B. KONIUNKTURA W INNYCH DZIAŁACH GOSPODARKI

B. KONIUNKTURA W INNYCH DZIAŁACH GOSPODARKI

Ryszard Barczyk

Katedra Koniunktury Gospodarczej Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

Możliwości wykorzystania teoretycznych hipotez

M. Kaleckiego

do analiz wahań koniunkturalnych we współczesnej

gospodarce polskiej

Wprowadzenie

W literaturze polskiej nie powstały dotychczas analizy teoretyczne wyjaśnia- jące genezę, mechanizm i cechy morfologiczne wahań koniunkturalnych w sys- temie gospodarczym w okresie przebudowy. Najważniejszym modelem cyklu koniunkturalnego zbudowanym w naszym kraju po drugiej wojnie światowej są hipotezy teoretyczne M. Kaleckiego. Rozważania te odnoszą się jednak do go- spodarki, w której dominuje prywatna własność środków produkcji, a główna przyczyna procesu koniunkturalnego jest poszukiwana w realizowanej działal- ności inwestycyjnej.

Celem poniższych analiz jest prezentacja modelu cyklu koniunkturalnego, zbudowanego przez M. Kaleckiego oraz jego adaptacja do warunków gospodar- ki okresu transformacji. W pracy przedstawione będą również wyniki analiz empirycznych, przeprowadzonych na podstawie hipotez M. Kaleckiego, które

będą odnosiły się do cech morfologicznych wahań koniunkturalnych, występu- jących w gospodarce polskiej okresu przebudowy systemowej.

Model cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego

Teoretyczne rozważania M. Kaleckiego, wyjaśniające mechanizm i morfolo- gię wahań koniunkturalnych są rozproszone, a dorobek ten można znaleźć w różnych publikacjach. Początek to rok 1933, kiedy została opublikowana pra- ca pt.: Próba teorii koniunkturalnej¹. Zawierała ona ogólny zarys teorii wahań koniunkturalnych i zatrudnienia, a koncepcja ta może być zaliczana do analiz przyjmujących za punkt wyjścia procesy inwestycyjne. W 1939 roku ukazała się publikacja pt.: Essay on Business Cycle Theory, którą uznano za rozwinięcie i popularyzację dorobku J.M. Keynesa, a w której M. Kalecki skoncentrował się na trzech kwestiach: uzupełnieniu luk w krótkookresowej teorii J.M. Keyne- sa, na jej weryfikacji statystycznej oraz na jej integracji z własnymi rozważa- niami teoretycznymi². Pewną syntezę prac teoretycznych, wyjaśniających gene- zę wahań koniunkturalnych jest wydana po raz pierwszy w 1954 roku Teoria dynamiki gospodarczej³. W analizach tych M. Kalecki ukazał wewnętrzne sprzeczności gospodarki, a punktem wyjścia było stwierdzenie o cyklicznym charakterze procesu gospodarowania i o niemożności wyjścia systemu z fazy kryzysowej bez współudziału takich czynników jak postęp techniczny i ingeren- cja państwa.

Główne założenia określające badany system gospodarczy

Podejmując rozważania teoretyczne, których celem było wyjaśnienie mecha- nizmu i morfologii cyklu koniunkturalnego, M. Kalecki przyjął założenia, które określały główne właściwości systemu gospodarczego oraz zachowania i decy- zje poszczególnych jego podmiotów. Najważniejsze z nich są następujące⁴:

1 M. Kalecki, Próba teorii koniunktury, w: Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, t. I, PWE Warszawa 1979, s. 95–157.

2 M. Kalecki, Essay on Business Cycle Theory, w: Collected Works of Michał Kalecki, vol. 1, Capitalism, Business Cycle and Full Employment, Oxford 1990, s. 65–108.

3 M. Kalecki, Teoria dynamiki gospodarczej. Rozprawa o cyklicznych i długofalowych zmia- nach gospodarki kapitalistycznej, w: Kapitalizm. Dynamika gospodarcza, t. II. PWE Warszawa 1980, s. 211–367.

4 M. Kalecki, Próba teorii…, op.cit., s. 100–111.

1. W analizowanej gospodarce występują dwie grupy podmiotów: robotnicy (pracownicy fizyczni i umysłowi), kapitaliści (przedsiębiorcy). Pracownicy uzyskują wynagrodzenia równe kosztom utrzymania, które w całości przezna- czają na konsumpcję⁵. Przedsiębiorcy otrzymują zyski, które są różnicą mię- dzy przychodami ze sprzedaży produktów a kosztami (rzeczowymi i osobo- wymi). Tym samym dochód narodowy może być interpretowany jako:

Y = V + P (1)

gdzie:

Y – dochód narodowy,

V – wynagrodzenia pracowników,

P – realne zyski brutto (wraz z amortyzacją) przedsiębiorców.

lub

Y = A + CK + CR (2)

gdzie:

A – akumulacja brutto (oszczędności służące do reprodukcji i rozbudowy kapi- tału trwałego i zapasów towarowych),

CK – wydatki na konsumpcję przedsiębiorców, CR – wydatki na konsumpcję pracowników.

Zgodnie z założeniem płace pracowników są konsumowane, tj.:

V = CR (3)

a zyski przedsiębiorców są przeznaczane na akumulację i na konsumpcję:

P = CK + A (4)

Konsumpcja przedsiębiorców jest równa sumie wydatków stałych (niezależ- nych od zysku) oraz części zysków:

CK = B + qP = B + q(CK + A) = 1 B qA

q



 (5)

gdzie:

B > 0 – stały poziom konsumpcji przedsiębiorców,

0 < q < 1 – udział konsumpcji przedsiębiorców w uzyskiwanych zyskach.

5 Tym samym pomijane są oszczędności pracowników i inne ich dochody.

Tym samym poziom zysków przedsiębiorców jest równy:

P = q A B





1 ⁽⁶⁾

tj. realny zysk jest wprost proporcjonalny do stałej części konsumpcji przed- siębiorców i do akumulacji brutto.

2. Wielkość zapasów towarowych w przebiegu cyklu koniunkturalnego jest sta- ła, a akumulacja brutto jest równa wielkości produkcji dóbr kapitałowych.

