej Muskała
Bylok F. (2005). W zór sukcesu w społeczeństwie polskim w okresie transform acji społeczno-ustrojo- wej. Annałes, 8 (1).
Ciosek M . Człowiek w obliczu izolacji więziennej. Gdańsk 1996. Clear T.R., Cole G.F. American Corrections. Belomnt 2003.
Firkowska-M ankiewicz A. Czym jest sukces życiowy dla współczesnego Polaka? Kontekst socjode- mograficzny i psychospołeczny. W: Domański H ., Rychard A. (red.). Elementy nowego ładu. W arszawa 1997.
Firkowska-M ankiewicz A. (1999). Z dolnym być... Kariery i sukces życiowy warszawskich trzydziesto
latków. Warszawa.
Freudenberger H.J. (1974). Staff burnout. Journal o f Social Isues, 30.
G olińska B., D udka B. (red.) (2008). Rodzina i praca w perspektywie wyzwań i zagrożeń. Łódź. H err E.L., Cram er S.H. (2005). Planowanie kariery zawodowej. Warszawa.
Hobfoll, S.E. Conservation of resources: A new attem pt at conceptualizing stress. W: American Psy
chologist, nr 44(3)/l989.
Innstrada S.T., Landballeb E.M ., Espnesa G.A. (2008). Positive and negative work-family interaction and burnout. A longitudinal study o f reciprocal relations. Work & Stress, 1.
Korcz I. (2006). Zespół wypalenia zawodowego. Edukacja antywypaleniowa. W: Kusztelak A., Zdu- niak A. (red.). Kształcenie zawodowe w teorii i praktyce edukacyjnej. Poznań.
Lachowska B. (2008). Wzajemne oddziaływ ania pracy i rodziny - perspektywa konfliktu i facylitacji (raport z badań pilotażowych). W: Golińska B., Dudka B. (red.). Rodzina i praca w perspektywie
wyzwań i zagrożeń. Łódź.
Lizak Z . (1999). Stres organizacyjny funkcjonariuszy służby więziennej. W: Ambrozik W., Stępniak P. (red.). Problemy organizacji i zarządzania więzieniem. Poznań-Kalisz-Warszawa.
Łukaszewicz R. (1979). Wyznaczniki kształtowania sukcesów zawodowych. Wrocław. Machel H . (2003). Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk-Sopot.
M asłach C. (2007). Wypalenie - w perspektywie wielowymiarowej. W: Sęk H. (red.). Wypalenie zaw o
dowe. Przyczyny i zapobieganie. Warszawa.
M ichalak J.M . (2007). Uwarunkowania sukcesu zawodowego nauczycieli. Studium przypadków. Łódź. Nawój J. (2000). Osobowościowe uwarunkow ania wypalenia zawodowego funkcjonariuszy służby
więziennej. Przegląd Więziennictwa Polskiego, 28-29.
Nawój J. (1996). Syndrom wypalenia zawodowego. W: Szałański J. (red.). Wina - Kara - Nadzieja -
Przemiana. M ateriały I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego. Kalisz.
Pines A.M. (2007). Wypalenie - w perspektywie egzystencjalnej. W: Sęk H. (red.). Wypalenie zaw o
dowe. Przyczyny i zapobieganie. Warszawa.
Poklek R. (2004). Efektywność psychologicznego warsztatu antystresowego w profilaktyce syndro mu w ypalenia zawodowego funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Truszczyński O., Sikora K., Rakowski A. (red.). Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania
w warunkach ekstremalnych. Warszawa.
Poklek R. (2007). M ental anti-stress training in preventing the professional burnout syndrome in prison officers. W: Sokołowski M. (red.). Biosocial effects o f military service as a basis for further
im provement o f future physical education and sports programmes. Poznań.
Pycka W. (1994). Zarys filozofii sukcesu. Lublin.
Ratajczak Z. (1993). W pogoni za jakością życia. O psychologicznych kosztach radzenia sobie w sytu acjach kryzysu ekonomicznego. Kolokwia Psychologiczne, 2.
Sęk H. (2007). U warunkowania i mechanizmy w ypalenia zawodowego w modelu społecznej psycho logii poznawczej W: Sęk H. (red.). Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. Warszawa. Sęk H ., Cieślak R. (red.) (2004). Wsparcie społeczne. Warszawa.
Sęk H. (red.) (2007). Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. Warszawa.
Sokołowski M. (red.) (2007). Biosocial effects o f military service as a basis for further improvement
o f future physical education and sports program mes. Poznań.
Stańdo-Kawecka B. (2007). Cele wykonywania kary pozbawienia wolności w krajach europejskich.
Syroka J. (2008). Struktura wypalenia zawodowego w zawodzie menedżera. W: Golińska L., Dudka B. (red.). Rodzina i praca z perspektywy wyzwań i zagrożeń. Łódź.
Szatański J. (red.). (1996). Wina - Kara - Nadzieja - Przemiana. M ateriały I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego. Kalisz.
Szmidt D. (1996). Psychospołeczne aspekty funkcjonowania zawodowego Służby Więziennej. W: Sza tański J. (red.). Wina - Kara - Nadzieja - Przemiana. M ateriały I Krajowego Sympozjum Peniten cjarnego. Kalisz.
Wątła-Bechaj D. (1996). Nasilenie syndromu agresji a staż pracy funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Szatański J. (red.). Wina - Kara - Nadzieja - Przemiana. M ateriały I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego. Kalisz.
Wnuk-Lipiński E. (red.) (1987). Demokratyczna rekonstrukcja: z socjologii radykalnej zmiany społecz
