JERZY SUCHTA
BONITACJA GRUNTÓW I WALORYZACJA GLEB W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM
Instytut Planow ania i Urządzeń Terenów Rolnych Akadem ii Rolniczo- -Techniczinej w O lszytnie
Jakościowa ocena gruntów użytkowanych rolniczo, rozum iana jako bo nitacja czy też waloryzacja, może się opierać na różnorodnych kryteriach [1, 81. Metody oceny (bonitacji) gleb podzielić można na dwie grupy: m e tody bezwzględne i względne 121.
W planowaniu przestrzennym w Polsce szczególne zastosowanie znaj d u j ą m etody pomiarowe bonitacji użytków rolnych oparte na cechach
przyrodniczorolniczych (klasyfikacja gleboznawcza lub bonitacyjna grun tów). W użyciu są również metody wskaźnikowe, w tym zwłaszcza m e toda tzw. hektara przeliczeniowego, oparta na plonie zbóż jako m iernika porównawczego poszczególnych użytków rolnych. K lasyfikacja gruntów na cele rolnicze, a także rekreacyjne przeprow adzana jest w planach przestrzennych w oparciu o waloryzację rolniczej przestrzeni produk cyjnej oraz przy w ykorzystaniu tzw. kompleksów przydatności rolniczej charakteryzujących grunty orne z p unktu widzenia ich przydatności do upraw y poszczególnych roślin; kw alifikacji gruntów na cele budowlane (inwestycyjne) dokonuje się głównie na podstawie klasyfikacji genetycz nej. Zastosowanie określonych metod oceny ziemi w planach przestrzen nych w ynika przede wszystkim z zakresu problem atyki będącej przed miotem ustaleń w tych planach. W związku z tym wymienić można trzy podstawowe grupy zagadnień, w których ocena jakości gruntów rolnych ma szczególne znaczenie. Jest to po pierwsze ocena środowiska przyrod niczego z punktu widzenia możliwości rozwijania określonej funkcji obszaru, po drugie — ustalenie przewidywanego poziomu i kierunku w y twórczości rolnej w powiązaniu z wydzielniem jednostek glebowo-rolni czych, wreszcie po trzecie — kw alifikacja terenów na cel inw estycji rol niczych i pozarolniczych w powiązaniu z zagadnieniem ochrony gruntów. Ocena środowiska przyrodniczego w aspekcie możliwości rozwoju okre ślonych funkcji obszaru (lub sposobu w ykorzystania gruntów rolnych) stanow i punkt wyjścia w całokształcie kierunkow ych ustaleń związanych
120 J. Suchta
z przestrzennym zagospodarowaniem danej jednostki terytorialnej. Służy tem u opracowanie fizjograficzne, stanowiące integralną część planu prze strzennego. Ma ono na celu stworzyć, przez odpowiedni zapis w planie, optymalne w arunki ekologiczne dla człowieka, sformułować podstawy właściwej gospodarki zasobami i siłami wytwórczymi przyrody oraz za pewnić najlepsze efekty ekonomiczne przy realizacji i eksploatacji plano w anych inwestycji, a także zmniejszyć do m inim um kolizje planu z wa runkam i przyrodniczymi. Istotnym ustaleniem w ynikającym z opracowa nia fizjograficznego jest tzw. studium przeznaczenia terenu. Powstaje ono głównie w w yniku dokonanej waloryzacji, a więc kw alifikacji terenu z p u n ktu widzenia przydatności danego fragm entu powierzchni do róż nych celów. W szczególności chodzi o wskazanie terenów o funkcji rol niczej, rekreacyjnej, przemysłowej i innej, np. uzdrowiskowej, ochron nej itp. W arunki glebowe jako ważny elem ent środowiska przyrodnicze go są przedmiotem waloryzacji na równi z innym i jego czynnikami.
Kwalifikacja terenu na cele rolnicze, rekreacyjne i inne odbywa się w planach przestrzennych głównie na podstawie klas bonitacyjnych oraz kompleksów przydatności rolniczej :[5, 7]. W ykorzystuje się również dla tych potrzeb ocenę punktow ą w arunków glebowych [6] w ram ach kom pleksowej waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej.