3. Podejmowane inwestycje brutto polegają na wydatkach na trwałe środki pro- dukcji (pomijane są inwestycje w zapasy), a ich poziom w okresie danego cy- klu jest równy zużyciu środków trwałych w tym okresie. Inwestycje brutto w okresie cyklu koniunkturalnego są równe zeru, a cały system po zakończe- niu cyklu wraca do stanu pierwotnego.

4. Realizacja inwestycji występuje w czasie, a w działalności tej można wyróż- nić trzy stadia: zamówienia inwestycyjne, produkcja dóbr kapitałowych, rów- na akumulacji brutto, oraz dostawy gotowych obiektów inwestycyjnych⁶. 5. Zamówienia inwestycyjne są wprost proporcjonalnie zależne od wielkości

akumulacji brutto, a odwrotnie od wielkości aparatu wytwórczego. Można to zapisać⁷:

I = m (B+A) – nK (7)

gdzie:

I – zamówienia inwestycyjne, m, n > 0 – współczynniki modelu.

6. Zmiany wielkości aparatu produkującego w okresie t, tj. uzupełnienie aparatu produkcyjnego w przebiegu cyklu koniunkturalnego, jest stałe:

∆K = D – U (8)

gdzie:

∆K – zmiany wielkości aparatu produkcyjnego w jednostce czasu,

6 Dostawy obiektów inwestycyjnych w okresie t są równe zamówieniom inwestycyjnym w okresie t – v, a produkcja dóbr wytwórczych w okresie t jest równa wielkości zamówień inwe- stycyjnych w okresie t –

2 v

.

7 M. Kalecki, Próba teorii..., op.cit., s. 112.

D – dostawy nowych urządzeń w jednostce czasu,

U – zapotrzebowanie na uzupełnienie zużywanego aparatu produkcyjnego w danym okresie.

Ponieważ przyjęto gospodarkę, w której pomija się trend, wówczas w anali- zowanym systemie jest spełniony warunek⁸:

U = Io = Ao = Do (9)

7. W badanym układzie gospodarczym nie występuje postęp techniczno- organizacyjny, pomijany jest tym samym wpływ wynalazków na proces ko- niunkturalny.

8. W analizowanej gospodarce pomija się ingerencję państwa oraz abstrahuje się od wpływu handlu zagranicznego, migracji siły roboczej oraz ruchu kapitału w skali międzynarodowej na przebieg procesów koniunkturalnych.

Mechanizm cyklu koniunkturalnego – zależności

przyczynowo-skutkowe i czasowe między analizowanymi zmiennymi

W analizowanym systemie gospodarczym najważniejszą zmienną charakte- ryzującą stan i zmiany koniunktury gospodarczej jest dochód narodowy, stąd też centralnym problemem dla M. Kaleckiego był związek między dochodem naro- dowym a inwestycjami. Przyjmując, iż⁹:

= Y

V i e = 1 – α = Y

P (10)

gdzie:

 – współczynnik udziału płac pracowników w dochodzie narodowym, e – udział zysków przedsiębiorców w dochodzie narodowym,

wówczas równanie dochodu narodowego (równanie (2)) można zapisać:

Y = 

 1

CK

A (11)

Z powyższego równania wynika, że aby wyjaśnić stan koniunktury, mierzonej przez wielkość dochodu narodowego, należy określić czynniki warunkujące

8 Ibidem, s. 107.

9 M. Kalecki, Teoria dynamiki…, op.cit., s. 246.

wielkość akumulacji brutto oraz determinanty kształtujące wydatki przedsiębior- ców na konsumpcję.

Ponieważ z założenia wynika, jakie są czynniki wpływające na konsumpcję przedsiębiorców (równanie (5)), a wielkość akumulacji brutto równa jest inwe- stycjom, wówczas:

CK = 1 B qI

q



 (12)

Tym samym dochód narodowy będzie równy:

Y = 1 (1 )(1 )

I CK B I

 q 

  

   (13)

Ponieważ proces koniunkturalny odbywa się w czasie, dlatego też w rozwa- żaniach nie jest ważny poziom dochodu narodowego, a jego zmiany (∆Yt )

.

tego też równanie (13) można zapisać jako¹⁰:

∆Yt =

(1 )(1 ) It w

q



 

  (14)

gdzie:

w – opóźnienie zmian inwestycji w stosunku do zmian dochodu narodo- wego.

Współczynnik q wskazuje, jaka część zysków przedsiębiorców jest konsu- mowana, a  wskazuje na udział płac pracowników w dochodzie narodowym, to zarówno 1 – q, jak i 1 –  są mniejsze od 1, tym samym ∆Yt > ∆It – w. Oznacza to, że dochód narodowy wzrasta szybciej aniżeli inwestycje, dzięki wpływowi in- westycji na konsumpcję przedsiębiorców (czynnik 1

1 q ) i na dochód pracow- ników (czynnik 1

1 )¹¹. Z równania (14) wynika, że głównym czynnikiem powodującym zmiany dochodu narodowego są zmiany w nakładach inwestycyj- nych. Oznacza to, że geneza procesu koniunkturalnego wynika z czynników determinujących zmiany inwestycji.

10 M. Kalecki, Teoria dynamiki…, op.cit., s. 264.

11 Ibidem, s. 264–265.

Zgodnie z przyjętym założeniem wielkość inwestycji w okresie t+ zależy od decyzji inwestycyjnych, które polegają na zgłaszaniu zamówień inwestycyjnych w okresie wcześniejszym:

It+ = DIt (15)

gdzie:

It+ – inwestycje w kapitał trwały w okresie t+, DIt – decyzje inwestycyjne w okresie t,

 – opóźnienie czasowe między decyzjami inwestycyjnymi a inwestycjami w kapitał trwały.

Nowe decyzje inwestycyjne w okresie t będą zależne od następujących czyn- ników¹²:

1) akumulacji brutto kapitału At w okresie t – (oszczędności brutto przedsię- biorstw), przy czym wraz ze wzrostem akumulacji, jaką realizują przedsię- biorstwa, zwiększają się decyzje inwestycyjne w tym okresie;

2) zmiany zysków w okresie t – wzrost zysków (∆Pt) będzie dodatnio wpływał na nowe decyzje inwestycyjne;

3) przyrostu netto wyposażenia kapitałowego w okresie t – wzrost wyposażenia kapitałowego będzie niekorzystnie wpływał na nowe decyzje inwestycyjne.

