Dorota Matyaszczyk
Wielkopolski Ośrodek Studiów i
Ochrony Środowiska Kulturowego w
Poznaniu
Ochrona Zabytków 55/1 (216), 88-92
2002
WIELKOPOLSKI OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA
KULTUROWEGO W POZNANIU
O środek został pow ołany zarządzeniem dyrektora O D Z M arka K onopki 1 XI 1991 r. O bszar naszego działania obejm uje historyczną W ielkopolskę, a obec nie rów nież w ojew ództw o lubuskie. Zaczynając pracę nie mieliśmy dosłow nie nic: siedziby, w yposażenia, sprzętu, dokum entacji, dośw iadczenia. Uczyliśmy się często na własnych błędach, ale brak rutyny pozwalał nam też odkryć now e ścieżki i sposoby badania śro d o wiska kulturow ego, term inu w tedy praw ie zupełnie nieznanego. Przez pierwsze miesiące gabinet na nasze spotkania udostępniała Pani prof. Alicja K arłow ska- -K am zow a, nieoficjalnie zwana „m atką O środków Re gionalnych”. Rozpoczęliśmy od rozpoznania zasobów bibliotek i archiw ów poznańskich w opracow ania d o tyczące Wielkopolski. Znajomość źródeł pozwoliła nam w przyszłości korzystać z nich w sposób dogłębny.
D obierając w spółpracow ników starałam się stw o rzyć zespół zróżnicow any pod w zględem wykształce nia, w ieku, dośw iadczenia i tem peram entu. I choć przez te 10 lat w ielu kolegów odeszło — przede wszyst kim z pow odu niskiej płacy, a także cięć etatow ych — przez cały czas udaje nam się pracow ać w zespole interdyscyplinarnym . Początki były tru d n e, gdyż na to
samo zjawisko inaczej patrzy historyk sztuki, historyk, etnograf, socjolog, architekt, urbanista czy archeolog. D ysponow aliśm y inną wiedzą, posługiw aliśm y się róż nymi term inam i, co innego każdy z nas uw ażał za najważniejsze. Ale ta nasza „słabość” okazała się w końcu zaletą. Prawie zawsze pracujem y zespołow o, dzięki czemu postrzegam y środow isko kulturow e w sposób w ielow ym iarow y i w m iarę obiektywny. Z anim wyje- dziem y w teren przygotow ujem y solidny i różnorodny m ateriał źródłowy, przy czym tak sam o ważne jest dla nas opracow anie naukow e, jak subiektyw ny zapis hi storii, czasem fikcyjnej. Bo środow isko kulturow e jest stru k tu rą żywą, ulegającą ciągłej przem ianie, żyjącą zarów no w przestrzeni jak i w św iadom ości. Staramy się, by praw ie każde z przygotow anych przez nas o p ra cow ań zakończone zostało publikacją, jednak wiele prac czeka na wydanie. Stale podnosim y swoje kw ali fikacje: na 10 etatów 6 osób posiada skończone studia podyplom ow e, otw arte są też 3 przew ody doktorskie.
Pierwszą siedzibę udało się nam pozyskać na pery feriach Poznania, w pobliżu cm entarza kom unalnego. G eneralny K onserw ator Z abytków — Tadeusz Z ielnie wicz, żartując iż tak w ażna instytucja jak O środek
V D ni D zie d zictw a Europejskiego „W ielkopolskie rezyden cje” — zw ied za n ie zam ku G ó rk ó w w Szam otułach. Fot. A. Jabłońska, 1997
/Щ
^ э з ш ш ш т
I X D ni D zie d zictw a Europejskiego „K lasycyzm i n eoklasycyzm w W ielkopolsce” — uczestnicy objazdu przed XV lII-w ieczn ym pałacem Lipskich w L ew kow ie. Fot. A. ]ablońska, 2001
N in th European H eritage D ays “Classicism and N eoclassicism in G reater P olan d” — participants o f an excursion in front o f the eighteenth -cen tu ry Lipski palace in L ew k ó w . Photo: A. jab ło ń sk a , 2001
zaczyna tam , gdzie wszyscy kończą, doprow adził do przeniesienia pod obecny adres — czyli do Poznań skiego Towarzystwa Przyjaciół N auk przy ul. M ielżyń- skiego 27/29. W zależności od budżetu zwiększając lub zmniejszając m etraż, trw am y w tej szacownej in stytucji prow adząc badania nad regionem w ielkopol skim i w spółpracując zarów no z PTPN , jak i z innymi placów kam i naukow ym i i sam orządow ym i, służbami konserw atorskim i, tow arzystw am i kulturalnym i etc. W 1994 r. przejęliśm y daw ny W ojewódzki O środek Archeologiczny. Pracow ało tu 5 archeologów , był za mek i park, interesująca biblioteka i liczący ponad 1 min „sk o ru p ” m aterial z wykopalisk. Trzebiny stały się naszym oddziałem . O becnie w pałacu są pokoje gościnne, odbyw ają się wystawy i spotkania, przy chodzą liczne wycieczki. Nasi koledzy archeolodzy (obecnie 3) spraw ują nadzór archeologiczny i p ro w a dzą badania na terenie połu d n io w o -zach o d n iej W iel kopolski.
