Barbara Kaczyńska
Prace konserwatorskie - miasto st.
Warszawa
Ochrona Zabytków 17/2 (65), 80-96
1964
6. P rz y sp iesze n ie pow ołania R a d y O chrony D óbr K u ltu ry w K ra k o w ie p rze z w y stą p ie n ie M in isterstw a K u ltu ry i S z tu k i d o P re z y d iu m M iejskiej R ady N aro d o w ej w tej spraw ie.
7. Z organizow anie (możliwie jeszcze w br.) k o n fe re n c ji n a te m a t p o trz e b k o n s e r w a to rsk ic h w za k resie b u d o w n ictw a ludow ego i u sta le n ie p ro g ra m u p ra c oraz sieci sk ansenów na te re n ie całej P olski.
8. O pracow anie, n a p o dstaw ie in fo rm a c ji o lo k a ln y c h obchodach X X -lecia P o lsk i L udow ej w dziedzinie o ch ro n y za b y tk ó w , c e n tra ln e g o p la n u uroczystości.
9. W y stąp ien ie do re d a k c ji „T ry b u n y L u d u ” w sp ra w ie niew łaściw eg o p rz e d s ta w ien ia zag ad n ień ochrony i k o n se rw a c ji za b y tk ó w w a rty k u le L eszka G oliń- skiego „B ezpańskie sk a rb y k u ltu r y ” (nr 21 z d n . 21.1.1964 r.).
D ru g a g ru p a w niosków , dotycząca u sp ra w n ie n ia ro b ó t p rzy o b ie k tac h za b y tk o w y ch — d o ro zp a trz en ia i re a liz a c ji p rze z P ra c o w n ie K o n se rw a c ji Z abytków .
1. K onieczność p rzy jm o w an ia przez P P P K Z g en e raln e g o w y k o n aw stw a ro b ó t w o b ie k tac h zabytkow ych.
2. K o o rd y n a cja m iędzy poszczególnym i p ra c o w n ia m i P rz ed się b io rstw a, a zw łaszcza m iędzy p rac o w n ią p ro je k to w ą a w y k o n aw stw e m .
3. P rz y g o to w an ie specjalnego c e n n ik a n a p ra c e d ro b n e i ściśle k o n se rw a to rsk ie p rzy zabytkow ej a rc h ite k tu rz e , w celu w y elim in o w an ia o d rzu can ia przez PK Z zleceń n a rob o ty n ie re n to w n e.
4. W pro w ad zen ie system aty czn eg o szk o len ia w za k resie za g ad n ień k o n se rw a to r sk ich w śró d k a d ry w y konaw czej P K Z.
5. U sp raw n ien ie za o p atrz en ia w m a te ria ły b u d o w la n e do p ra c k o n se rw a to rsk ic h n a poszczególnych budow ach.
6. Z org an izo w an ie praco w n i k o n se rw a c ji z a b y tk ó w ru ch o m y c h p rzy O ddziale W roc ław sk im P P PKZ.
7. U tw o rz en ie w ra m a c h Oddz. G dańskiego P K Z g ru p y e k s p e ry m e n ta ln e j w To ru n iu , k tó ra stosow ałaby w p ra k ty c e ch em iczn e m e to d y przy k o n se rw a c ji z a b y t k ó w a rc h ite k tu ry .
8. W yłonienie z O ddziału K ra k o w sk ieg o P K Z g ru p y w ykonaw czej do p ra c w y łąc z n ie n a te re n ie m. K rak o w a.
9. P rz e strz e g a n ie sp orządzania rzeczow o-finasorw ych h arm o n o g ram ó w p ra c p rzy poszczególnych obiektach i d o sta rc z a n ie ich W oj. K o n serw ato ro m Z a b y tk ó w i Z a rzą d o w i M uzeów i O chrony Z ab y tk ó w .
10. S ta ra n n ie js z e p rzygotow yw anie się do n a r a d k o o rd y n ac y jn y ch , by ich u sta le n ia b y ły w p ełn i rea ln e.