Jeżeli zostanie przyjęte, że wpływ powyższych czynników na decyzje inwe- stycyjne w okresie t jest liniowy, wówczas równanie decyzji inwestycyjnych, a tym samym inwestycji w kapitale trwałym można zapisać¹³:

It+ = DIt = aAt + b∆Pt – c∆Kt + d (16) gdzie:

d – stała podlegająca długookresowym zmianom wskutek postępu technicz- nego,

a,b,c – współczynniki liniowej zależności zmiennej DIt.

Zmienne determinujące decyzje inwestycyjne w okresie t lub inwestycje w kapitał trwały w okresie t+ są związane z poziomem lub zmianami inwesty- cji w okresie t, gdyż:

1) wielkość akumulacji w okresie t równa jest wielkości inwestycji w tym okre- sie, gdyż zgodnie z założeniem zapasy są stałe, a nadwyżka eksportowa i de- ficyt budżetowy są równe zeru; można to zapisać:

12 Ibidem, s. 294–295.

13 Ibidem, s. 296.

At = It = DIt- (17) 2) zmiany trwałych urządzeń kapitałowych w okresie t(∆Kt) są równe inwesty-

cjom w kapitale trwałym¹⁴:

∆Kt = It (18)

3) zmiany zysku w okresie t(∆Pt) na podstawie równania (10) i (14) będą równe:

∆Pt = ∆Yt (1–) = 1

1 q ∆It-w (19)

Po tych modyfikacjach równanie (16) przyjmie postać¹⁵:

It– = DIt = aIt + 1

b

q ∆It–w – cIt (20)

Ponieważ celem analiz M. Kaleckiego było określenie przyczyn procesu ko- niunkturalnego, który polega na zmianach inwestycji z okresu na okres, dlatego powyższe równanie można przekształcić w ten sposób, aby bezpośrednio otrzy- mać czynniki, od których zależy przyrost inwestycji w okresie t + . Wykorzy- stać można w tym przypadku założenie, iż a = 1, które oznacza, że cała akumu- lacja przedsiębiorstw jest przeznaczona na sfinansowanie inwestycji. Dlatego też równanie (20) można zapisać¹⁶:

∆I_t+ = q b



1 ^{∆It-w – cIt (21)}

lub

gdzie: ∆It+ = It+ – It

∆It = q b



1 ^{∆It – cIt- (22)}

14 W swych analizach M. Kalecki korygował inwestycje amortyzacją aparatu wytwórczego.

M. Kalecki, Teoria dynamiki…, op.cit., s. 301.

15 W równaniu (20) można pominąć stałą d, gdyż przyjęto wcześniej, że w analizowanym sys- temie nie ma postępu technicznego.

16 P. Pawłowski, Model cyklu koniunkturalnego, w: Koniunktura gospodarcza, (red.) Z. Kowal- czyk, PWE Warszawa 1982, s. 163.

Równania (21) i (22) określają dynamikę inwestycji w poszczególnych okre- sach jako wynik poziomu i zmian inwestycji w okresie poprzednim.

W procesie wyjaśniania genezy cyklu koniunkturalnego najważniejsze zna- czenie, zdaniem M. Kaleckiego, odgrywają równania, o których była mowa wcześniej ((14), (15), (21)). Proces koniunkturalny jest związany ze zmianami decyzji inwestycyjnych w okresie przeszłym, które w danym czasie generują zmiany inwestycji, a które z jednej strony determinują dynamikę dochodu naro- dowego i zmiany na rynku pracy, a z drugiej określają dynamikę bieżących de- cyzji inwestycyjnych¹⁷. Te z kolei warunkują przyszłą sytuację koniunkturalną.

Tym samym przyczyny procesów koniunkturalnych są wyjaśniane poprzez rów- nania (21) i (15), a ich objawy poprzez równanie (14) i (23).

Istota procesów koniunkturalnych wynika z wpływu działalności inwestycyj- nej na oczekiwaną rentowność inwestycji w przyszłości. Zależność tę można analizować w dwóch aspektach. Pierwszy z nich jest związany z tym, że inwe- stycje kreują popyt rynkowy, stymulując zyski i wzrost rentowności kapitału.

Siła tego efektu jest wprost proporcjonalna do przyrostu inwestycji (wyrażenie

1 b

q ∆It-w – równanie (21)). Z drugiej strony działalność inwestycyjna powodu- je efekt podażowy w postaci przyrostu kapitału, który tę rentowność obniża, a konsekwencje te są odzwierciedlane przez wyraz cIt w równaniu (21). Inten- sywność efektu popytowego i efektu podażowego inwestycji kształtuje się od- miennie, gdyż skutki popytowe są wprost proporcjonalne do zmian inwestycji w okresie jednostkowym t, natomiast oddziaływanie efektu podażowego zależy od ich bezwzględnej wielkości, charakteryzujący dany okres¹⁸.

Skala decyzji inwestycyjnych, oparta na obserwacjach zmian końcowej stopy zysku, zwiększa lub zmniejsza oddziaływanie realizowanych w danym okresie inwestycji w zależności od relacji efektu popytowego i podażowego. Jeżeli w danym okresie siła efektu popytowego inwestycji jest większa aniżeli efektu podażowego, nasilają się decyzje inwestycyjne, rośnie dynamika inwestycji,

17 M. Kalecki uwzględnił w swych rozważaniach wpływ zmian dochodu narodowego na zmiany na rynku pracy, przyjmując równanie:

∆Zt = l∆Yt (23)

gdzie:

∆Zt – zmiana zatrudnienia siły roboczej w okresie t,

l – współczynnik proporcjonalności wyrażający zmiany wydajności pracy.

P. Pawłowski, Model cyklu…, op.cit., s. 164.

18 Ewentualne zrównoważenie siły wpływów obu efektów byłoby równoznaczne z utrzymy- waniem w gospodarce określonej proporcji miedzy przyrostem inwestycji a ich poziomem.