Z fundacji W spółpracy Polsko-N iem ieckiej otrzy maliśmy w 1993 r. sprzęt kom puterow y, dzięki czemu większość posiadanej przez nas wiedzy uw zględniona jest w bazie danych. U dostępniam y go chętnie, gdyż w naszym m niem aniu dane grom adzone w O środkach Regionalnych pow inny służyć badaniu środow iska kul turow ego przez każdego zainteresow anego. Podstaw o wym problem em był i jest jednak nadal brak środków na porządne program y kom puterow e i m odernizację czy napraw ę sprzętu. Z darzało się, że grom adzone przez nas przez wiele miesięcy bazy „padały” i trzeba je było m ozolnie odtw arzać od nowa.
W ciągu 10 lat zajmowaliśmy się różnym i tem atam i. O d małej skali — czyli opinii dla GK Z lub W K Z na tem at skreślenia zabytku z rejestru, poprzez o p raco wanie m onografii lub wytycznych konserw atorskich, do planów zagospodarow ania dzielnicy, miejscowości, gminy, pow iatu, aż do analizy w ojew ództw i regionu. W ykorzystując zgrom adzoną wiedzę i dośw iadczenie,
IX D ni D zie d zictw a Europejskiego „ K lasycyzm i neoklasycyzm w W ielkopolsce” — p o m im o deszczu zw ied za n ie krajobrazow ego parku w S m iełow ie cieszyło się w ielkim zainteresow aniem . Eot. A. Jabłońska, 2 0 0 1
N in th European Heritage D ays “Classicism and N eoclassicism in G reater P olan d” — despite rain, visiting the landscape park in Ś m iełó w was a great attraction . Photo: A. Jabłońska, 2001
opracow aliśm y m .in. propozycję podziału kraju na now e w ojew ództw a i pow iaty (program MKiS „Synte za wartości kulturow ych przestrzeni państw a polskie g o ”), uw zględniając w artości h istoryczno-kulturow e poszczególnych terenów. Przygotowaliśm y „R aport 0 stanie kultury w W ielkopolsce” dla G eneralnego K onserw atora Zabytków ; a dla M inisterstw a Trans p o rtu propozycję now ego układu kom unikacyjnego z uw zględnieniem ochrony dziedzictw a kulturow ego 1 przyrodniczego w opracowaniu „Ogólny model prze strzenny systemu transportow ego Wielkopolski w struk turze więzi z innymi regionam i transportow ym i Rze czypospolitej”. Innym zupełnie zadaniem było o p ra cow anie „O chrona w alorów kulturow ych D raw ień skiego Parku N aro d o w eg o wraz z o tu lin ą” . Uznaniem dla naszej wiedzy było w łączenie O środka do prac nad „Strategią rozw oju w ojew ództw a w ielkopolskiego w 2 0 0 0 -2 0 2 5 ” . Sam odzielnie przygotow aliśm y ko n cepcję „O chrony środow iska kulturow ego w W ielko polsce”, która już została w prow adzona do „Planu zagospodarow ania przestrzennego w ojew ództw a w iel kopolskiego”. W ram ach V program u rządow ego p ro w adzim y tem at „O chrona i konserw acja zabytkow ego krajobrazu k u ltu ro w eg o ”, opracow ując d otąd w oje w ództw a: pilskie, poznańskie i leszczyńskie. W przy szłym roku przew idyw ana jest kontynuacja tego tem a tu — w ojew ództw o kaliskie i scalenie inform acji o ca łym w ojew ództw ie w ielkopolskim . O d 1993 r. pro w a
dzimy na zlecenie M inisterstw a K ultury program ba dawczy „Straty Kościoła katolickiego i ewangelickie go, osób pryw atnych i instytucji publicznych w zakre sie dzieł sztuki w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 ”. N ajpierw bada nia nasze obejm ow ały tylko W ielkopolskę, obecnie cały kraj. Dzięki zgrom adzonym m ateriałom będzie m ożna starać się o zw rot lub rekom pensatę za zagra bione dzieła sztuki. O becnie, w spólnie z M iejską Pra cow nią U rbanistyczną i Starostw em Powiatu Poznań skiego, pracujem y nad utw orzeniem Cysterskiego Par ku K ulturow ego O w ińska-R adojew o, położonego w strefie m etropolitalnej Poznania (mapa).
