147714
In s ty tu t Ś l ą s k i
S e r i a V K o m u n i k a t N r 2 7 S e r i a V
Ziemie odzyskane w w ydaw nictw ach Instytutu Śląskiego
In s ty tu t Śląski, k tó re g o z a d a n ie m jest o rg a n iz o w a n ie b a d a ń n a u k o w y c h d o ty c z ą c y c h Ś lą s k a i p u b lik o w a n ie ich w y n ik ó w , już p r z e d o s ta tn ią w o jn ą w n iejed n y m ze sw y ch w y d a w n ic tw , p r z e d e w sz y stk im h is to r y c z nych, w y b ie g a ł p o z a g ra n ic e ó w c z e sn e g o p a ń s t w a polskiego, obejm ując swym i z a in te re s o w a n ia m i c a ły h is to ry c z n y Śląsk.
O d z y sk a n ie p rz e z P o lsk ę ziem z a c h o d n ic h p o s ta w iło p r z e d n a u k ą p o l s k ą cały ogrom n o w y c h p ro b le m ó w i zadań. P o d ją ł je w sw oim z a k r e sie działa n ia n a ty c h m ia s t r e a k t y w o w a n y z a ra z p o w ojnie In s ty tu t Śląski.
W ię k s z o ś ć jego bo g atej jak n a k r ó t k i o k re s czasu działalności w y d a w n i czej p o ś w ię c o n a jest w ła śn ie n o w e m u Ś ląskow i czy ca łk o w ic ie czy w dużej części.
W ś r ó d za d a ń , jakie p r z e d n a u k ą p o lsk ą p o s ta w ił f a k t o d z y s k a n ia ziem nad O d rą i N y są b y ły tak ie, k t ó r e w y m a g a ły m ożliw ie jak najpilniej
szego ro z w ią z a n ia i p rz e d s ta w ie n ia , jest sporo innych, w y m a g a ją c y c h d łu ż sz y c h studiów. J e d n y m z pilnych z a d a ń było zaznajo m ien ie s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ieg o w najb ard ziej przynajm niej ogólnym z a ry sie z o d zy sk a n y m i z i e miami. Zajął się ty m ró w n ie ż In s ty tu t Śląski w z a k r e s ie sw oich z a i n t e r e so w ań , a w ięc odno śn ie no w e g o Ś ląska. W y r a z e m tego było k ilk a w y d a w n ic tw , k t ó r e u k a z a ły się w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h w z n o w ien ia d z ia łaln o ści In sty tu tu . N a le ży do nich w p ie rw sz y m rz ęd zie A n t o n i e g o W r z o s k a : Nad Odrą i N ysą. J e s t to k ró tk i, tr e ś c iw y opis n o w y c h ziem Ś lą sk a p o d w z g lę d e m geograficznym i go sp o d arczy m , z a w ie ra ją c y n a jw a ż niejsze d an e w tej dziedzinie. Ściśle p r a k ty c z n e zn a c z e n ie p o s ia d a ł w y d a n y też b a r d z o p r ę d k o S korow idz gmin Śląska D oln ego i O polskiego, z a w ie r a ją c y n a z w y w sz y s tk ic h m iejscow ości w b rz m ie n iu niem ieckim z p o d a n ie m w w ięk sz o ści w y p a d k ó w n a z w polskich. N a z w y polskie to p r z e w a ż n ie d a w n e n a s z e n a z w y h isto ry czn e . P o n ie w a ż nie w s z y stk ie m ie jsc o w o śc i Ś lą sk a ta k ie n a z w y po siad ały , nie m ożna b y ło w szę d zie p o d a ć o d p o w ie d n i k a polskiego. D o p ie r o obecnie, w z w ią z k u z u sta la n ie m b r z m i e n ia w sz y stk ic h nazw , b ę d z ie m o żn a p o d a ć o s ta te c z n e , k o m p le tn e dane.