P. Pawłowski, Model cyklu…, op.cit., s. 166.

a gospodarka wkracza w fazę poprawy aktywności gospodarczej, w której M. Kalecki wyróżnia ożywienie i ekspansję¹⁹. Zwiększająca się dynamika inwe- stycji powoduje kumulacyjny wzrost kapitału, co prowadzi do stopniowego wy- hamowywania tempa podejmowanych nowych decyzji inwestycyjnych (rosnąca podaż obiektów inwestycyjnych zwiększa zdolność produkcyjną i obniża ren- towność produkcji). W przypadku gdy siła efektu podażowego inwestycji prze- wyższa siłę efektu popytowego gospodarka będzie znajdowała się w okresie fazy niskiej aktywności gospodarczej, która, zdaniem M. Kaleckiego składa się z kryzysu i depresji²⁰. W wyniku dwukierunkowego oddziaływania inwestycji na określające ich dynamikę decyzje inwestycyjne dochodzi do cyklicznych wahań w działalności inwestycyjnej, a za jej pośrednictwem do oscylacji dochodu na- rodowego, zatrudnienia i całej gospodarki.

Poznawczo-metodologiczne konsekwencje modelu M. Kaleckiego we współczesnej gospodarce polskiej

Hipotezy teoretyczne składające się na model cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego występują przy istnieniu różnorodnych założeń. W procesie ad- aptacji tych rozważań do warunków istniejących we współczesnej gospodarce należy uświadomić sobie, w jakim stopniu opisują one rzeczywistość gospodar- czą i są adekwatne w stosunku do niej. Z analiz tych wynika, że założenia przyjmowane przez M. Kaleckiego są różne od właściwości systemu wysoko rozwiniętej gospodarki rynkowej czy systemu będącego w okresie transforma- cji. Dotyczy to m.in. struktury społecznej i celów działania poszczególnych podmiotów gospodarczych, inwestycji netto, zmian wielkości aparatu produk- cyjnego, kształtowania się wielkości zapasów towarowych oraz rezerw czynni- ków produkcji, stałego postępu technicznego, ingerencji państwa w system go- spodarczy, układu, w którym są pomijane relacje gospodarcze z zagranicą. Do- datkowo należy pamiętać, że współcześnie występuje wiele czynników, które deformują genezę, mechanizm i morfologię współczesnych cykli koniunktural- nych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: zmiany struktury sektorowej i własnościowej gospodarek, przeobrażenia mechanizmów rynkowych (procesy monopolizacji), wzrost znaczenia przepływów towarowych i czynników produk- cji w skali międzynarodowej (nasilające się procesy integracji i globalizacji), zmiana celów, instrumentów i skuteczności ingerencji państwa w system gospo- darczy.

19 M. Kalecki, Teoria dynamiki gospodarczej…, op.cit., s. 304–305.

20 Ibidem, s. 306–309.

Uwarunkowania te powodują, że w analizach mechanizmu i morfologii współczesnych cykli koniunkturalnych, występujących w gospodarce polskiej okresu transformacji, nie można do ich wyjaśnienia bezpośrednio wykorzysty- wać modelu M. Kaleckiego, a można jedynie sformułować poznawczo-metodo- logiczne konsekwencje dotyczące zakresu i sposobu ich analiz²¹. Jak można sądzić najważniejsze z nich są następujące:

1. Proces wyjaśnienia genezy i mechanizmu cykli koniunkturalnych powinien współwystępować z analizą elementów budowy i cech opisujących zewnętrz- ne formy fluktuacji koniunkturalnych.

2. W analizie mechanizmu cyklu koniunkturalnego centralne znaczenie powinna odgrywać kwestia decyzji inwestycyjnych i związana z nią dynamika nakła- dów inwestycyjnych w kapitał trwały oraz kształtowanie się zasobu kapitału funkcjonującego w gospodarce. Mniejszą rolę w tych rozważaniach powinny odgrywać wydatki na cele konsumpcyjne. W interpretacjach tych należy uwzględnić znaczenie realizowanych i oczekiwanych przez podmioty gospo- darcze zysków.

3. Badając mechanizm cyklu koniunkturalnego, niezbędne jest nie tylko anali- zowanie konsekwencji zmian w działalności inwestycyjnej w sferze popytu na dobra inwestycyjne czy na dobra konsumpcyjne, ale także ważne jest uwzględnienie efektów podażowych inwestycji w sferze produkcji maszyn i narzędzi, jak i dóbr konsumpcyjnych. Istotą procesów koniunkturalnych jest bowiem kształtowanie się zależności popytowo-podażowych inwestycji, które m.in. są podstawą wyodrębnienia poszczególnych faz cykli.

4. Metodologiczną podstawą analiz cykli koniunkturalnych powinien być model sekwencyjny, który uwzględnia nie tylko zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi zmiennymi, ale także odroczenia czasowe między nimi, gdyż proces koniunkturalny występuje w czasie.

5. Elementy budowy i cechy morfologiczne współczesnych cykli koniunktural- nych będą różniły się od morfologii cykli interpretowanych przez M. Kaleckiego, a różnice te będą dotyczyły głównie poszczególnych faz, ich długości, amplitudy i intensywności.

6. W analizach empirycznych współczesnych cykli koniunkturalnych nale- ży każdorazowo przyjmować określoną koncepcję teoretyczną, gdyż powin- na ona tworzyć kryterium doboru wskaźników koniunkturalnych oraz me- tod statystyczno-ekonomicznych służących do wyodrębnienia i analiz flu- ktuacji.

21 Stwierdzenie to dotyczy również wysokorozwiniętych gospodarek, w których dominują me- chanizmy rynkowe.

Empiryczna analiza cech morfologicznych cykli

koniunkturalnych w gospodarce polskiej okresu transformacji w świetle hipotez M. Kaleckiego

Analizy koniunktury gospodarczej, obok rozważań teoretycznych, powinny również obejmować prace analityczne prowadzone na podstawie danych empi- rycznych charakteryzujących zjawiska i procesy występujące w rzeczywistości gospodarczej. Głównym celem poniższych rozważań jest prezentacja najważ- niejszych cech morfologicznych cykli koniunkturalnych, wyodrębnionych w go- spodarce polskiej w latach 1995–2008. Wśród analizowanych właściwości przedmiotem badań będą: okresy występowania punktów zwrotnych, długość i amplituda faz i całego cyklu, intensywność wahań oraz struktura przedmiotowa i czasowa procesów koniunkturalnych. Uzyskane wyniki będą podstawą oceny przydatności hipotez teoretycznych M. Kaleckiego do wyjaśnienia i interpretacji współczesnych procesów koniunkturalnych w gospodarce polskiej.

