Prawda o miłosierdziu Bożym w encyklice Jana Pawła II "Dives in Misericordia"

Studia Teologiczne Biał., Droh., Łom.

15(1997)

PRAWDA O MIŁOSIERDZIU BOŻYM

W ENCYKLICE JANA PAWŁA II

„DIVES IN MISERICORDIA”

Treść: I. Pojęcie miłosierdzia Bożego; II. Przejawy miłosierdzia Bożego; III. Wymogi miłosierdzia Bożego.

Encyklikę „Dives in M isericordia” Jan Paweł II um ieszcza w dyptychu z enc. „Redem ptor hom inis” 1 i w trylogii z encyklikam i o Odkupicielu czło­ wieka i o Duchu Św iętym 2. W ten sposób prawda o m iłosierdziu Bożym uka­ zuje się w ścisłym powiązaniu z prawdą o człowieku i Bogu w Trójcy Świętej Jedynym . Zw iązek ten nie jest przypadkow y ani m arginalny. W ynika on z samej rzeczywistości m iłosierdzia, które jest relacją między Bogiem a czło­ wiekiem (ludzkością). Tam zaś, gdzie występuje relacja, tam również są jej krańce. W porządku poznawczym relacja i jej krańce wzajem nie się w arun­ kują i dopełniają. Stąd prawda o miłosierdziu Bożym mówi zarówno o Bogu, jak i o człowieku.

Nauka Papieża na ten tem at rządzi się jeszcze inną zasadą metodyczną. Jest nią praw da o Jezusie Chrystusie: Bogu i człow ieku w jedności Osoby Syna Bożego. Zasadę tę Jan Paweł II przejął od Soboru W atykańskiego II, B P E D W A R D O Z O R O W S K I

1 „Idąc za nauką Soboru Watykańskiego II i odpowiadając na szczególną potrzebę czasów, w których żyjemy, pośw ięciłem encyklikę „ R edem ptor hom inis ” praw dzie o człowieku, która w p ełn i i do końca odsłania się w Chrystusie. Nie mniejsza potrzeba tych przełom ow ych i trudnych czasów przem awia za tym, aby w tym samym Chrystusie odnowić raz jeszcze oblicze Ojca, który· je s t «Ojcem m iłosierdzia oraz Bogiem w szelkiej p o ciech y» ". D ives in m isericordia, nr 1 (odtąd: DiM ).

2 „...pragniem y zakończyć drugie milenium uroczystym akordem chwały ku czci Trójcy Prze- najświętszej:iW tym akordzie znajdzie swoje echo trylogia encyklik, które z łaski Bożej dane mi było opublikow ać na początku pontyfikatu: R edem ptor hominis, D ominum et vivificantem oraz D ives in m isericordia". List do kapłanów na Wielki Czwartek 1997 к, nr 2.

który stw ierdził: „Chrystus, now y A dam , ju ż w sam ym o bjaw ieniu tajem n icy

O jca i Jego M iłości objaw ia w pełn i człow ieka sam em u człow ieko w i i ukazuje najw yższe je g o p o w o ła n ie ” (K D K , 22)3. P ozw ala m u on a tak m ów ić o cz ło ­

w ieku, aby nie gubić B o g a i tak ro zp raw iać o B ogu, aby nie tracić z oczu człow ieka. „Im bardziej posłannictw o, ja k ie spełnia K ościół, j e s t sko n c en tro ­

w ane na człow ieku - w yjaśnia w „D ives in m ise ric o rd ia ” - im bardziej jest, rzec m ożna „ a n tro p o c en tryczn e”, tym bardziej m usi p o tw ie rd za ć się i u rze ­ czy w istn ia ć teocentrycznie, to znaczy być skierow ane w Jezu sie C hrystu sie ku O jc u " 4.

To, co P apież pisze o B ożym m iłosierdziu, p o siad a o d niesienie do k o n ­ kretnej sytuacji ludzi w św iecie w spółczesnym . Z acho dzące w nim p rz eo b ra­ żen ia z jednej strony b ud zą nad zieję „na lepszą p r zy szło ść człow ieka na z ie ­

m i", z drugiej - u jaw n iają „w ielo ra kie zagrożenia i to zag rożenia sięg a ją ce da lej niż kiedykolw iek w dzieja ch "5. Jan P aw eł II u ży w a ję z y k a O bjaw ien ia,

aby w nim w yrazić „w ielkie troski n a szych c za só w ”, u k azać b lask B o żeg o m iło sierd zia i k o n ieczno ść o dw oływ ania się do n iego „we w szelkich p o tr z e ­

b a ch "6. P apieskie oręd zie m o żn a zam knąć w trzech rozdziałach: p o jęcie B o ­

żego m iłosierdzia, je g o p rzejaw y i w ym ogi.

I. P O JĘ C IE M IŁ O S IE R D Z IA B O Ż E G O

O m iłosierdziu B ożym człow iek dow iadu je się z O b jaw ienia. O d b y w a się to zw ykle tak, że sięga on do B iblii, w yd o b y w a z niej term in y o kreślające m iłosierdzie, d okon uje ich analizy treściow ej i konfro n tu je sw oje ro z u m o w a­ nie z T ra d y cją K ościoła. Jest to tzw. m eto d a d ed u k cy jn a7. P ap ież n ato m iast p o stęp u je in aczej. O d w o łu je się O n do w ielo ra k ieg o d o św iad c zen ia, u ja w ­ n iająceg o m iło sierd zie B oże: zapisanego w k sięg ach S tareg o i N o w e g o T e­ stam en tu , a tak że zd o b y w a n e g o w K o ściele i w o g ó le w św iecie. A b p M . Jaw o rsk i n az y w a tę m eto d ę a n tro p o lo g ic z n ą i o k re śla j ą ja k o d ro g ę, k tó ra

„prow adzi nie o d u sta lo n ych p ra w d clo now ych, tak ja k b y się je d n e rzeczy znało („ spraw a z a ła tw io n a ”), a innych je szc ze nie, ale (jako) drogę drą żen ia „w g łą b ” w celu p e łn ie jsze g o i w ła ściw eg o zro zu m ien ia tej rzec zy w isto śc i historycznej, która w eszła w dzieje człow ieka i stała się je g o dziełem ... drogą осі za p isu do d o św ia d czen ia c h rze śc ija ń sk ie g o ”8.