Do tej też g ru p y w y d a w n ic tw , o c h a r a k t e r z e najpilniejszym, n a le ż y ró w n ie ż mapa lizyczno-adm inistracyjna w o p r a c o w a n iu J ó z e f a S z a - f l a r s k i e g o i A n t o n i e g o W r z o s k a , o b e jm u jąca c a ły Śląsk.
N a m a p ie z a z n a c z o n e są w sz y s tk ie m iejscow ości z p o d a n ie m ich polsk ich (gdzie tylko b y ło można) i n ie m ie c k ic h nazw.
O b o g a c tw a c h n a tu r a ln y c h n o w e g o Ś lą sk a m ó w ią n a m d w ie książki, P ie r w s z a z nich to M a r i a n a K a m i e ń s k i e g o , S k a ły u żyteczn e D o l
n eg o i G órnego Śląska, d ając a zw ię zły p rz e g lą d ro z m ie sz c z e n ia b o g a c tw Ś lą s k a w z a k re s ie m a te r ia łó w k am ie n n y c h . D ruga, o sta tn io w y d a n a , to
J ó z e i a Z w i e r z y c k i c g o , Z ło ż a s u ro w c ó w m in e r a ln y c h n a D olnym Śląsku w o św ie tle n iu g o sp o d a rc z y m , d a ją c a k r ó t k ą c h a r a k t e r y s t y k ę z a s o b ó w m in e ra ln y c h zna jd u ją cy ch się n a tym tere nie.
S to lica no w e g o Ś ląska, W r o c ła w , z n a la z ła d o ty c h c z a s u w z g lę d n ie n ie w d w u c h k sią ż k a c h . P ie rw s z a z n ;ch t o E w y M a l e c z y ń s k i e j , P o lsk ie tradycje n auk ow e i u n iw ersy teck ie W rocław ia, d a 'ą c a z a r y s roli k u l t u ra lne j W r o c ł a w i a od c z a s ó w jego p rz y n a le ż n o śc i do P o lsk i P ia sto w sk ie j aż po czasy o statn ie. Szczególnie ciek a w ie, dla n ie je d n e g o p o lskiego c z y te ln ik a w p r o s t re w e la c y jn ie , p rz e d s ta w ia ją się c z asy n o w o ż y tn e , z w ła s z c z a o k r e s w ła d a n ia Ś ląskiem H a b s b u r g ó w a n a s tę p n ie H o h e n z o lle rn ó w , k ie d y to w dalszy m ciągu w stolicy Ś lą sk a bije m o cn y m t ę t n e m p o lskie życie k u ltu r a ln e . Znajduje ono swój w y r a z w kościele, w szkole, a z w ła s z c z a w b o g a te j d ziała lnośc i d ru k a rsk ie j. P o d o b n ie n o w o ś c ią dla w ielu c z y te ln ik ó w b ę d ą w iad o m o ści o roli u n iw e r s y te tu w r o c ła w s k ie g o w w ie k u XIX, gdy u c z e ln ia t a dzięki k ilk u p ro fe so ro m i grupie s t u d e n t ó w staje się jed n y m z g łó w n y c h o ś r o d k ó w polskiej myśli niepodległej w c z a sa c h niewoli.
U n i w e r s y t e t w ro c ła w sk i, jego dzieje od p ierw szy ch , nie u d a n y c h z r e s z t ą p r ó b jego z a ło ż e n ia w p o c z ą t k a c h w ie k u XVI aż po w s p a n ia ły d o r o b e k ro cznej działalności p o lsk ic h u c z o n y c h — jest t e m a t e m m ałej k s ią ż e c z k i H e n r y k a B a r y c z a p o d ty tu łe m : U n iw ersy tet W rocław sk i
w p rze szło ści i teraźn iejszości. j
- W in n ą zu p e łn ie dziedzinę w k r a c z a Z y g m u n t I z d e b s k i w swej k s ią ż c e : Odra, — zagadnienie praw a narodów . A u t o r n a ś w ie tla tu s y t u a cję rz e k i O d ry od stro n y p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o p r z e d o s ta tn ią wojną, a n a s tę p n ie w y p r o w a d z a cały sz e re g w n io s k ó w n a chw ilę o bec ną. N a j
w a ż n ie jsz y z nich to ten, że obecnie, k ied y O d r a n a całej swej spław n e j w z g lę d n ie żeglow nej długości p r z e p ły w a p r z e z te r y to r iu m polskie, w in n a s tr a c ić c h a r a k t e r rz e k i m ię d z y n a ro d o w e j, stając się n a s z ą r z e k ą n a r o d o w ą .