Metodologiczne problemy empirycznych analiz fluktuacji koniunkturalnych w gospodarce polskiej

W procesie empirycznych analiz cech morfologicznych cykli koniunktural- nych występują dwie istotne kwestie metodologiczne²². Pierwsza z nich dotyczy kryterium doboru i zawartości merytorycznej wskaźników koniunkturalnych przyjmowanych do prac analitycznych. Druga to dobór metod statystyczno- -ekonometrycznych służących do wyodrębniania punktów zwrotnych procesów koniunkturalnych oraz do analizy ich cech morfologicznych. W przypadku pierwszej kwestii występują dwa główne kryteria doboru danych empirycznych:

istotność teoretyczna i ekonomiczna wskaźników wywodząca się z przyjętej koncepcji teoretycznej oraz własności formalno-statystyczne, jakie powinny spełniać dane empiryczne²³.

Podejmując prace analityczne, których celem jest analiza cech morfologicz- nych cykli koniunkturalnych w gospodarce polskiej okresu transformacji, przy- jęto hipotezy teoretyczne, składające się na model M. Kaleckiego. Ponieważ rozważania te mają charakter wysoce teoretyczny, przedmiotem analiz były wy- brane szeregi czasowe, które w możliwie najwyższym stopniu odzwierciedlały

22 R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski, Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa 2006, s. 129–164.

23 R. Barczyk, Z. Kowalczyk, Metody badania koniunktury gospodarczej, WN PWN, War- szawa – Poznań 1993, s. 66–69.

kategorie ekonomiczne występujące w modelu M. Kaleckiego, a jednocześnie dane te spełniały najważniejsze cechy formalno-statystyczne, tj. czas dostępu i częstotliwość publikacji, długość szeregu czasowego, porównywalność danych w czasie oraz ich wrażliwość na zmiany koniunkturalne.

Na podstawie powyższych kryteriów przyjęto, że wskaźnikiem, który bę- dzie odzwierciedlał ogólną aktywność koniunkturalną będzie produkt krajowy brutto (PKB) w ujęciu realnym (ceny stałe 2000 = 100) w latach I kwartał 1995 – I kwartał 2008. Struktura przedmiotowa i czasowa fluktuacji będzie bez- pośrednio wynikała z hipotez M. Kaleckiego, gdyż będzie przedstawiała naj- ważniejsze zależności przyczynowo-skutkowe oraz wyprzedzenia i opóźnienia czasowe między poszczególnymi zmiennymi. W pracach analitycznych przyjęto następujące szeregi czasowe²⁴:

1) nakłady brutto na środki trwałe (nakłady inwestycyjne), które obejmują wy- datki na nowe środki trwałe i ulepszenia istniejących obiektów majątku trwa- łego, tj. wydatki na budynki i budowle, maszyny i urządzenia techniczne, na środki transportu (NIST);

2) spożycie indywidualne, w jego skład wchodzą wydatki konsumpcyjne gospo- darstw domowych oraz sektora instytucji niekomercyjnych (CIGD);

3) rentowność obrotu brutto oszacowana jako relacja wyniku finansowego brutto do przychodów z całokształtu działalności przedsiębiorstw (ROBP);

4) zysk brutto (wynik finansowy brutto) obliczony jako rezultat działalności gospodarczej, skorygowany o wynik zdarzeń nadzwyczajnych, łącznie z obo- wiązkowymi obciążeniami (ZBDG);

5) produkcja sprzedana przemysłu dotyczy działalności przemysłowej i nie- przemysłowej podmiotów gospodarczych w przetwórstwie przemysłowym bez uwzględniania VAT i podatku akcyzowego (PSPR);

6) wynagrodzenia realne brutto są oszacowane jako iloraz przeciętnego mie- sięcznego wynagrodzenia nominalnego brutto oraz wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych (WRB);

7) przeciętne zatrudnienie ogółem obejmuje liczbę osób zatrudnionych na pod- stawie stosunku pracy w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy po prze- liczeniu na pełnozatrudnionych (PZO).

Wszystkie analizowane szeregi czasowe są oszacowane dla okresu I kwartał 1995 – I kwartał 2008, a ich wartości, wyrażone w cenach stałych, są indeksami dynamiki, w których analogiczny kwartał roku poprzedniego = 100.

W empirycznych analizach cech morfologicznych cykli w gospodarce pol- skiej okresu transformacji przyjęto koncepcję cyklu odchyleń, która interpretuje cykl jako oscylacje występujące w szeregach czasowych, z których wyelimino- wano wahania sezonowe i przypadkowe oraz tendencję rozwojową. Punkt

24 Zob.: Wyjaśnienia metodologiczne, „Biuletyn Statystyczny”, Warszawa GUS, vol. LI, nr 12, s. 11–27.

zwrotny górny (dolny) występuje w okresie, w którym relacja wartości szeregu statystycznego, oczyszczonego z wahań nieistotnych i trendu w stosunku do oszacowanej dla analogicznego okresu funkcji trendu, przyjmuje wartość mak- symalną (minimalną).

Pierwszy zrealizowany etap w procesie statystyczno-ekonometrycznego wy- odrębniania cykli odchyleń polegał na eliminacji z kwartalnych danych PKB wahań sezonowych i przypadkowych²⁵. Desezonalizację przeprowadzono przez zastosowanie procedury Census II/X-11. Główną jej zaletą jest to, iż nie wyma- ga ona wstępnego szacunku parametrów funkcji trendu, a ponadto umożliwia eliminację z badanego szeregu zmian mających charakter przypadkowy. Istotą tej metody jest wygładzenie szeregu czasowego wielokrotnie dobieranymi śred- nimi ruchomymi. Do dalszej analizy przyjęto szereg, otrzymany po zastosowa- niu filtru Hendersona w postaci ważonej średniej ruchomej, który zawierał w so- bie łączne działanie trendu i wahań cyklicznych.