P ostępując za P ap ieżem , m o żn a zo b aczyć o d słanian y p rzez N ie g o ob-3 R edem ptor hom inis, nr 8 (odtąd: RH).

4 D iM , nr 2. 5 Tamże, nr 2. 6 Tam że, nr 2.

7 Szerzej na ten temat: M . J a w o r s k i , Metoda antropologiczna w encyklice „ D ives in m iseri­ c o rd ia ”, w: „Dives in m isericordia. Tekst i kom entarz” , K raków 1981, s. 55-65.

PRAWDA O MIŁOSIERDZIU BOŻYM W ENC. „DIVES IN MISERICORDIA” raz Bożego m iłosierdzia, bogaty w szczegóły i bliski ludziom. Jeżeli ogólnie określa się m iłosierdzie jako „gotowość przyjścia z pom ocą temu, kto znajdu­

je się w potrzebie”9, to Jan Paweł II ukazuje fundam enty i przym ioty tej goto­

wości oraz stan człowieka, do którego Bóg z nią spieszy.

D la Papieża m iłosierdzie wchodzi w zakres pojęcia B o g a10, je s t Jego przym iotem 11, „najwspanialszym przym iotem Stwórcy i O dkupiciela” 12, nie­ skończoną doskonałością nieskończonego B oga13. Stary Testam ent postaw ę tę określa wielom a terminami. Jan Paweł II najwięcej uwagi pośw ięca dwom: hesed i rahamim. Pierwszy z nich „wyraża ideę wzajemności między podm io­

tami, opartą na zasadzie wierności”'4. Papież tę wierność Boga widzi jak o

całkow icie darm ow ą (będącą łaską), płynącą z m iłości wobec wszystkiego, co stworzył, potwierdzoną w zawartym z ludem wybranym przym ierzu, „ob­

darowującą miłością, potężniejszą niż zdrada, i laską, mocniejszą niż grzech... (będącą) ostatecznie ze strony Boga wiernością sobie sam em u.”15

Drugi term in - zdaniem Papieża posiada inne niż „hesed” zabarwienie.

„O ile bowiem (ten) poprzedni uwydatnia cechy wierności samemu sobie i odpowiedzialności za własną m iłość (a więc cechy ja k gdyby męskie), o tyle „ rahamim ” ju ż w swym. źródłosłowie wskazuje na m iłość matczyną (rehem - łono matczyne). Z tej najgłębszej, pierw otnej bliskości, łączności i więzi, ja ka łączy matkę z dzieckiem, wynika szczególny dla tegoż dziecka stosunek, szcze­ gólna miłość. M ożna o niej powiedzieć, że je s t całkowicie darmo dana, nie zasłużona, że w tej postaci stanowi ona ja k ą ś wewnętrzną konieczność, p rzy ­ mus serca. Jest to ja kby kobieca odmiana owej męskiej wierności sobie sam e­ mu, o ja kiej mówi „hesed”'6.

Czym jest m iłosierdzie względem m iłości? W relacjach m iędzyludzkich jest ono cnotą społeczną i zakłada nierów ność m iędzy stronam i, czego nie czyni miłość. W edług Tomasza z Akwinu, m iłosierdzie od miłości różni się celem. „M iłość dąży do tego, aby przyczyniać się do dobra bliźnich, a m iło­

sierdzie usiłuje usunąć zło, ja kie im dolega”11. W Bogu natom iast m iłosier­

dzie jest czym ś więcej.

Jest ono - uczy Papież - „nieodzownym wym iarem miłości, jest jakby drugim jej im ieniem , a zarazem w łaściw ym sposobem jej objaw iania się i

9 K . R a h n e r , H . V o r g r i m l e r , M ały słownik teologiczny. W arszawa 1987, s. 234. 10 D iM , nr 4.

11 Tamże, nr 13. 12Tamże, nr 13. 13Tamże, nr 13.

14 J . C h m i e l , Starotestam entalna sem antyka m iłosierdzia w enc. „ D ives in m isericordia ”, w: „D ives in m isericordia” , dz. cyt., s. 77.

15 D iM , nr 4, przypis 52.

16 Tamże, przypis 52. Lac, m isericordia = miseri cor dare.

17S. th., II -1 ae, q.30. Cyt. za: K .M . K a s p e r k i e w i c z .P ojęciem iłosierdzia w enc. „Dives in m iserico rd ia ", w: „Dives in m isericordia” , dz. cyt., s. 66.

realizacji wobec rzeczywistości zła, które jest w świecie, które dotyka i osa­ cza człowieka, które wdziera się również do jego serca i może go „zatracić w piekle” ,s. Innymi słowy, to sposób, w jaki przejaw ia się miłość, i zakres, któ­ ry ona obejmuje, czynią z niej m iłosierdzie19. Ten kształt m iłości Nowy Te­ stam ent określa greckim słowem „agape” . „Miłość taka zdolna je s t do p och y­

lenia się nad każdym synem marnotrawnym, nad każdą ludzką nędzą, nade wszystko zaś nad nędzą moralną, nad grzechem ”20.