O d r ę b n ą g ru p ę w y d a w n ic tw , o d n o sz ą c y c h się do ziem o d z y sk a n y c h , s ta n o w ią p r a c e h isto ry czn e . W y m ie n ić tu t r z e b a n a jp ie r w d w ie n iew ielk ie o b ję to śc ią k s ią ż k i J ó z e f a W i d a j e w i c z a . P ie r w s z a z nich p o d t y tu łe m : S łow ian ie zachodni a N iem cy w w iek ach średnich — c h a r a k t e r y z u j e ogólnie r ó ż n e g ru p y Słow ian, k t ó r e w d a w n y c h c z a s a c h z e tk n ę ł y się z N iem cam i. Z e tk n ię c ie to p ra w ie z a w sz e m iało c h a r a k t e r w alki, w k tó re j cz ęść S ło w ia n w yginęła, inni jak n a p r z y k ła d P o la c y p o tra fili w cięż kich z m a g a n ia c h się o p rz e ć i u r a to w a ć swój b y t n a r o d o w y . D ru g a k s ią ż k a W i d a je w ic z a p o d ty tu łe m : W eleci, p o św ię c o n a jest o m ó w ien iu dziejów teg o m ę ż n e g o p le m ie n ia sło w iańskiego, k t ó r e p rz e z długie l a t a o p ie ra ło się N iem com , osłan iając s o b ą m ie s z k a ją c e dalej n a w sc h ó d inne s ło w ia ń sk ie p lem iona, co im p ozw oliło p r z y g o to w a ć się lepiej n a n a d c h o d z ą c y cz as r o z p ra w y . W yginęli W e le c i n ie s te ty w w a lc e z innym i sło w iań sk im i plem ionam i.
K a r o l M a l e c z y ń s k i w k s i ą ż c e : W ojna p o ls k o - n ie m ie c k a 1109 r. p r z e d s t a w i a je d e n z n ajp ię k n ie js z y c h m o m e n t ó w n ajd aw n iejszej p rz e s z ło ś c i Ś ląska, gdy n a jego te re n ie , dzięki m ę s tw u jego m ie sz k a ń c ó w , z a ła m a ł a się jed n a z n ie m ie c k ic h w y p r a w , z d ą ż a ją c y c h n a podbój P olski.
S t a r a się tu a u t o r w y jaśn ić m. i. s p ra w ę o b ro n y G ło g o w a i b itw y na P sim Polu.
R ó w n ie ż n ow y Śląsk, w z g lę d n ie p e w n a jego cz ęść jest_ t e m a t e m k s ią ż k i K a z i m i e r z a P o p i o ł k a : T r z e c ie śląsk ie p ow stan ie, p r z e d
s ta w ia ją c e j zb ro jn e zm a g a n ia śląskich P o la k ó w o p o łą c z e n ie z p a ń s tw e m polskim . W w a lc e tej b r a ła udział ludność p o ls k a Ś lą sk a Opolskiego,
— n a Ś lą sk u Opolskim , p o d S trzelc am i, K oźlem czy O po lem to czy ły się w a lki. W k sią ż c e p r z e d s ta w io n o ró w n ie ż k r ó tk o dzieje obu p ie rw s z y c h p o w s t a ń i p lebiscytu.