W kolejnym etapie w przyjętym szeregu czasowym oszacowano tendencję rozwojową. W tym przypadku głównym problemem był dobór funkcji trendu, który bardzo często determinuje występowanie punktów zwrotnych i przebieg wahań koniunkturalnych²⁶. W analizach empirycznych najczęściej przyjmuje się funkcję liniową, co wynika z łatwości szacunków i jednoznaczności w interpre- tacji. Jak wynika z obserwacji współczesnych gospodarek, zmiany długookreso- we nie mają charakteru zmian liniowych. Czynnikiem formalno-statystycznym przesądzającym o nieszacowaniu parametrów funkcji liniowej jest to, że, jak wynika z prac C.R. Nelsona i C.I. Plossera, brak jest podstaw do odrzucenia hipotezy, iż zmiany realnego PKB powinny być traktowane jako proces błądze- nia losowego z dryfem, tj. jednorazowe zaburzenia dotychczasowej ścieżki wzrostu powodują trwałe jej odkształcenie bez możliwości powrotu do przebie- gu poprzedniego²⁷. Akceptacja wniosku o kształtowaniu się wielkości makro- ekonomicznych, zgodnie z błądzeniem losowym, pozwala je uznać za zmienne niestacjonarne, co będzie oznaczało, że trend także podlega odchyleniom. W ta- kim razie wykorzystano metodę statystyczną, która przyjmuje, iż składnik cy- kliczny danej zmiennej jest różnicą między jej wartością bieżącą a wartością trendu, która jest ważoną średnich przeszłych, obecnych i przyszłych obserwa- cji. Metoda ta jest określana jako filtr Hodricka-Prescotta²⁸. W wyniku jej zasto-

25 Te prace analityczne zostały przeprowadzone przez dr. M. Kruszkę, któremu autor chciałby bardzo serdecznie podziękować za okazaną pomoc.

26 G.J. Tichy, Konjunkturschwankungen. Theorie. Messung. Prognose, Springer Verlag Berlin – Heidelberg – New York 1976, s. 48.

27 C.R. Nelson, C.I. Plosser, Trends and Random Walks in Macroeconomic Time Series. Some Evidence and Implications, „Journal of Monetary Economics” vol. 10, 1982, s. 16.

28 E.C. Prescott, Theory Ahead of Business Cycle Measurement, „Federal Reserve Bank of Mineapolis Quartely Review” Mineapolis 1986, s. 10.

sowania otrzymano szereg wartości pokazujących tendencję rozwojową, która nie jest funkcją determinującą, lecz sama podlega zmianom w czasie. Po loga- rytmowaniu danych odjęto od wartości empirycznych badanej zmiennej wartości uzyskane dzięki zastosowaniu filtra Hodricka-Prescotta i przemnożeniu przez 100 otrzymano szereg pokazujący odchylenia od trendu. W wyniku takiego po- stępowania oszacowano wskaźniki, których wartość 100 oznacza pełną zgod- ność z trendem, natomiast wartości powyżej 100 charakteryzują odchylenie in plus, a poniżej 100 odchylenie in minus w stosunku do obliczonej tendencji rozwojowej.

Cechy morfologiczne cykli koniunkturalnych w gospodarce polskiej w latach 1995–2008

W empirycznej analizie cech morfologicznych cykli koniunkturalnych wy- stępujących w gospodarce polskiej w latach 1995–2008 przyjęto, że najważniej- szymi właściwościami zewnętrznych form przejawiania się procesów koniunktu- ralnych będą: długość faz i całego cyklu, amplituda faz i cyklu, intensywność wahań oraz struktura przedmiotowa i czasowa wahań. Długość fazy będzie mie- rzona odstępem czasu między kolejnymi, różnymi co do charakteru punktami zwrotnymi, przy czym punkt zwrotny kończący daną fazę jest wliczany do jej długości. Minimalna długość każdej fazy wynosi trzy kwartały. Długość cyklu to suma okresu trwania fazy wysokiej dynamiki wzrostu oraz fazy niskiej dyna- miki wzrostu. Amplituda fazy wzrostowej (spadkowej) to różnica między warto- ścią maksymalną (minimalną) szeregu odchyleń od trendu a wartością minimal- ną (maksymalną). Amplituda cyklu to różnica między amplitudą fazy wzrosto- wej i amplitudą fazy spadkowej. Intensywność zmian koniunkturalnych jest mie- rzona za pomocą wartości współczynnika zmienności obliczonego jako iloraz odchylenia standardowego oraz średniej arytmetycznej indeksów informujących o wahaniach wokół linii trendu. Struktura przedmiotowa cyklu informuje o za- leżnościach przyczynowo-skutkowych między najważniejszymi zmiennymi, charakteryzującymi procesy koniunkturalne, a struktura czasowa przedstawia opóźnienia i wyprzedzenia czasowe pomiędzy poszczególnymi elementami składającymi się na cykl koniunkturalny.

Analizując cechy morfologiczne cykli koniunkturalnych wyodrębnione w sze- regu PKB w gospodarce polskiej w okresie transformacji, wyróżniono trzy fazy, które utworzyły jedynie jeden cykl, składający się z fazy niskiej dynamiki wzro- stu (faza spadkowa) oraz wysokiej dynamiki wzrostu (faza wzrostowa) – tabela 1.

Długość wyodrębnionego cyklu wynosiła około 8 kwartałów, przy czym faza spadkowa była nieznacznie dłuższa aniżeli wzrostowa. Faza spadkowa następ- nego cyklu była dłuższa, gdyż trwała 13 kwartałów. Amplituda cyklu była do-

datnia, gdyż amplituda fazy wzrostowej była nieco wyższa aniżeli spadkowej.

Amplituda kolejnej fazy spadkowej, występującej w okresie I kwartału 2000 – I kwartału 2003 roku, była już wyraźnie wyższa. Oszacowany współczynnik zmienności dla danych PKB, wskazujący na intensywność oscylacji koniunktu- ralnych, był stosunkowo niski i wynosił jedynie 1,18.

Tabela 1. Zestawienie niektórych cech morfologicznych wahań koniunkturalnych w gospodarce Polski w okresie I kwartał 1995 – I kwartał 2008 roku

Cechy morfologiczne

Fazy cykli koniunkturalnych

faza spadkowa faza wzrostowa faza spadkowa faza wzrostowa PKB w cenach stałych z roku 2000

Okres trwania I 1998 – I 1999 II 1999 – IV 1999 I 2000 – I 2003 II 2003 – Długość (kwartały):

– fazy – cyklu

5 3 13 x

8 x

Amplituda:

– fazy – cyklu

2,27 3,15 4,51 x

0,88 x

Współczynnik

zmienności 1,18

Źródło: obliczenia własne.