11. U w zględnianie w niosków W KZ n a p rz y z n a w a n ie ro b o tn ik o m n ag ró d za o dkrycia i szczególnie d o b re w y k o n y w an ie p ra c k o n se rw a to rsk ic h .
N a p o d sta w ie p ro to k o łu sporządzonego p rze z K . A n d ru szk ie w ic z, T. Jurasza, E. Ł u s z - c z y ń sk ą , M. P aździora i A . Piesio, oraz za p isu na ta śm ie m a g n e to fo n o w e j, opraco w a ł
W ojciech Ja n k o w s k i
PRACE KONSERWATORSKIE — MIASTO ST. WARSZAWA
N iniejsze sp raw o zd a n ie ograniczono zasadniczo do w yliczen ia p rz e p ro w ad z an y c h p ra c z p odaniem ich chronologii. P o m in ię to d ro b n e p rze ró b k i w n ę trz , a d a p ta c je stry c h ó w itp. p rac e, nie m ające zn aczen ia d la fo rm y o b ie k tu zabytkow ego.
N a zab y tk o w y ch te re n a c h m ia sta d alek o idące zm iany w p ro w a d ziła re a liz a c ja b u d o w y osiedla m ieszkaniow ego n a o b sz a rz e m iędzy ul. S en ato rsk ą , pl. D zierżyń skiego, ul. N ow otki, D ługą i pl. T e a tra ln y m . P ra c e , p row adzone od 1958 r. pom im o za strz e ż e ń K o n se rw a to ra , cechuje zu p e łn y b ra k n a w ią z a n ia do istn iejące j zabudow y, u k ła d u ulic i placów . W efekcie p o w sta ły n ie o d w ra c a ln e zm iany w u k sz ta łto w a n iu pl. T ea tra ln e g o , ul. B ielańskiej, S e n a to rsk ie j (na o d c in k u B iela ń sk a — pl. D zierży ń skiego) i te re n u m iędzy ul. N ow otki, D ługą, Ś w ierczew skiego — p rz e k re śla ją c e k o m po zy cję tego obszaru, sta n o w iąc ą p rz y k ła d osiągnięć u rb a n isty k i polsk iej pocz. X IX
Urbanistyka
w ieku. N ależy przy ty m stanow czo pod k reślić, że K o n se rw a to r nie b ył przeciw n y w p ro w a d ze n iu now oczesnej a rc h ite k tu ry n a te n te re n , an i lo kalizacji osiedla m iesz kaniow ego. C hodziło o znalezienie w łaściw eg o w y ra z u arch itek to n iczn eg o w p rz e m y ślan y m w yw ażeniu k o n tra stó w b ry ł b u d y n k ó w now o p ro je k to w a n y c h i z a b y tk o w ych o ra z w m ia rę m ożności o u trz y m a n ie istn ie ją c e g o p rzebiegu ulic i o b ry su p la ców. R e aliza cja now ej zabudow y pociąg n ęła za sobą sk reślen ie z r e je s tr u za b y tk ó w k ilk u o b ie k tó w (w ym ienione w z e sta w ien iu n a k o ń cu spraw ozdania) i ro zb ió rk ę kam ien icy „na G o łu b sk iem ” (p ro je k tu C orazziego z 1828 r.), d o k o n an ą w b re w s ta n o w isku k o n se rw a to ra w 1960 r. p rze z P re z y d iu m R ad y N arodow ej.