B a rd z o w iele sp ra w , o d n o szą cy ch się do no w e g o Ś lą sk a om ów io n y ch jest w obu p o w o je n n y c h n u m e r a c h k w a r t a l n i k a ,,Zaranie Ś ląsk ie“, u ję ty c h czy to w formie a r ty k u ł ó w czy w po staci k ro n ik i lub s p ra w o z d a ń . Z w ła s z c z a drugi p o w o je n n y num er, m ianow icie ro c z n ik XVII, n r 1/2 p o św ię c o n y jest w ogromnej p rz e w a d z e ty m w łaśnie sp ra w o m . C ie k a w sz e a r t y k u ł y tego n u m e ru z o sta ły w y d a n e jak o odbitki w osobnej serii, zw anej B ib liotek ą Zarania Śląskiego. U k a z a ły się w niej: w y m ie n io n a pow yżej p r a c a B a r y c z a o u n iw e r s y te c ie w ro c ław sk im , a p o z a tym : J ó z e f W i - d a j e w i c z , Ś w ięto p ełk M oraw ski a B olesław Chrobry, — M i c h a ł A m b r o s , Bibliografia Śląska, jej stan obecny i zadania na p rzyszłość, — T a d e u s z D o b r o w o l s k i , N ajstarsze drew niane k ościoły śląsk ie jako zn ak i zam ierzchłej p rzeszłości, — G u s t a w M o r c i n e k , W różbita (jest to o p o w ia d a n ie z cz asó w obozow ych),
W ty ch d n iach w y szły w z glę dnie w y c h o d z ą dw ie książki, s t a n o w ią c e b a r d z o p o w a ż n ą pozycję w w y d a w n ic z y m d o r o b k u In sty tu tu . P i e r w sza z nich to K a z i m i e r z a P i w a r s k i e g o H istoria Ś ląsk a w zarysie. K s ią ż k a ta stan o w i p ie rw s z e w n asz ej bibliografii p o w a ż n e o p r a c o w a n ie całości dziejów Ś ląska. K sią ż k a ta, o p a r ta n a solidnej p o d b u d o w ie nau k o w ej, ró w n o c z e śn ie dzięki sw em u sp o so b o w i ujęcia sta n o w ić b ę d z ie p o d s ta w ę w iad o m o ści o p rz eszło ści Ś lą ska dla s z e ro k ic h rz e sz c z y te ln ik ó w .
D ru g a pozycja to W i n c e n t e g o O g r o d ź i ń s k i e g o , D zieje p iśm iennictw a śląsk iego, tom I, d ając y c h a r a k t e r y s t y k ę p is a rz y p o lsk ich n a Ś lą sk u od c z a s ó w ś re d n io w ie c z n y c h aż do p o ło w y w ie k u XIX, tuż
p r z e d w y s tą p ie n ie m K a ro la M iarki. z
T a k — , w p o b ie ż n y m ujęciu- p r z e d s ta w ia ła b y się d ziałalność p i e r w s z e g o p o w o jen n e g o r o k u p r a c y I n s ty tu tu Śląskiego w dziedzinie spraw , d o ty c z ą c y c h ziem o d zy sk a n y ch . P o za w y m ienionym i pow yżej k sią ż k a m i m a In s ty tu t w sw ym pow o jen n y m d o r o b k u jeszcze k ilk a innych k sią ż e k , k t ó r e już nie t a k b e z p o ś re d n io łą c z ą się z o d z y s k a n y m Śląskiem, ale
„ p r z e w a ż n ie te ż o te p ro b le m y za h aczają.
T u w y m ien ić t r z e b a w p ie rw s z y m rzędzie k s ią ż k ę J ó z e f a F e 1 d- m a n a, Problem p olsk o-n iem ieck i w dziejach. W k sią ż c e tej te n d o s k o n a ły z n a w c a p ro b le m u n iem ieckiego daje jego c h a r a k t e r y s ty k ę n a p rz e s tr z e n i n a s z y c h dziejów, k ła d ą c głów ny n a c is k n a czasy n o w o ż y tn e , daje b a r d z o c i e k a w e n a św ie tle n ie sze regu zagad n ień , p r z e p r o w a d z a w n ik liw ą a n a liz ę ich p rz y c z y n i konsek w e n cji.