Ocena ziemi w aspekcie jej potencjalnej produktywności rolnej ma w planach przestrzennych określić spodziewane efekty gospodarcze. D u żą przydatnością w tym zakresie odznacza się zarówno klasyfikacja bo nitacyjna użytków rolnych, jak też w aloryzacja w ykorzystująca kom pleksy przydatności rolniczej gleb. Zarówno jeden, jak drugi sposób oce ny gruntów użytkowanych rolniczo pozwala równocześnie określić ich możliwości produkcyjne [9, 11].
Jakkolw iek w arunki glebowe w istotny sposób w z y w a ją na poziom produkcji roślinnej, to jednak o powodzeniu upraw różnych roślin decy duje cały zespół czynników przyrodniczych, zwłaszcza rzeźba terenu, agroklim at i stosunki wodne środowiska. Z tego też względu szczegól nie przydatna dla oceny w arunków przyrodniczych rozwoju produkcji rolnej w planach przestrzennych jest waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, obejmująca łączną oceną punktow ą wymienione elemen ty środowiska [2, 10]. Ocena spodziewanych efektów produkcyjnych w odniesieniu do poszczególnych użytków rolnych jest także podstawą do opracowania zasad rozmieszczenia kierunków produkcji rolnej i ustaleń dotyczących szczegółowego określenia jednostek glebowo-rolniczych w ram ach obszaru objętego planem zagospodarowania [4].
Jakość w arunków glebowych jest ważnym elementem przy określaniu
lokalizacji inw estycji rolniczych oraz obiektów trw ałych związanych
z pozarolniczymi działami gospodarki narodowej. Chodzi w szczególności o wskazanie dla tych celów gruntów rolnych o możliwie najniższej przydatności rolniczej, a także terenów dostosowanych z p u n k tu w i
dzenia właściwości fizykochemicznych do określonej technologii związa nej z eksploatacją danej inw estycji i zapewniającą właściwą ochronę środowiska. Z tego względu w planach przestrzennych w ysunął się na czoło problem ochrony gruntów rolnych uzsadniony zbyt szybkim ich uszczuplaniem, zwłaszcza w związku z postępującą urbanizacją i uprze mysłowieniem. Podstawowym kryteriu m obowiązującym przy przezna czeniu tych gruntów na cele nierolnicze i nieleśne jest głównie klasy fikacja bonitacyjna użytków rolnych [12].
Specjalnego podejścia w planach przestrzennych (odpowiedniego szczebla) wymaga lokalizacja obiektów fermowych produkcji zwierzęcej. O biekty te, z uwagi na dość powszechnie stosowany w nich system rol niczego w ykorzystania gnojowicy, powinny mieć w zapleczu użytki rol ne, których gleby uzasadniają możliwość stosowania tej form y nawoże nia organicznego. Z tego właśnie punktu widzenia najpełniejszą charak terystykę w arunków glebowych przy lokalizacji obiektów fermowych dostarczyć może klasyfikacja genetyczna gruntów użytkowanych rolni czo [13].
Wykorzystanie określonej metody oceny czynnika glebowego w pla nach przestrzennych uw arunkowane jest nie tylko zakresem określonej problem atyki, lecz również stopniem jej szczegółowości znajdującym odzwierciedlenie w fazie realizacyjnej. Form alnym tego wyrazem jest dany rodzaj i dostosowana do jego treści m erytorycznej podstawowa skala opracowań kartograficznych, stanowiących integralną część każ dego planu zagospodarowania przestrzennego. Rozpatrując poszczególne metody oceny w arunków glebowych z punktu widzenia charakterystyki
określonych zagadnień, rozwiązywanych w planach przestrzennych,
wskazać można ich zastosowanie (tab. 1).