Stare i Nowe Miasto
P ra c e p rzy odbudow ie S ta re g o i N ow ego M ia sta w eszły w eta p końcow y. R o boty p row adzono n a ul. B rzozow ej (zakończone w 1962 r. z w y ją tk ie m n r 22, 35 i 37), ul. P ie k a rsk ie j 3—11 (1961 r.), K an o n ia c h (1960 r.), R ycersk iej (1961 r.), pl. Z a m k o w ym 9—17 (1960 r.) i K am ien n y c h S ch o d k ac h (1961—62). W ykonano ele w a c je n a W ąskim D u n a ju (1959 r.), ul. S ta re j (1957 r.), K rz y w y m K ole 6—14A (1957 r.), i n a s tro n ie D e k e rta R y n k u S tareg o M iasta — od d zied z iń ca (1960 r.).O p ra co w u ją c p ro je k t zabudow y w y m ie n io n y ch u lic p rz y ję to zasadę n a w ią z a n ia elew ac ji b u d y n k ó w do p rze k azó w ik o n o g rafic zn y c h w zględnie do c h a r a k te ru b u dyn k ó w sta ro m ie jsk ic h . W n ętrza p o tra k to w a n o zu p ełn ie sw obodnie, łącząc je n ie je d n o k ro tn ie w w iększe zespoły, n ie za leż n ie od u k ła d u elew acji (jed n a k la tk a sch o dow a na m iejsce p a ru daw nych. O d b u d o w an e zo stały kam ienice p rzy ul. P iw n ej 2 i 3 (1959 r.), Ś w ięto ja ń sk ie j 1, 4, 6 (1959 r.), Ż ydow skiej 2/4 (1961 r.), W ąskim D u n a ju 13 (1962 r., sta n surow y) o ra z p rze jście i b ra m a m iędzy Z am k iem K ró lew sk im a b u d y n k ie m K an o n ia 8 (1962 r. — bez tynków ). Położono ty n k i n a e le w a c ja c h k a m ienicy p rzy ul. Je zu ic k iej 4 (1962 r.). P o w ażn iejsze p rze ró b k i w n ę trz p rz e p ro w a dzono w k am ien icy — p ała c y k u P rz eź d zie ck ic h (X V III w.) przy ul. K ościelnej 12 (a d a p ta c ja n a siedzibę am b asa d y U SA w 1960 r.). W gotyckich p iw n icach k am ien icy „ K lu c zn ik o w sk iej”, R ynek St. M ia sta 21, u ż y tk o w a n y ch przez re s ta u r a c ję „K ro k o d y l”, rozpoczęto w 1962 r. re m o n t i p rz e ró b k ę w n ętrz . D okonuje się oczyszczenia m u ru i częściow ej w y m ian y cegieł zniszczonych p rz e z wilgoć.
W k o n k u rsie SA R P n a otoczenie S ta re g o i Nowego M iasta, ro z strz y g n ię ty m w 1955 r. i stan o w iący m p o d sta w ę re a liz a c ji zabudow y n a d b rz e ż a n a o d cin k u od m o stu Ś ląsk o -D ąb ro w sk ieg o do C y tad eli, przeznaczono n a zieleń te re n y od ul. B rzozow ej do W isły. T ak w ięc u lice B ugaj, R ybaki, Boleść, M ostow a w k o ń co w ym o dcinku — nie odzyskały zab u d o w y i w łaściw ie p rzestały istnieć. W te n sposób sy lw e ta S ta ró w k i od stro n y W isły zo stała zubożona. C h a ra k te ry sty c z n e sp ię trz e n ie bu d y n k ó w n a sto k u sk a rp y je s t je d y n ie zaznaczone różnicą poziom ów p ierzei ul. B rzozow ej.
W spom niany k o n k u rs S A R P d ał p o cz ątek n o w em u etapow i p ra c p ro je k to w y c h odbudow y Z a m k u K r ó l e w s k i e g o , pod k ie ru n k ie m J a n a B ogusław skiego. P oza p ra c a m i p ro jek to w y m i, w 1959 r. rozipoczęto zabezpieczanie p iw nic w sk rzy d le zam kow ym od stro n y W isły. W tra k c ie ro b ó t u su w a n o późniejsze p rze ró b k i, o d sła n ia ją c w ą te k gotycki n a ścianach. S k le p ie n ia w y k o n an o n a nowo.