Tak rozum iane miłosierdzie, objawione w Jezusie Chrystusie, jest m ocą pokonującą grzech i śmierć. A poniew aż „grzech wszedł na świat, a przez

grzech śmierć” (Rz 5,12), „Bóg, który je s t miłością (1J 4,16), nie może obja­ w iać się inaczej niż ja ko miłosierdzie. M iłosierdzie odpowiada nie tylko n aj­ głębszej prawdzie owej miłości, jaką je s t Bóg (i która je s t Bogiem), ale także całej wewnętrznej prawdzie człowieka i świata, który je s t jego doczesną oj-

1

c żyzną .

M iłosierdzie usuwa zio, tworzy dobro i doprowadza do uczestnictwa w życiu Boga: Ojca, Syna i Ducha Świętego22. „W swoim właściwym i pełnym

kształcie miłosierdzie objawia się ja ko dowartościowanie, ja ko podnoszenie w górę, ja ko wydobywanie dobra spod wszelkich nawarstwień zła, które je s t w świecie i człowieku ...relacja miłosierdzia opiera się na wspólnym p rzeży­ ciu tego dobra, jakim je s t człowiek, na wspólnym doświadczeniu tej godno­ ści, ja ka je s t jem u w łaściw a”23. U kazuje to zw łaszcza przypow ieść o synu

m arnotraw nym i m iłosiernym ojcu. Bóg „bogaty w m iłosierdzie” (E f 2,4) przyw raca ludziom miłość - tzn. twórczą moc, dzięki której mają oni znów przystęp do owej pełni życia i świętości, jaka jest z Boga24.

M iłosierdzie nie znosi sprawiedliwości. Zakłada ona proporcjonalność między dobrem a nagrodą, złem a karą, pow innością i należnością. O kreśla ono zasadniczo trzy relacje międzyludzkie: jednostka - jednostka, jednostka - społeczeństwo i społeczeństwo - jednostka. Sprawiedliwość jest fundam en­ tem ładu społecznego. Sprawiedliwość oparta na prawie wszakże dopuszcza m ożliw ość łaski, tzn. odstąpienia od rygorystycznego egzekw ow ania litery. W państwie cywilizowanym skazańcy mają m ożliwość odwołania się do ła­ ski prezydenta lub króla. O w a otoczka łaski nie burzy prawa, lecz czyni je ludzkim , m ożliw ym do zachow ania. Bez niego praw o byłoby bezdusznym m echanizm em , gilotyną ścinającą obywateli.

Relacje między Bogiem a ludźmi również mają u swoich podstaw spra­ wiedliwość. Jej obrazem wszakże jest nie tyle sędzia, odm ierzający na szali

ls DiM , nr 7. 19Tam że, nr 3. 20 Tam że, nr 6. 21 Tamże, n r 13 22 Tamże, nr 7. 23 Tam że, nr 6. 24 Tamże, nr 7.

PRAWDA O MIŁOSIERDZIU BOŻYM W ENC. „DIVES IN MISERICORDIA” ludzkie czyny, ile m iłosierny ojciec dzielący ze starszym synem sw oje co­ dzienne życie i oczekujący powrotu marnotrawnego syna. W Bogu spraw ie­ dliw ość jest praw ością, dyktow aną m iłością, przeradzającą się w m iłosier­ dzie. Bóg zawsze miłuje człow ieka i chce jego dobra, nawet wtedy gdy czło­ wiek dopuszcza się ciężkiego grzechu. Być sprawiedliwym - to przede w szyst­ kim nie krzyw dzić drugiego, nie czynić mu nic złego, chcieć jeg o dobra, przychodzić z pom ocą w potrzebie, budzić zaufanie, m iłow ać, okazyw ać m iłosierdzie.

Pod piórem Jana Pawła II związek miłosierdzia ze sprawiedliwością ukazu­ je się wewnętrzną mocą i siłą wyrazu, zarówno w układach międzyludzkich, jak i w stosunku Boga do człowieka; miłosierdzie udziela pocałunku sprawiedliwo­ ści (Ps 85,11)25. , Autentyczne miłosierdzie - pisze On - jest jakby głębszym źró­

dłem sprawiedliwości. Jeśli ta ostatnia sama z siebie zdolna jest tylko roz-sądzać pomiędzy ludźmi, roz-dzielać wśród nich przedmiotowe dobra słuszną miarą, to natomiast miłość i tylko miłość (także owa łaskawa miłość, którą nazywamy miło­ sierdziem) zdolna jest przywracać człowieka samemu człowiekowi. Autentycznie chrześcijańskie miłosierdzie jest zarazem jakby doskonalszym wcieleniem zrów­ nania pomiędzy ludźmi, a więc także i doskonalszym wcieleniem sprawiedliwo­ ści, o ile ta w swoich granicach dąży również do takiego zrównania26 ...miłość staje się miłosierdziem wówczas, gdy wypada jej przekroczyć ścisłą miarę spra­ wiedliwości, ścisłą, a czasem nazbyt wąską"21.