Reasum ując należy stwierdzić, że sposób oceny w arunków glebowych, stosowany w planach przestrzennych, zależy od zakresu rozstrzyganej w poszczególnych rodzajach planów problem atyki oraz stopnia jej szczegó łowości, wyznaczonej skalą opracowań kartograficznych tych planów. W związku z tym w poszczególnych rodzajach planów przestrzennych stosowane są zarówno oceny gruntów bezwzględne, jak i względne. Me tody te w odniesieniu do poszczególnych zagadnień w ystępujących w planach mogą się wzajemnie uzupełnić, co ma szczególne znaczenie przy kompleksowej ocenie w arunków przyrodniczych dla produkcji rolnej. Planowanie przestrzenne oczekuje, by różnorodne metody oceny jakości gruntów rolnych można było w każdym przypadku wiązać ze wskaźni kami określającym i potencjalne efekty produkcyjne, pożądaną stru k tu rę zasiewów, niezbędny areał zaplecza paszowego i inne wielkości charak terystyczne dla wydzielonych jednostek glebowo-rolniczych. Wymaga to zarówno pełniejszej syntezy dotychczas przeprowadzonych badań, jak też podejmowania nowych, być może bardziej kompleksowych i in te r dyscyplinarnych.
122 J. Suchta
T a b e l a 1 Ocjna J a k o śc i gruntów rolnych, stosow ana v plan ach p ra e strsen n y o h
E v a lu a tio n o f a g r i c u lt u r a l la n d s a p p lie d in th e town and c o u n try p la n n in g
N . Z akres i podstp-ла UHtaleń N . planu p r ze strz en n e g o zw ią -
N . zar.e z oceną gruntów ro ln y ch
N . R^nge and b a s is o f N . s e t t le m e n t s o f the
N . town and cou n try Eodzaj planu \
z - ^ s p o d a r o . , n i X ^ ^ ^ n p r z e s tn e n n a g o l Ч , ; и П и . s k a la podstawowa г , . у ; eutiKu te g o plur.u N . Kind o f town and co u r- N . tr y p la n n in g and the b s s i c N. s c a le c f th j graph o f t h is N.
plür. N .
O k re ślen ie - D eterm in a tio n
M a te r ia ły s ta n o w iące podstawę oceny gruntów przekazywanych na c e le in w e s ty cyjno M a te r ia ls c o n s t i tu t in g a b a s is fo r e v a lu a tio n o f a g r i c u lt u r a l le n d s g iv e n over to the investm ent
p urposes głó w n ej f u n k c ji
ob szaru lub spo sobu w ykorzysta n ia gruntów r o l -
луса o f mein fu n c tio n o f the p.TUb and the u t i l i z a t i o n лау o f a g r i c u lt u r a l la n d s p o te n c ja ln e j p rodukcyj n o ś c i użytków r o ln y c h , ro z m ie s z c z e n ie kierunków p ro d u k cji r o l n e j , sz c z e g ó łowe o k r e ś le n ie je d n o ste k g le b o w o -r o lc ic z y c h o f p o t e n t ia l p r o d u c t iv it y c f a g r i c u lt u r a l la n d 3 ,d i- s t r ib u t io n o f a g r i c u lt u r a l p ro d u ctio n Ь г’.псл^з, d e t a i l e d d e term in a tio n o f s o i l a g r i c u lt u r a l u .iito Metcd a oceny j a k o ś c i gruntów rodnych E v a lu a tio n methods o f a g r j c u lt u r a l la n d s Krajowy 1:1 ООО COO /1 :5 0 0 0 0 0 / W hole-country c c a lc 1 : i COO 000 /1 :500 0 0 0 / «г.]c r v s a c ja rçp'" vii.'.uublon c f r?p w a l o r y z a c j a value.-.ion o f ip prp?X -W o jew ództw a 1 : 1 0 0 0 0 0 /1 : S O С 0 0 / D is с j: l e t sea.le 1 :1 0 0 0 0 0 / 1 : 5 C 0 0 0 / w a lo ry z a cja rpp^ valua',i-:.:: o f rpp w a lo ry z a cja prg^* vnluatrlo-i o f prg k la s y f ik a c j a b o n it a c y j na b o n it a iio n c l a e s i f i - | c a t io n : i mr.py g l c b o - ’».;-i - c - ’».;-i S n c y j n * - ^ * ! .