Od 1961 r. in w esto re m p ra c na Z am k u K ró lew sk im je s t W ydział K o m u n ik a c ji P re zy d iu m S tołecznej R ady N aro d o w ej (Z arząd D róg i M ostów) n a m ie jsc e Z a rz ą d u In w e sty c ji O biektów Z a b y tk o w y c h M in iste rstw a K u ltu ry i Sztuki. O d b udow a Z am ku, m im o U chw ały R ządu z 1949 r. zo stała w y łączo n a w 1962 r. z najb liższeg o p la n u pięcioletniego. Z tego w zględu p ra c e p rz y za m k u ograniczyły się do ro b ó t p o rz ą d kow ych i zabezpieczających. P ro w ad z o n o dalsze zabezpieczenie piw nic, w la ta c h 1961—62 w y k o n an o re m o n t B ib lio te k i K ró lew sk ie j. W 1962 r. rozpoczęto oczyszczanie rzeźb w p iw nicy przy północnym sk rzy d le p a ła c u pod B lachą — tzw. „loży m a so ń s k ie j”. Z n a jd u ją c e się w n iej rze źb y sta n o w ią p rzy p a d k o w e zgrom adzenie o b iek tó w o różnym przezn aczen iu i poziom ie a rty sty c z n y m .
W 1962 r. zakończono ro b o ty m u ra rs k ie i ziem ne p rzy m u r a c h o b r o n n y c h S tareg o M iasta (XIV —XV w.) n a o d cin k u : B rzozow a—P odw ale—pl. Z am kow y. Z a chow ane p a rtie m u ru zostały zabezpieczone oraz u zu p ełn io n e w sto p n iu n ie zb ę d n y m ze w zględów p lasty czn y ch lu b k o n stru k c y jn y c h . Z re k o n stru o w an e fra g m e n ty o d dzielono od au ten ty c zn e g o m u ru w y p u k łą c z a rn ą linią. W fosie, zazn aczan ej le k k im o b n iżen iem te re n u , w p ro w ad zo n o zieleń, a m ię d zy m u rz e zostało o p rac o w a n e ja k o ciąg spacerow y. P rzy ro b o tac h ziem nych d o k o n a n o licznych odkryć, m. in. k ilk u b aszt p ó ło k rąg ły ch p rzy m u rze z e w n ętrzn y m . N owe elem en ty , ja k b a lu stra d y , k ra ty , schody — w y k o n an o z now oczesnych m a te ria łó w i u trz y m a n o w sp o k o jn e j, su ro w ej fo rm ie, aby p o d k reślić ich „n iez aa n g ażo w a n ie sty lo w e ” (au to r ZA P PW J. W idaw ski).
J
J
1. PL T e a tra ln y i ul. B ielańska, w głębi — n ad b u d o w a n y T e a tr W ielki, 1963 r. (fot. J. K icm an, a rc h iw u m tyg. „ S to lica”)
2. PI. T e a tra ln y , w idok w stro n ę tra sy W—Z. Z p ra w e j — p ałac Blainka, w głębi p a ła c P aca, gm ach h ip o te k i i b i b lio te k a Z ałuskich. Na p lacu u staw io n a m a k ieta p om nika B o h ateró w W arszaw y, 1963 г (fot. Z. S iem aszko, a rc h i
3. P a n o ra m a S ta re g o M iasta od stro n y W isły, 1961 r. (fot. J. B ułh ak )
S p ra w a zakończenia m u ró w p rzy pl. Z am kow ym pozostała jeszcze nie ro zstrz y g n ię ta.