W człow ieku spraw iedliw ość m oże być cnotą, w Bogu jest transcen­ dentną doskonałością, która wyraża się na zewnątrz wolą zajęcia właściwego stosunku do stw orzenia28. Ów w łaściw y stosunek polega na uszanow aniu suw erenności Boga i godności człow ieka. Jego najdoskonalszym w yrazem jest miłość. Stąd Papież uczy, że miłość większa jest od sprawiedliwości. „Jest

większa w tym znaczeniu, że je s t pierw sza i bardziej podstawowa. M iłość nie­ ja ko warunkuje sprawiedliwość, a sprawiedliwość ostatecznie służy miłości... pierw szeństw o miłości w stosunku do sprawiedliwości... ujawnia się poprzez m iłosierdzie”29.

II. PRZEJAW Y M IŁOSIERDZIA BOŻEGO

Boga znamy z ekonomii zbawienia. Ta zaś - jak pisze B. Nadolski - jest

„wielką epopeją Bożego miłosierdzia”30. W szystko, co wyszło z rąk Bożych,

25 Tamże, nr 9. 26 Tamże, nr 14. 27 Tamże, nr 5.

28K. R a h n e r , H. V o r g r \ m \ s r , M ały słownik teologiczny, W arszawa 1987, s. 427. 29 D iM , nr 4.

311В . N a d o l s k i , Eucharystia darem m iłosierdzia Bożego, w: „W ezwani do praw dy i m iło­ sierdzia", W arszawa 1987, s. 119.

było dobre (Rdz 1,1-26). Bóg stw orzył człow ieka z m iłości i obdarzył go zdolnością m iłow ania, chciał też, aby m iłość ludzka była nosicielką Jego miłości. Uczynił ją osobową, a więc świadomą, wolną i odpowiedzialną i dał jej Siebie samego za fundam ent, źródło i cel ostateczny. M iłość Boża w zglę­

dem człowieka, u początków stworzenia, była tak wielka, że zakładała m oż­ liwość odrzucenia. I człow iek rzeczywiście odwrócił się od Boga. Bóg je d ­ nak nie przestał miłować człowieka. M iłuje go dalej m iłością miłosierną.

Prawda ta pozwala Papieżowi widzieć przejawy Bożego m iłosierdzia na całej długości dziejów zbawienia: w tajemnicy stworzenia i wybrania, w per­ spektyw ie doczesnej i eschatologicznej. Każe on szukać życiodajnych k o ­ rzeni oraz najgłębszych racji m iłosierdzia w m isterium stw orzenia, a łaskę wybrania odnosić „do każdego człowieka, do całej wielkiej rodziny ludzkiej”31. W raz z M aryją wypowiada słowa: „miłosierdzie Jego z pokolenia na p oko le­

nie” (Łk 1,50). Jego zdaniem, są to słowa profetyczne i obejm ują wszystkie „pokolenia ludzi w stale rosnących wym iarach olbrzym iej rodziny

ludzko-' *’>42 SCI .

Jest rzeczą zrozum iałą, że nikt nie zdołałby zarejestrow ać w szystkich przejaw ów Bożego m iłosierdzia względem ludzi. Nie czyni tego naw et Pi­ smo św. Starego i N ow ego Testam entu, m im o że księgi te od początku do końca rozbrzm iew ają tą prawdą. Rządzą się one praw em reprezentacji i te­ m aty uniw ersalne pokazują na przykładzie w ybranych postaci lub ludów. Papież rów nież nie gubi się w szczegółach. N aw iązuje do wydarzeń zbaw ­ czych Starego Testamentu, lecz na nich się długo nie zatrzymuje. Służą one raczej jako tło, do ukazania najw iększego dzieła m iłosierdzia, tj. m isterium paschalnego Chrystusa.

Termin ten, w prow adzony na nowo oficjalnie do teologii przez Sobór W atykański II, wydał się Papieżowi odpowiedni do tego, aby „do końca w y­

pow iedzieć prawdę o miłosierdziu tak, ja k została ona do końca objawiona w dziejach naszego zbawienia”7,7'. W prawdzie Jan Paweł II swoją uw agę skupia

głó w n ie na k rzy ż u C h ry stu sa i Jeg o z m a rtw y c h w sta n iu , ale p o śre d n io uw zględnia całe życie Chrystusa, od m omentu W cielenia po Zesłanie Ducha Św iętego. M isterium paschalne Jezusa Chrystusa, jako m isterium przejścia od stanu grzechu do stanu łaski, od śmierci do życia, z doczesności do w iecz­ ności rozpoczęło się w Zw iastow aniu a swój finał znalazło w Pięćdziesiątnicy i jako takie obejm uje swoją m ocą wszystkich ludzi, od Adam a po ostatniego zbaw ionego.

Już w Zw iastow aniu praw da o miłosierdziu Bożym spadła na ziem ię jak prom ień św iatła przez otw arte okno do pogrążonej w m roku izby. „Kiedy

anioł Gabriel - pisze R. Przybylski - oznajm ił Maryi, że zostanie M atką Boga,

31 DiM , nr 4. 33 Tam że, nr 9. 33 Tamże, nr 7.

PRAWDA O MIŁOSIERDZIU BOŻYM W ENC. „DIVES IN MISERICORDIA”

rządząca światem O patrzność ujawniła jed n ą z najistotniejszych cech w ła­ snej natury: m iłość do stw orzonego przez siebie człowieka. B ył to m om ent niezwykły i przełomowy; albowiem wieść ta otwierała ludziom m ożliw ość o d­ kupienia swej grzesznej egzystencji, wzbudzając nadzieję na zwycięstwo nad śmiercią. Proch, skazany za grzech pierw orodny na rozsypanie po pustyni materii, miał stać się świątynią Boga”34.