- o x iitc tic n ! Gnin ; 1 : 1 0 С С 0 / • : 2 5 0 0 0 / Cor.'i.'urie s c a l e 1 ; 10 0 0 0 /1 : 2 5 0 0 0 / w a lo r y z a cja РГг>ЛХ к la s y f i kroją b o n ita c y jn a v a lu a tio n o f prg b o n it a t io n c l a s s i f i c a t i o n w a lo ry z a cja y r z X~' k la a y i’i i u c ja b o n it a c y j na v a lu a tio n o f p rg, b o n it a t io n c l a s s i f i c a t io n шару r;1 Vo-.vo--p ■ ■ 7. yro iniv-.i-: , Г.Г---ГУ Z - Г:л*.Г,СГ]Г,?т ü o : l n a tu r a l and 30^1 b o n i- a cion maps J e d n o r ; t! : i e s .’.d n lc z e j 1 :5 COO / 1:2 0 0 0 / S e t t l e m e n t u n i t s c a l e 1 :5 000 / 1 : 2 0 0 0 / T X 1 w a lo r y z a c ja prg' k la s y f ik a c j a b o n it a c y j na v a lu a tio n o f prg b o n it a t io n c l a s s i f i c a t io n 1 m.-.py gle b o w c-, , p r /.y r o d n ic z e, шару glebow o-^ b o n ita c y jn e xx:c s o i l n a tu r a l and o o i l b o n i t a t io n maps *rpp - w a lo r y z a cja r o l n i c z e j p r z e s t r z e n i produkcyjnej v a lu a t io n o f a g r i c u lt u r a l p ro d u ctio n area x x prg - w a lo ry z a cja kompleksów p r z y d a tn o śc i r o l n i c z e j g le b
v a lu a tio n o f a g r i c u lt u r a l u s a b i l i t y com plexes o f s o i l s
x xxff przypadku n ie k tó r y c h im ł e s t y o j i o głębszym p osad ow ien iu podstawą d la oce n y gruntów p rzekazy wanych na c e le in w e s ty c y jn e s ą rów nież mapy g e o lo g ic z n o - in ż y n ie r s k ie i mapy h y d r o lo g ic z n e In са зе o f some s t r u c t u r e s o f d eep er fo u n d a tio n th e b a s i s o f é v a lu a t io n o f s o i l s g iv e n o v er t o in v estm e n t p urposes c o n s t i t u t e a ls o g e o lo g ic o - e n g in e e r in g and h y d r o lo g ic a l naps
LITERATURA
([1] H o p f e r A., C y m e r m a i n R„ N o w a k A.: Ocena i waloryzacja gruntów w iejskich. PWRiL, W arszawa 1982.
[2] K o z i e r a d z k i j in.: Koncepcja planu przestrzennego zagspodarowania kra ju do roku 1990. W: Plan przestrzennego zagospodarowania kraju do 1990 roku. B iuletyn KPZK — РАД, 1974, z. 85, W arszawa.
[3] Mli ę k u s K.: Taksacja rolnicza. PWN, W arszawa 1971.
[4] Praca zbiorowa: A groekologiczne i gospodarcze podstaw y rozm ieszczenia pro dukcji rolinej oraz ocena potencjalnej produktyw ności regionów (do 1990 ro ku)- Część II. IUNG Puław y, 1973.
[5] R u t k o w s k i S.: Planow anie przestrzenne obszarów w ypoczynkow ych w strefie dużych m ia st PWN, W arszawa 1975.
[6] Opracowanie zbiorowe pod red. T. Witka: Rolnicza przestrzeń produkcyjna Polski w liczbach. Suplem ent. IUNG Puław y, 1975.
[7] T o k a r s kii J.: W aloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej w planow a niu przestrzennym gm in na przykładzie w ojew ództw a szczecińskiego. N ow e Roi. 1978, nr 13.
{8] T r u s z k o w s k a R.: M etody liczbowej oceny produkcyjności gleb rolni czych. W: M etody oceny w arunków przyrodniczych produkcji rolniczej. B iu letyn KPZK — PAN, 1978, zi. 71, W arszawa.
[9] W i t e k T.: Mapy glebowo-rokricze oraz kierunki ich w ykorzystania. IUNG Puław y, 1973'.
[10] W i i t e k T„: Założenia racjonalnego w ykorzystania rolniczej przestrzeni pro dukcyjnej z uw zględnieniem rozwoju rolnictwa w planach gmin. Gospodarka przestrzenna w rolnictwie. OBN, Olsztyn 1980.