Analiza struktury przedmiotowej i czasowej cykli koniunkturalnych wystę- pujących w gospodarce polskiej okresu transformacji będzie bezpośrednio wy- nikała z zależności hipotetycznych, sformułowanych w modelu M. Kaleckiego.

Głównym problemem, który wystąpił w tych pracach był brak w gospodarce polskiej danych empirycznych, które odzwierciedlałyby kategorie i pojęcia sto- sowane przez M. Kaleckiego. W pierwszej kolejności dotyczy to takich wielko- ści, jak: konsumpcja pracowników i kapitalistów, akumulacja przedsiębiorstw, decyzje inwestycyjne, udziały konsumpcji kapitalistów w wypracowanych zy- skach, zyski przedsiębiorstw i ich udział w dochodzie narodowym. Dlatego też przeprowadzone analizy empiryczne będą obejmowały jedynie te związki przy- czynowo-skutkowe i odroczenia czasowe, które można oszacować w warunkach gospodarki polskiej, przy ograniczonym dostępie do szeregów czasowych.

Prace empiryczne zostały przeprowadzone w dwóch etapach. Pierwszy z nich polegał na obliczeniu wartości współczynników korelacji między przyjętymi zmiennymi bez uwzględniania odroczeń czasowych, a następnie zostały osza- cowane wartości współczynników z opóźnieniami i wyprzedzeniami czasowy- mi, które wynosiły ±8 kwartałów. W drugim etapie oszacowano wartości para- metrów równań regresji między badanymi zmiennymi, przy czym kryterium doboru zmiennych objaśnianych i objaśniających były oszacowane wcześniej, istotne z punktu widzenia statystycznego, wartości współczynników korelacji.

Oszacowane parametry równań regresji są przedstawione w tabeli (tabela 2).

Tabela 2. Oszacowane wartości parametrów równań regresji w gospodarce polskiej w latach 1995–2008

Zmienna zależna

Wartości parametrów zmiennych Współczynnik R²

Współczynnik stała zmienna F

niezależna

zmienna niezależna

PKBR_t 110,20 –0,05ZBDGt–8 0,26 13,77

PKBRt 106,88 –0,02ROBPt–6 0,34 20,67

PKBRt 30,61 0,72WRBt 0,34 24,60

PKBR_t 49,59 0,57WRB_t –0,04ZBDG_t–8 0,41 12,93

PKBR_t 46,07 0,59WRB_t –0,02ROBPt–6 0,49 19,52

PKBRt 86,22 0,17NISTt 0,62 76,17

PKBRt 47,79 0,54CIGDt 0,33 23,70

PKBR_t 61,67 0,26CIGD_t 0,14NIST_t 0,68 49,06

CIGD_t 42,13 0,61WRB_t 0,22 12,91

PZOt 21,59 0,74PKBRt–4 0,41 30,30

NISTt 116,60 –0,09R0BPt–8 0,30 16,48

NIST_t 131,98 –0,24ZBDG_t–8 0,24 12,58

NIST_t 12,64 0,89PSPR_t+2 0,18 10,08

NISTt 38,32 –0,08ROBPt–8 0,74PSPRt+2 0,41 15,32

NISTt 48,95 –0,20ZBDGt–8 0,76PSPRt+2 0,35 11,74

ROBP_t 482,22 –3,40NIST_t+8 0,30 16,48

ZBDG_t 219,03 –1,09NISTt+8 0,24 12,58

Źródło: obliczenia własne.

Jak wynika z uzyskanych wyników empirycznych związek między dynamiką PKB (w cenach stałych) a zmianami efektów finansowych (zysk brutto, rentow- ność obrotu brutto) jest stosunkowo słaby i odwrotnie proporcjonalny, przy czym najsilniejsze relacje występują wówczas, gdy zmiany wyników finanso- wych wyprzedzają zmiany PKB o około 6–8 kwartałów. Rezultaty te można zinterpretować w ten sposób, iż wraz z poprawą efektów finansowych działalno- ści gospodarczej w warunkach polskich zmniejsza się dynamika PKB. Silniej- sze, wprost proporcjonalne zależności stwierdzono między dynamiką przecięt- nych, miesięcznych wynagrodzeń brutto a dynamiką realnego PKB. Związki te są najsilniejsze, gdy analizowane zmienne występują w tym samym okresie.

Zatem wraz ze wzrostem dynamiki wynagrodzeń realnych o jednostkę zwiększa się dynamika PKB o 0,6–0,7 jednostki.

Następna grupa zależności dotyczy relacji między dynamiką PKB a dynami- ką nakładów brutto na środki trwałe oraz dynamiką konsumpcji indywidualnej.

W tym przypadku badane związki są dodatnie i najsilniejsze, gdy między zmien- nymi nie występują żadne odroczenia czasowe. Z otrzymanych rezultatów wy- nika, iż związek miedzy dynamiką realnego PKB a zmianami inwestycji jest nieco silniejszy aniżeli między PKB i konsumpcją indywidualną, przy czym przy- rost nakładów inwestycyjnych o jednostkę powodował przyrost PKB o 0,14–0,20 punktu, a wzrost wydatków na konsumpcję indywidualną o jeden punkt przy-

czyniał się do wzrostu PKB o około 0,3–0,5 jednostki. Należy również pamiętać, że dynamika konsumpcji indywidualnej w wysokim stopniu zależy od wynagro- dzeń realnych. Zależność ta jest dodatnia i najsilniejsza, gdy obie zmien- ne występują w tych samych okresach, a wzrost wynagrodzeń realnych o jedną jednostkę przyczynia się do wzrostu konsumpcji o około 0,6 jednostki.

Zmiany PKB determinują dynamikę zatrudnienia ogółem w gospodarce pol- skiej. Związek ten jest dodatni i najsilniejszy wówczas, gdy zmiany PKB wy- przedzają zmiany w sferze zatrudnienia o około 4 kwartały, przy czym przy- rost dynamiki PKB o jeden punkt powoduje przyrost zatrudnienia o około 0,7 punktu.