A dresatem zw iastow ania była M aryja. Przez nią kierow ało się ono do całej ludzkości. „Maryja - tłumaczy Papież - je s t równocześnie tą, która w

sposób szczególny i wyjątkowy - ja k nikt inny - doświadczyła miłosierdzia, a równocześnie też w sposób wyjątkowy okupiła swój udział w objawieniu się miłosierdzia Bożego ofiarą serca”35. M isterium jest takim sposobem udziela­

nia się Boga ludziom, który angażuje człowieka i czyni zeń „persona dram a­ tis” ze wszystkim tym, co człowieka stanowi i przez co on siebie ujaw nia na zew nątrz. M aryja została zaproszona przez Boga, a przy Niej rów niej św. Józef, do realizacji m iłosierdzia na rzecz ludzkości. Bóg zapragnął zbawić człow ieka przy jeg o udziale, zaszczepił nowy pęd na starym pniu, stał się człowiekiem, by człow ieka uczynić swoim dzieckiem.

M iłosierdzie, widziane w blasku zwiastowania, nie jest ochłapem rzuco­ nym żebrakowi. Jest czułą i delikatną propozycją przyjścia z pom ocą, zaofia­ rowaniem miłości. Każdy, kto go doznaje, „nie czuje się poniżony, ale odna­

leziony i dow artościow any'36. M aryja została nazwana przez anioła: „kecha- ritom ene” - pełna laski, pełna wdzięku, pełna szczęścia. Obdarowania m iło­

sierdziem, przystąpiła do realizacji dzieła miłosierdzia. Była m atką i jako m atka prow adziła swego Syna do stanu dojrzałości, pozostając przy Nim także w godzinach męki i śmierci. ,JMaryja jest równocześnie tą, która najpełniej zna

tajemnicę Bożego miłosierdzia. Wie, ile ono kosztowało, i wie, ja k wielkie ono jest. W tym znaczeniu nazywamy Ją również Matką miłosierdzia - M atką Bożą miłosierdzia lub M atką Bożego miłosierdzia, a każdy z tych tytułów posiada swój głęboki sens teologiczny”31.

Niezwykłość m isterium paschalnego płynie stąd, że jest ono krzyżującą się miłością: Boską i ludzką. Ziem skie życie Jezusa Chrystusa było ciągłym nieprzerywanym wznoszeniem się ku górze ludzkiej miłości do Boga Ojca i jednocześnie nieustannym zniżaniem się miłości Boga do ludzi. W śm ierci krzyżowej Chrystusa miłość ludzka osiągnęła szczyt, a miłość Boża dotknęła dna. Niżej zejść już nie było można.

Krzyż Chrystusowy: „mówi i nie przestaje m ów ić o Bogu Ojcu, który

jest bezwzględnie wierny swojej odwiecznej miłości do człowieka”', jest w yra­

zem absolutnej spraw iedliw ości, nadm iaru spraw iedliw ości, „gdyż grzechy

34R. P r z y b y l s k i , Humilie псі Ewangelię dzieciństwa, Paris 1990, s. 21. 35 D iM , nr 9.

36 Tamże, nr 6. 37 Tamże, nr 9.

człowieka zostają wyrównane ofiarą B o g a - C z ł o w i e k a „wylania się z samej głębi tej miłości, ja ką człowiek, stw orzony na obraz i podobieństw o Boga, został obdarzony w odwiecznym Bożym z a m i e r z e n i u „wyrasta na drodze... tego przedziwnego udzielania się Boga człowiekowi, w którym równocześnie zawiera się skierowane do tegoż człowieka wezwanie, aby - oddając Bogu siebie, a w sobie cały widzialny świat - uczestniczył w Bożym życiu”39.

M ówiąc o życiu, Jan Paweł II dociera do istoty Bożego m iłosierdzia. Kieruje się ono bowiem całkowicie ku życiu. Człowiek został stworzony do życia wiecznego, a gdy je utracił przez grzech pierworodny, ma m ożliwość odzyskania go dzięki idącej do końca miłos'ci Chrystusa (J 13,1), oddającego za człow ieka swe życie na krzyżu. Każdy człowiek, od m omentu poczęcia jest powołany do życia wiecznego39. To życie jest jego najw iększym dobrem. Żyjący człow iek jest chwałą Boga, a chwalenie Boga jest życiem człow ieka (św. Ireneusz). Krzyż i zm artw ychw stanie C hrystusa tw orzą jedną nieroze­ rw alną całość. Dopiero w zm artwychwstaniu ukazuje się moc, potęga i m aje­ stat tej śmierci oraz piękno i wielkość objawionego w niej m iłosierdzia B oże­ go.

Zm artwychwstanie nie zamknęło się w jednym tylko człowieku. O tw ie­ ra ono czas nowego „udzielania się Trójjedynego Boga ludzkości w Duchu

Świętym zci sprawą Chrystusa-O dkupiciela”40. Jego dopełnieniem jest P ięć­

dziesiątnica - wydarzenie inaugurujące „czas Kościoła’4 ' . Jest to także p rze­ jaw m iłosierdzia Bożego.

M ówiąc o Kościele, nie należy mylić jego istoty z tym, co w nim jest drugorzędne, celu ze środkami. Istotą Kościoła jest wspólne uczestnictw o w życiu Bożym , tw orzące kom unię świętych. Kościół w tym, co go stanowi, jest obecnością Bożego m iłosierdzia w świecie: czasem podobny do kliniki, w której chorzy odzyskują zdrowie, czasem do matki tulącej do piersi swe dzieci, a czasem też do wychowawcy, prowadzącego uczniów do stanu doj­ rzałości. Kościół w swej istocie jest „chwalebny, nie mający skazy, zm arszcz­

ki, czy czegoś podobnego... święty i nieskalany” (Ef 5,27). Jest takim przez

swe zjednoczenie z C hrystusem Głową i O blubieńcem , przez zam ieszkanie w nim Ducha Świętego, który jest Duchem prawdy, piękna i życia. Grzech, brzydota, niedoskonałość nie należą do istoty Kościoła.