Z m u ra m i o b ro n n y m i ścisły zw iązek m a o d k ry ty w 1957 r. spod w a rs tw p ó źn iej szych p rze ró b e k bliżej n ie o k re ślo n y b u d y n e k g o t y c k i . U sy tu o w an y je s t on w bezp o śred n im sąsiedztw ie f u rty G nojnej (n ieistn iejącej), na m ięd zy m u rzu , n a d k tó ry m p rz e sk a k u je sk lepionym p rzejściem . B adania, p o d ję te przez UK i K o m isję B ad ań D aw nej W arszaw y, o k reśliły jego po w stan ie n a przełom X V i X V I w ieku. P ra w d o p o d o b n ie sta n o w ił on część za b u d o w ań o b ro n n y ch (zbrojow nia?) p rzy f u r cie. Z ac h o w an a p a rtia elew ac ji od ul. C elnej z łu k iem p rze jścia przez m ięd zy m u rze i fry zem ark a d o w y m została o d sło n ięta. N a podstaw ie zach o w an y ch śladów o d tw o rzono sk lep ien ie przejścia. F ra g m e n ty gotyckie w łączone zostały u m ie ję tn ie do now o p ro je k to w a n e g o b u d y n k u m ieszkalnego (au to r J. P aw łow ski). X V III-w ie c z n a e le w a c ja od ul. B rzozow ej zachow ała się w całości.
N a te re n ie Now ego M iasta przy ul. P rz y ry n e k rozpoczęto w 1959 r. bud o w ę o s i e d l a m i e s z k a n i o w e g o n a sk a rp ie (dom ki jedno ro d zin n e) o now oczesnej a rc h ite k tu rz e (au to r M. K uźm a). Po· d ru g iej stro n ie kościoła N M P anny — m iędzy ul. M ostow ą a K ościelną od 1962 r. pro w ad zo n e są p rac e p rzy budow ie O ś r o d k a T o w a r z y s t w a O g n i s k D z i e c i ę c y c h . N ow oczesna a rc h ite k tu ra w zn o szonych b u d y n k ó w O środka, ja k i dom ków osiedla m ieszkaniow ego n a P rz y ry n k u n ie w ą tp liw ie o degra dużą rolę w p an o ra m ie S ta ró w k i od stro n y W isły. P e łn a r e a li zacja ty c h p ro je k tó w pozw oli n a ocenę ich znaczenia n a ta k ek sponow anym m ie jsc u . T o w arzy stw o O gnisk D ziecięcych w łączy ło do sw ego zespołu P r o c h o w n i ę p rzy ul. R y b ak i (daw na w ieża n a p rzyczółku m ostow ym z XVI w. o raz połączony z n ią b u d y n ek daw nego w ięzienia z II poł. X V III w.). W 1962 r. p rz y stą p io n o do o d b u d o w y łączn ik a m iędzy dw om a b u d y n k am i.
Budownictw o miesz-
w la ta c h 1958—60 o d b udow ana została k am ien ica przy ulicy C h ł o d n e j 27kantowe
(k. X V III w.) i b u d y n ek d. k o n w e n t u P i j a r ó w , róg ul. D ługiej i M iodow ej, z e lew ac ją sta n o w ią c ą odpow iednik b u d y n k u po dru g iej stro n ie kościoła G a rn i zonowego.D om y p rzy ul. D ł u g i e j 32—36 (początek ro b ó t w 1959 r.) p o w stały n a m ie jsc u X V III-w ieczn ej zabudow y, sk reślo n ej z r e je s tr u zab y tk ó w ze w zlęd u n a zły sta n
4. Ul. B rzozow a po odbudow ie, 1962 r. (fot. L. J a b - 5. K an o n ie po odbudow ie, 1962 r. (fot. L. Ja b rz em sk i) rzem ski)
«
И
Р
*
8. Z a m e k K rólew ski, w yk o n y w an ie now ych sk le p ie ń n ad p iw n ic a m i sk rzy d ła gotyckiego, 1960 r . (fot. H. Ju rk o , a rc h i
w um tyg. „S to lica”)
10. Ul. B rzozow a róg C elnej, b u d y n ek p rzy f u r cie G nojnej, 1963 r. (fot. W. K rzy żan o w sk a) 9. M ury obronne, schody w baszcie M arszałk o w sk iej, 1961 r.