Innym ważnym zadaniem jest propagow anie idei ochrony środow iska kulturow ego w św iadom ości sp o łecznej. W 1993 r. posłużyliśmy, wraz z kolegami z G dańska, K rakow a i Lublina, za „królika dośw iad czalnego” przy organizow aniu pierwszych w Polsce Europejskich Dni Dziedzictwa K ulturow ego. Jak było to stresujące zadanie, niech świadczy fakt, że wszyscy pracow nicy złożyli po zakończeniu Dni w ym ów ienie i cofnęli je pod w arunkiem , że już nigdy nie będą musieli tego robić. Ale czas leczy rany i w tym roku organizujem y EDDK po raz dziesiąty. Przygotow y w anie Dni przysporzyło nam ogrom nej, różnorodnej i niekiedy zaskakującej wiedzy o regionie i d o p in g o w ało do badań szczegółowych. N ik t z nas nie przypu szczał, że w W ielkopolsce istnieje do dziś 270 kościo łów drew nianych i szachulcow ych, że w przeszłości
PROJEKTOWANY CYSTERSKI PARK KULTUROWY OWIŃSKA - RADOJEWO
OBSZAR, RODZAJE WŁASNOŚCI, TYPY OSADNICTWA
grodziska prahistoryczne
( ) posiadłości cystersek 1252-1797
Ц posiadłości rodziny von Treskow 1797-1945
ЁЩ osadnictwo olęderskie 1600-1800
<^)> osadnictwo Komisji Osiedleńczej 1888-1918
tereny przejęte w XIX i XX w. przez poligon w Biedrusku
0 właściciele polscy pocz. XX 1 I właściciele niemieccy pocz. XX
M apa projektow an ego Cysterskiego Parku K ulturow ego O w ińska - R adojew o. O środek S tu d ió w i O chrony Środow iska K ulturow ego w Poznaniu, oprać, k o m p u tero w e B. M arzęta
M ap o f the p lan n ed Cistercian C ultural Park O w iń sk a -R a d o jew o . Centre fo r Studies a n d the P rotection o f the Cultural E nvironm ent in Poznań, c o m p u ter prep, by B. M arzęta
funkcjonow ało aż 157 m iast tkackich, a 450 m iejsco wości było lub jest nadal ośrodkiem kultu religijnego, że było 220 cm entarzy żydow skich, z których kilka się zachow ało, podobnie jak i kilkanaście synagog. Po p o w odzi w 1997 r. przygotow aliśm y w różnych m iejs cach regionu w ystawy fotograficzne ukazujące u ro d ę w ielkopolskich krajobrazów nadrzecznych, w n a stę p nym roku — w ielkopolskie rezydencje; 100 0 -lecie Zjazdu G nieźnieńskiego i odkrycia na O strow ie T um skim zainspirow ały nas do pokazania sztuki rom ańskiej i neorom ańskiej. D niom zawsze towarzyszą sesje n a ukow e, koncerty, wystawy, wycieczki, konkursy dla dzieci i młodzieży, a także przygotowywane przez O śro dek publikacje. Po 45 latach udało nam się w znow ić szersze zainteresow anie barokiem w W ielkopolsce, zo stał m u pośw ięcony specjalny num er „O chrony Z ab y tk ó w ” (3/1999). Podobny m ateriał, dotyczący klasycy zmu i neoklasycyzm u został opublikow any w n u m e rach 3/2001 i 4/2001.
W 1997 r. przejęliśmy w depozyt m ateriały a rc h i walne po byłych PP PKZ w Poznaniu i Zielonej G órze. O prócz ich udostępniania i porządkow ania, w m iarę
Dyrektor Wielkopolskiego Ośrodka
posiadanych śro d k ó w sukcesywnie przenosim y liczą cą kilkadziesiąt tysięcy zdjęć fototekę na nośniki elek trom agnetyczne. W latach 2 0 0 0 -2 0 0 1 w prow adzili śmy do kom puterow ej bazy danych kartotekę n o w o żytnej historii wsi z W ojew ódzkiego A rchiw um Pań stw ow ego w Poznaniu, uzupełniając ją o inform acje z innych źródeł (już w tej chwili m ożna błyskawicznie wyszukiwać nazwy miejsc i postaci, opisy dw orów , p rzedm iotów etc.).
O środek, gromadząc systematycznie od 10 lat wszech stronną w iedzę o regionie na poziom ie m ikro i m akro, jako jeden z niew ielu był przygotow any do now ego podziału kraju, kompleksowego badania, ochrony i p ro gnozow ania kierunków zm ian w środow isku k u ltu ro wym. Cieszy, że w iedza ta jest w ykorzystyw ana nie tylko teoretycznie, ale i praktycznie. Jednak wszyst kie te działania nie byłyby m ożliwe bez w spółpracy z szeroko pojętym środow iskiem zajmującym się bad a niem i och ro n ą kultury, z konserw atoram i, sam orzą dem , adm inistracją państw ow ą, m ediam i i wreszcie sa mymi W ielkopolanam i. Z a co im wszystkim serdecz nie dziękujemy.
Dorota M atyaszczyk