[U ] W i t e k T.: W pływ jakości gleb na plonow anie roślin uprawnych. W: Pod staw y rejonizacji produkcji roślinnej. Probl. Post. Nauk roi. 1979, z. 224. [12] U staw a z dnia 26 marca 1982 i\. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dz. U.
nr 11, poz, 79.
[13] Zasady lokalizacji ferm z punktu w idzenia oc:hrony środowiska. IMUZ Fa lenty, 1978 (maszynopis powielony).
E. СУХТА БОНИТИРОВКА ЗЕМЕЛЬ И ВАЛОРИЗАЦИЯ ПОЧВ В СХЕМАХ РАЙОННОЙ ПЛАНИРОВКИ Кафедра планировки и устройства сельскохозяйственных территорий Сельскохозяйственно--техническая академия в Олыптыне Р е з юме Использование определенных методов оценки сельскохозяйственных земель в схемах районной планировки вытекает в первую очередь из проблематики являющейся предметом установлений в этих планах. В связи с этим можно выделить следующие применения ниже указанных методов: — так называемая валоризация сельскохозяйственной производственной площади со ставляет основу оценки сельскохозяйственных угодий для определения главной функции определенных территорий в планах со значительной степенью обобщения, т.е. особенно в схемах планировки для всей страны и для отдельных воеводств, — агропроизводственная классификация почв и валоризация основанная на комплексах сельскохозяйственной пригодности почв, используются в схемах воеводств, районов (гмин) и отдельных населенных мест, для определения продуктивности сельскохозяйственных угодий, размещения направлений сельскохозяйственной продукции, выделения агропо- чвенных единиц и классификации земель передаваемых на несельскохозяйственные цели, — генетическая классификация почв является основанием их оценки, особенно в от ношении техническо-строительных условий, при локализации сельскохозяйственных и не сельскохозяйственных инвестиций в схемах районной планировки гминов и в проектах пла нировки населенных мест. Указанные методы могут взаимно пополняться в отношении отдельных проблем. Пла нирование организации территории требует однако, чтобы различные методы оценки ка
124 J. Suchta чества сельскохозяйственных земель можно было более тесно связывать с показателями определяющими потенциальные производственные эффекты, желаемую структуру посевов, необходимую величину площади кормовой базы, а также с другими показателями харак терными для агропочвенных единиц. чТ. S U C H T А
BONJTATION OF LANDS AND VALORIZATION OF SOILS IN THE TOWN AND CONTURY PLANNING
Departm ent of Planning and M anagement of Agricultural Lands, Agricultural and Technical U niversity -in Olsztyn
S u m m a r y
Utilization of m ethods of evaluation of agricultural lands in the town and country planning, first of all, from the problem atics constituting a subject of stettlemeints in those plans. In this connection the follow ing application of the above m ethods can be distinguished:
— valorization of the agricultural production area constitutes a basis of the evaluation suitable for determination of the main function of the given area in plants at a considerable generalization degree, and thus particularly in the w hole country plan and in the town and country planning o f particular districts,
— bonitation classification and valorization based on the agricultural usability com plex are made use of an the tow n and country planning of districts, com munes and particular settlem ents units for determination of the productivity of agricultural lands, distribution of agricultural production branches, separation of soil-agricultural units as w ell as for qualification of groundland given over for non-agricultural purposes,
— genetiical classification of soils is a basis for their evaluation, particularly w ith regard to technic-building conditions, at location of agricultural and inon- -agricultural investm ents dn the tow n and country planning of communes and settlem ent units.
The above methods can be m utually supplem ented in relation to particular problems occurring in the plans. The town and country planming requires, ho wever, that various m ethods of the evaluation of arable soils should be more closely connected w ith the indices determining potential production effects, desi rable structure of sowings, securing necessary area of fodder base and other values characteristic for distinguished soil-agricultural units.
D oc. d r h a b . J e r z y S u c h ta
I n s t y t u t P la n o w a n ia i
U r zą d z e ń T e r e n ó w R o ln y c h A R 10-744 O ls z ty n