R ó w n ież p r o b le m ogólniejszy, w y c h o d z ą c y p o z a g ranice Śląska, jest t e m a t e m k sią ż k i R o m a n a G r ó d e c k i e g o p o d ty tu łe m : P ow stan ie p olsk iej św iad om ości narodowej, w k tó re j a u t o r o m aw ia n ajw a żn iejsze czynniki, k t ó r e zło ży ły się w ś re d n io w ie c z u n a w y tw o rz e n ie naszej n a r o dow ej ś w ia d o m o ś c i.' Śląsk o d eg rał w tym z r e s z tą ró w n ie ż nie m a łą rolę.
P o za Ś lą sk te ż w ybiega, chociaż o nim b a r d z o w iele mówi, k s ią ż k a F r a n c i s z k a P o p i o ł k a , D zieje hutnictw a żela zn eg o w P olsce. W
o p a r c iu o b a r d z o b o g a t ą li te r a t u r ę p r z e d s ta w ia tu a u t o r zw ięźle e t a p y p o w s t a w a n i a h u t n i c t w a że la zn eg o n a p o s zc zeg ó ln y ch z ie m ia c h po lsk ich aż do c z asu ostatn iej wojny.
Z a g a d n ie n ie n a to m ia s t ściśle śląskie, z a m y k a ją c e się n a w e t tylko w r a m a c h d a w n e g o w o je w ó d z tw a śląsk ieg o ujmuje p r a c a Z y g m u n t a I z d e b s k i e g o , N iem ieck a lista n arodow a na Górnym Śląsku. O m a w ia w niej a u t o r w a ru n k i, w jakich do p o w s ta n ia tego z a g a d n ie n ia na Ś lą sk u doszło, p o d a je m o ty w y , k o n s e k w e n c je . B a r d z o c e n n ą cz ęść tej k sią ż k i s ta n o w i ró w n ie ż dział d o k u m e n tó w , w k tó r y m a u t o r p r z y ta c z a w a u t e n ty c z n y m b rz m ie n iu c a ły sze reg n ie m ie c k ic h z a r z ą d z e ń w tej sp ra w ie. W ie le z p r z y to c z o n y c h d o k u m e n tó w z o s ta ło tu p o ra z p ie rw s z y o p u b lik o w a n y c h .
P o z a tym i w y d a w n ic tw a m i o c h a r a k t e r z e n a u k o w y m , k t ó r e z n a t u r y rz e c z y p r z e w a ż a ją w d o r o b k u w y d a w n ic z y m In s ty tu tu , m a m y jeszcze do z a n o to w a n i a k ilk a pozycji z z a k r e s u lite r a t u r y p ięknej. N a le ż ą tu taj:
E d m u n d a O s m a ń c z y k a , W alka jest zw y cięsk a , W i l h e l m a S z e w c z y k a , P osągi, i w re s z c ie Z d z i s ł a w a G i e r o w s k i e g o , Ś ląsk w a lczą cy , P oezja i pieśń. T a o s ta tn ia k s ią ż k a jest antologią, o b e j
m u ją c ą u t w o r y p o e ty c k ie z o k r e s u całej p rz e sz ło śc i Ś ląska, z o g ro m n ą je d n a k p r z e w a g ą c z a s ó w n ow szyc h. W ie r s z a m i tym i w y p o w ia d a się w a l c z ą c y o sw e p r a w o do w oln eg o ży c ia polski Śląsk.
K a to w ic e , w listo p a d zie 1946.
U w a g a : Z e z w a l a się n a p r z e d r u k l u b d o w o l n e w y k o r z y s t a n i e k o m u n i k a t ó w dl*
c e l ó w p r a s o w y c h z p o d a n i e m ź r ó d ła .
D ruk arn ia Nr 7 pod Z arządem P a ń stw o w y m w K a to w ica ch ,\r 62J — R 2b5ti9