M iłosierdzie Boże, objawiające się w Kościele i przez Kościół, prow a­ dzi ludzi do Boga drogą m isterium paschalnego. N ajw yższa m iłość, która objaw ia się w Chrystusie, znajduje się także przy każdym człowieku. C zło­ wiek ten jest często osaczony przez zło, „które wdziera się również do jeg o

serca i może go zatracić w p ie k le ” (Mt 10.28)42. Zło jest krzyżem, przed któ­

38 Tam że, nr 7. 3" L ist do rodzin, nr 9.

1,0 D ominum et vivificantem , nr 22. 41 Tamże, nr 25.

PRAWDA O MIŁOSIERDZIU BOŻYM W ENC. „DIVES IN MISERICORDIA’' rym człow iek niejednokrotnie upada. M iłosierdzie Boże przejaw ia się w tym, że przem ienia krzyże ludzkie w krzyż Chrystusowy, dając m ożność człow ie­ kowi przechodzić przez śmierć do życia. W ten sposób Krzyż Chrystusow y

„stanow i ja kb y dotknięcie odwieczną m iłością najboleśniejszych ran zie m ­ skiej egzystencji człow ieka'43,.

Bóg wybrał dla ludzi Kościoła drogę sakramentów. Przez nie wierzący stają się Ciałem Chrystusa i z nim razem stają się uczestnikam i jego paschal­ nego m isterium . Każdy sakram ent przeto jest kolejnym przejaw em Bożego miłosierdzia. W śród nich zaś szczególne miejsce zajmuje Eucharystia, o k tó­ rej Papież uczy, iż „przybliża nas zawsze do tej miłości, która je s t p otężniej­

sza niż śmierć... która jest potężniejsza niż grzech'44.

M iłosierdzie Boże jest nieskończone i „nieskończona je s t gotow ość i

moc przebaczania, mająca swe stałe pokrycie w niewysłowionej wartości ofiary życia. Żaden grzech ludzki nie przew yższa je j mocy ani je j nie ogranicza. Ograniczyć ją może tylko od strony człowieka brak dobrej woli, brak gotow o­ ści nawrócenia, czyli pokuty, trw anie w oporze i sprzeciw ie wobec łaski i prawdy, a zwłaszcza wobec świadectwa krzyża i zmartwychwstania Chrystu­ sow eg o "45.

I w tym tkwi dramat człowieka. Jego wolność jest tak wielką m ocą, że może powstrzym ać wszechobecne m iłosierdzie Boże. Nie każde zło ludzkie ustępuje przed prom ieniow aniem Bożego m iłosierdzia. „Dopiero w ostatecz­

nym (eschatologicznym) spełnieniu i odnowieniu świata - pisze Jan Paweł II - m iłość we wszystkich wybranych przezw ycięży te najgłębsze źródła zła, p rzy­ nosząc ja ko owoc ostatecznie dojrzały Królestwo życia i świętości i chw aleb­ nej nieśmiertelności... W tym eschatologicznym spełnieniu miłosierdzie obja­ wi się ja ko miłość, podczas gdy w doczesności, w dziejach człowieka, które są zarazem dziejami grzechu i śmierci, m iłość musi się objawić nade wszystko jako miłosierdzie i wypełniać się również ja ko miłosierdzie"46.

III. W YM OGI M IŁOSIERDZIA

To ostatnie stw ierdzenie sugeruje konieczność Bożego m iłosierdzia w naszym doczesnym świecie. W innym m iejscu Papież nadto uczy o odpo- wiedniości tej prawdy. „Miłosierdzie odpowiada nie tylko najgłębszej p ra w ­

dzie owej miłości, ja ką je s t Bóg (i która je s t Bogiem ), ale także całej w e­ wnętrznej prawdzie człowieka i świata, który je s t jeg o doczesną ojczyzną”41.

‘'-’Tamże, nr 8. 44Tamże, nr 13. 45 Tamże, nr 13. 46 Tamże, nr 8. 47 Tamże, nr 13.

Cóż tedy zrobić z ludźmi, którzy uw ażają m iłosierdzie za sm utną ko­ nieczność stanu, w jakim znalazł się człow iek, którzy nie godzą się na ten stan i starają się go zmienić własnymi siłami, a rełigię głoszącą m iłosierdzie traktują jako „opium dla ludu” lub „przypinanie kwiatka do kajdan”. Pokusy te nie są obce naw et ludziom wierzącym . B. Bro pisze, iż „pewien rodzaj

nieustannie powtarzanego wołania o miłosierdzie, kryje nie ujawnioną p ro ś­ bę: pragnienie, abyśmy nie potrzebowali ju ż miłosierdzia, kryje bunt przeciw myśli, że my, grzesznicy, potrzebujem y zbawienia; czy wreszcie nowy faryze- izm, aby nie słyszeć ju ż o przebaczeniu i pojednaniu, na przykład o sakra­ mencie Pokuty, gdyż to ujawniłoby jednocześnie nędzę i grzech”48.