Najważniejszą zależnością analizowaną przez M. Kaleckiego jest funkcja inwestycji. Badając tę relację w gospodarce polskiej okresu transformacji, moż- na stwierdzić, że zmiany wyników finansowych przedsiębiorstw (zyski brutto, rentowność obrotu brutto) w niskim stopniu wpływają na dynamikę nakładów inwestycyjnych. Jeżeli już taki związek istnieje, to wyniki finansowe wyprze- dzają dynamikę działalności inwestycyjnej o około 8 kwartałów. Oszacowane zależności są ujemne, co może wskazywać, iż poprawa wyników finansowych przedsiębiorstw będzie współwystępowała ze spadkiem dynamiki nakładów inwestycyjnych. O wiele silniejsze, dodatnie zależności występują między dy- namiką działalności inwestycyjnej a zmianami produkcji sprzedanej przemysłu przetwórczego, zwłaszcza gdy zmienna ta jest opóźniona o około dwa kwartały.

Z oszacowanych wartości parametrów wynika, że jeżeli rośnie szybkość przyro- stu produkcji sprzedanej o jedną jednostkę, wówczas dynamika inwestycji bę- dzie zwiększała się o około 0,7–0,9 punktu. Należy podkreślić, że w gospodarce polskiej dynamika wyników finansowych przedsiębiorstw w niskim stopniu zależy od nakładów inwestycyjnych. Związki te są ujemne i najsilniejsze, gdy nakłady inwestycyjne są opóźnione o około 8 kwartałów w stosunku do zmian wyników finansowych.

Uwagi końcowe

Model cyklu koniunkturalnego zbudowany przez M. Kaleckiego wyjaśnia nie tylko genezę i mechanizm, ale również budowę i niektóre cechy morfolo- giczne cyklu koniunkturalnego. Pomimo że rozważania te mają charakter wyso- ce abstrakcyjny i dotyczą warunków gospodarek rynkowych, najważniejsze zależności sformułowane przez M. Kaleckiego można wykorzystać w analizach fluktuacji koniunkturalnych występujących w gospodarce polskiej okresu trans- formacji. Szczególną rolę odgrywają tutaj hipotezy odnoszące się do czynników determinujących decyzje inwestycyjne oraz dynamikę nakładów inwestycyjnych w badanym systemie.

Konsekwencje metodologiczno-poznawcze wynikające z teoretycznych ana- liz M. Kaleckiego mogą i powinny być bezpośrednio wykorzystywane w warun- kach gospodarki polskiej okresu przebudowy, gdyż umożliwiają i ułatwiają one badanie genezy, mechanizmu i morfologii fluktuacji koniunkturalnych w na- szym kraju.

Przeprowadzone empiryczne analizy morfologii cykli koniunkturalnych we współczesnej gospodarce polskiej jednoznacznie wskazują, że w systemie tym występują fluktuacje koniunkturalne. Ich budowa i niektóre cechy morfologicz- ne (długość, amplituda, intensywność) są jednak różne od budowy i właściwości cykli analizowanych przez M. Kaleckiego. Badania empiryczne struktury przedmiotowej i czasowej oscylacji, pomimo że miały bardzo fragmentaryczny charakter, wskazują na zbieżność z konkluzjami wynikającymi z prac M. Kalec- kiego. W szczególności dotyczy to zależności przyczynowo-skutkowych i cza- sowych między: dynamiką PKB a dynamiką nakładów inwestycyjnych i kon- sumpcji indywidualnej, zmian nakładów inwestycyjnych i produkcji sprzedanej przemysłu, kształtowaniem się PKB a sytuacją w zakresie zatrudnienia. Wśród związków, które stwierdzono we współczesnej gospodarce polskiej, a które są pewnym zaskoczeniem w stosunku do rozważań M. Kaleckiego, można wymie- nić relacje i ich charakter między wynikami finansowymi przedsiębiorstw a dy- namiką PKB oraz kształtowaniem się nakładów inwestycyjnych.

Bibliografia

Barczyk R., Kąsek L., Lubiński M., Marczewski K., Nowe oblicza cyklu koniunktural- nego, PWE, Warszawa 2006

Barczyk R., Kowalczyk Z., Metody badania koniunktury gospodarczej, WN PWE, War- szawa – Poznań 1993

Kalecki M., Essay on Business Cycle Theory, w: Collected Works of Michał Kalecki, vol. I, Capitalism. Business Cycle and Full Employment, Oxford 1990

Kalecki M., Próba teorii koniunktury, w: Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, t. I, PWE, Warszawa 1979

Kalecki M., Teoria dynamiki gospodarczej. Rozprawa o cyklicznych i długo- falowych zmianach gospodarki kapitalistycznej, w: Kapitalizm. Dynamika gospodarcza, t. II, PWE, Warszawa 1980

Nelson C.R., Plosser C.I., Trends and Random Walks in Macroeconomic Time Series.

Some Evidence and Implications, „Journal of Monetary Economics” vol. 10, 1982 Pawłowski P., Model cyklu koniunkturalnego, w: Koniunktura gospodarcza, (red.)

Z. Kowalczyk, PWE, Warszawa 1982

Prescott E.C., Theory Ahead of Business Measurement, „Federal Reserve Bank of Mi- neapolis Quarterly Review”, Mineapolis 1986

Tichy G.J., Konjunkturschwankungen. Theorie. Messung. Prognose, Springer Verlag, Berlin-Heidelberg-New York 1986

Wyjaśnienia metodologiczne, „Biuletyn Statystyczny” vol. LI, nr 12, 2008, GUS War- szawa

Possibilities to use M. Kalecki theoretical hypotheses to the analyses of cyclical fluctuations in the contemporary Polish economy

Summary

The most important model of the business cycle in the Polish literature is theoretical hypotheses formulated by M. Kalecki. These analyses refer to the market economy dom- inated by private ownership of the means of production. Until now the relationships explaining origin, mechanism and morphology of cyclical fluctuations in the economic system under transformation have not been defined.

The aim of these considerations is an attempt to adapt M. Kalecki model of the busi- ness cycle to the analyses of contemporary business cycles in the system under transfor- mation and to analyse empirically their morphological features, as well as cause-effect and time-related interdependencies occurring in the Polish economy in the years 1995- 2008.

The results of empirical analyses indicate that during the studied period phases of business cycles appeared in the Polish economy. Although their morphology differs from the cycles analysed by M. Kalecki, his hypotheses may and should be used as a methodological base for the studies on cyclical fluctuations in the contemporary Polish economy.