Tymczasem Papież uczy nie tylko o odpowiedniości prawdy o Bożym m iłosierdziu, lecz rów nież o jej koniecznym związaniu z Bogiem, człow ie­ kiem i światem. M a na myśli świat rzeczywisty, w którym żyjemy, a nie wy- im aginow any-utopijny. Chodzi mu o człow ieka, nosiciela upadłej natury, a nie o tego sprzed grzechu pierworodnego. Odw ołuje się też do Boga, który objaw ia się ludziom w ich dziejach. Innego Boga po prostu nie znamy. Jakie przeto wym ogi stawia praw da o m iłosierdziu Bożym ?

Przede wszystkim - wymóg właściwego jej rozumienia. Cała encyklika

„Dives in misericordia” jest próbą sprostania temu wymogowi. Chodzi o praw ­

dę, a nie o jej nam iastki, o m iłosierdzie wydobyte z ukrycia, lecz bez sztucz­ nych ozdób. Nie potrzebuje ono pożyczonych szat, by pociągać św iatów - ców. Jego piękno i moc zawierają się w nim samym. Ze swoim krzyżem , z zaparciem się siebie i z cierpieniem jest ono najbardziej pewnym i wiernym przyjacielem człowieka. Oczywiście - człowieka wiary, który z pow agą prze­ m ierza drogę swego życia.

Jest rzeczą zdum iewającą, że Biblia w odniesieniu do wiary dysponuje parą pojęć podobnych do tych, którymi określa Boże miłosierdzie. Boga cha­ rakteryzuje „hesed” - wierność w m iłowaniu, pokonująca wszelkie przeszko­ dy, m ocniejszą niż grzech i śmierć. Człowiek m oże zdobyć się na „am an” - wiarę, która jest m ocna jak skała i stabilna jak zbudowany na niej fundam ent. W Bogu jest „raham im ” - czułość matki w zględem niem ow lęcia, serce za­ wsze gorące. W człow ieku m oże być „batah” - św iadom ość i odczuw anie owej kojącej i uspakajającej obecności przy nim B oga49. W łaściw ości m ę­ skie i kobiece charakteryzują postawę Boga względem człow ieka i odniesie­ nie człowieka do Boga. Człowiek jest „capax D ei” - zdolny przyjąć Boga i stać się z Nim jedno. A Bóg jest „capax hom inis” - zdolnym stać się człow ie­ kiem. M iłosierdzie Boże znajduje się na przecięciu się tych dwóch zdolności. Bez zakorzenienia w bycie Boga i bez m iejsca w strukturze człow ieka

miło-48B . B r o , Le pouvoire du m a l, Paris 1977, s. 1 4 0 .C y t.z a :H . D e L u b a с , O naturze i łasce, K raków 1986, s. 77 n.

4 ,Z o b .J . D u p l a c y , Wiara, w: „Słow nik teologii biblijnej" (red. X. Leon-D ufour), Poznań 1973, s. 1025.

PRAWDA O MIŁOSIERDZIU BOŻYM W ENC. „DIVES IN MISERICORDIA” sierdzie byłoby zawsze czymś tylko doraźnym, powierzchownym i akcyden- talnym. Człowiek słusznie mógłby odeń uciekać lub nim pogardzać.

Pośród w szystkich meandrów, którym i Bóg prowadzi człow ieka, naj­ trudniejszym i są próby, którym poddaje jeg o w iarę. H eroicznym stał się: Abraham, któremu Bóg kazał zabić jedynego swego syna; Hiob. którego Bóg wydał w ręce diabła i pozwolił mu ogołocić go ze wszystkiego, a jego sam e­ go pokryć wrzodami; i wreszcie Jezus, Pan m iłosierdzia, któremu na krzyżu nie okazano miłosierdzia. „Ten - pisze Papież - który przeszedł dobrze czy­

niąc i uzdrawiając (Dz 10,38)... lecząc wszystkie choroby i wszystkie słabości (Mt 9,35), sam oto zdaje się najbardziej zasługiwać na miłosierdzie i wzywać do miłosierdzia wówczas, gdy je s t pojmany, wyszydzony, skazany, ubiczow a­ ny, ukoronowany cierniem, gdy zostaje przybity do krzyża i na nim w strasz­ liwych męczarniach oddaje ducha (Mk 15,37; J 19,20). W szczególny sposób wówczas zasługuje na miłosierdzie - i nie doznaje go od łuclzi, którym dobrze czynił, a nawet najbliżsi nie potrafią Go osłonić i wyrwać z. rąk prześladow ­ ców ”50.

Cierpienie za karę jest do wytłumaczenia. M iłą jest ręka, która zdejm uje tę karę. Ale Biblia mówi nie tylko o takich próbach. Pism o św. pokazuje także cierpienie niewinnych, a życie prawdę tę potwierdza wielom a przykła­ dami: obozów zagłady, m iejscam i katorżniczych zsyłek, klinikam i dokony­ wanych zabójstw nie narodzonych. Zawsze nieodparcie w takich sytuacjach nasuwa się pytanie: Czy Bóg, który jest miłością, nie m oże ustrzec człow ieka przed cierpieniem ? Czy Jego m iłosierdzie zakłada uprzednią klęskę człow ie­ ka? Udzielono już wielu odpowiedzi na te pytania, co nie znaczy, że cierpie­ nie przestało być problemem. Dalej jest tak, że cierpienie oddala lub przybli­ ża do Boga, jest skandalem lub światłem, pozwalającym dostrzec to, czego zw yczajnie zobaczyć nie m ożna. Bez kaganka praw dy o Bożym m iło sier­ dziu nie sposób byłoby wyjść z tego labiryntu.

Co odsłania ta prawda? Pokazuje ona wielkość człow ieka i niebotyczne szczyty do zdobycia. W ielkim byl Hiob i nawet diabeł nie mógł go przemóc:

„Po latach obcowania z Księgą - pisze ks. Józef Sadzik - zrozumiałem, że Hiob nie je s t biblijną odpowiedzią na problem cierpienia i zła. Nie je s t ich eksplikacją. Jest przemożną lekcją godności ludzkiej, postaw y człowieka do ­ tkniętego bólem, jest lekcją wierności Bogu w cierpieniu”5' . W tych pięknych

słowach, chociaż sprzecznych w sobie, zawiera się coś niezwykle ważnego: blask godności ludzkiej przyćm iewa cień towarzyszącego człow iekowi bólu, zła i cierpienia.

Bóg m iłosierdzia jest przy człowieku nawet wtedy, gdy wydaje mu się, że został przez N iego opuszczony. D ośw iadczenie to było udziałem naw et

50 DiM , nr 7.

Jezusa, który przybity do krzyża „zawołał donośnym głosem: Boże mój, Boże

mój, czem uś M nie opuścił?” (Mt 27,46). Bóg sam w tym wielkim dram acie

ocalenia człow ieka okazuje się słaby, pokorny, współcierpiący, po to, aby - dzieląc z człow iekiem jeg o ziem ską egzystencję - dźw igać go ku istnieniu niebieskiemu. Bóg nawet pozw ala człowiekowi zmagać się z Nim sam ym i być pokonanym . Przykładu tego dostarcza biblijny patriarcha Jakub (Rdz 32,25-32).

Stopnie walki w yznaczają poziom y w ielkości człow ieka. „Każdy stał

się wielki - tłum aczy S. Kierkegaard - w zależności od wielkości tego, z czym wałczył■ Albowiem ten, kto walczył ze światem, stał się dość wielki, aby świat zwyciężyć, a ten, kto walczył sam z sobą, stal się większy, gdyż zwyciężył sie ­ bie; ale ten, kto walczył z Bogiem, stał się większy nad innych - i dodaje - Abraham był większy od wszystkich, wielki siłą, której moc płynie z bezsilno­

ści, wielki mądrością, której tajemnicą je s t głupota, wielki nadzieją, której kształtem je s t szaleństwo, wielki miłością, która jest nienawiścią do samego siebie”51. Bez Bożego m iłosierdzia człow iek w każdej walce skazany byłby

na przegraną. Nie potrafiłby zobaczyć własnej godności ani zrozum ieć sw e­ go losu.

Do całości istnienia ludzkiego należy rzeczyw istość, którą „O rędzie W ielkanocne” określa „felix culpa” (błogosław iona wina). U jaw nia się ona w różnych w ariantach. Czyn C hrystusa niw eczy grzech A dam a. M iłość ojca pozw ala m arnotraw nem u synow i zobaczyć go i siebie takim , któreg o by przedtem nigdy nie dojrzał. Cenę zdrowia poznaje się po jego utracie. I tak je s t na każdym kroku. Boże m iłosierdzie objaw ia człow ieka człow iekow i i pozwala człowiekowi coraz bardziej stawać się człowiekiem. Szeroko o tym pisze Jan Paweł II w „Redem ptor hom inis” .

W ym ogi m iłosierdzia B ożego przechodzą na K ościół. On m a o nim świadczyć, wyznawać je J a k o zbawczą prawdę wiary i życia z wiary” , starać się „wprowadzać je i wcielać w życie, zarówno własnych wyznawców, ja k też

w miarę możności wszystkich ludzi dobrej woli” oraz odwoływać się do niego „wobec wszystkich przejawów zła fizycznego i moralnego, wobec wszystkich zagrożeń, które tak bardzo ciążą nad całym horyzontem życia współczesnej ludzkości”53. Słowa te Jan Paweł II czyni program em Kościoła, program em

powszechnym i stale obowiązującym. Racją bytu K ościoła jest bowiem „ob­

ja w ia ć Boga, tego Ojca, który pozwala nam w idzieć siebie w Chrystusie. Im w iększy zaś może być opór dziejów ludzkich, im większa obcość ziem skich cywilizacji, im większa miara negacji Boga w ludzkim świecie, tym większa w gruncie rzeczy bliskość tej tajemnicy, która - ukryta w Bogu przed wiekami - w czasie stała się udziałem człowieka w Jezusie Chrystusie”54.

52 S . K i e r k e g a a r d , Bojaźń i drżenie, W arszawa 1972, s. 15. 53 D iM , nr 12.

PRAWDA O MIŁOSIERDZIU BOŻYM W ENC. „DIVES IN MISERICORDIA” LA V É R IT É SU R LA M IS É R IC O R D E D E D IE U DANS

L ’E N C Y C L IQ U E D E JE A N PA UL II „D IV E S IN M IS E R IC O R D IA ” RÉSUMÉ

Cet article essaye de présenter d ’une m aniere globale la vérité sur la M iséricorde de Dieu á partir de l ’Encyclique „Dives in m isericordia” . L ’au­ teur a fait ceci en trois chapitres: la conception de la m iséricorde de Dieu, sa m anifestation et ses exigences. Il a démontré aussi la situation de l’hum anité dans le cadre de ľ histoire du salut. Ainsi on voit la m iséricorde de Dieu com ­ me la charité qui sauve la dignité de l ’hom me; qui nous rends le sens á la vie et qui perm ets de se redresser d ’un situation désespérée. La m iséricorde n ’est pas une pitié qui ne perm ets pas de se mettre debout á un hom m e abattu. La vérité sur la m iséricorde de Dieu est liée inséparablem ent á Dieu et á l’hum a­ nité dans son histoire.