(fot. E. H artw ig , arc h iw u m tyg. „S to lica”)
7. K a m ie n n e S chodki po odbudow ie, 1963 r. (fot. Z. S iem aszko, arę h iw u m tyg. „S to lica”)
tech n iczn y . O becne b u d y n k i sk a lą i zastosow aniem dachów ceram icznych n a w ią z u ją d o a rc h ite k tu ry zabytkow ej.
Od 1958 r. p o ja w iły się próby w p ro w ad zen ia a rc h ite k tu ry now oczesnej do u z u p e łn ie ń zabudow y zabytkow ej. W. 1958 r. p rz y stą p io n o do zabudow y zachodniego n a - r o ż n i k a ul. M i o d o w e j i D ł u g i e j o now oczesnej a rc h ite k tu rz e . M im o za strz e ż e ń K o n se rw a to ra co dó słuszności o p rac o w a n ia p a r te ru n a ro ż n ik a ja k o ślepej ścian y — p ro je k t w niezm ienionej fo rm ie został zrealizow ny w 1961 r. K am ienice p rzy ul. D ł u g i e j 8/12 (autor K lein ert) i B i e l a ń s k i e j 9 (a u to r J. Czyż), p o w sta łe w 1959 r., p ró b u ją n aw ią za ć sk a lą do otoczenia i stw orzyć je d n o lity g a b a ry t z ulicą. J e d n a k nie m ożna uzinać tych p ró b za udane, ty m b ard z ie j, że b ra k o p ra c o w a n ia b ezp o śred n ieg o sty k u z sąsied n im i b u d y n k a m i obniżył e fe k t całości.
W y k o n an o elew acje b u d y n k u p rzy ul. D ł u g i e j 25 i 27 (1960 r.), p rz e p ro w a dzono re m o n t elew ac ji p rzy pl. G r z y b o w s k i m 10 (1960 r.) i ul. B e d n a r s k i e j
23 (1961 r.).
B i b l i o t e k a Z a ł u s k i c h (p rzebudow ana w poł. X V III w. z X V II-w ie cz - nego p a ła c u D aniłłow iczów ) została od b u d o w an a w la ta c h 1959—62 n a siedzibę Z A iK S u (PK Z — C hołociński, N ow akow ski). O becna fo rm a k o rp u su głów nego je st k o m p ro m ise m m iędzy X V III-w iec zn y m k sz tałtem b u d y n k u a zm ianam i, w y n ik ły m i z p rz e ró b e k w X IX i X X w ieku. P rzy w ró co n o sk rzy d ła, tw o rzące p ro sto k ą tn y dzie d ziniec z c h a ra k te ry sty c z n y m i „w ieżyczkam i” na narożach. P o p ie rsia k rólów i fig u rę M B oskiej z fa sa d y po k o n se rw ac ji w praco w n i rzeźby PKZ, um ieszczono n a d aw nym m ie jsc u . Ilość p o p ie rsi kró lew sk ich została zw iększona n a żądanie u ży tk o w n ik a o cz te ry p o r tre ty pom in ięty ch u p rze d n io w ładców .
P o d ję tą w 1959 r. odbudow ę d. K o m o r y C e l n e j (A rchiw um M e try k K o ro n nych) p rzy ul. D ługiej 24 (przypisyw any p ro je k t S. Z aw adzkiem u, ok. 1792 r.) — zakończono w 1962 r. p rzy b u d y n k u od ul. D ługiej i sąsiednim , nie zabytkow ym , ale w łączo n y m do zespołu i p rzy w schodniej oficynie p a ła c u R adziw iłłow ej (Długa 26). O b iek ty te p rzeznaczono n a m ieszk an ia i p racow nie IS PA N . T rw a ją p rac e p rzy d ru g im b u d y n k u K om ory, od stro n y o g ro d u K ra siń sk ich i przy łączniku. E lew acje b u d y n k ó w K om ory 1 łącznika o p arto n a p rzek azach ikonograficznych, po zw alający ch n a d o k ła d n e o dtw orzenie ich w y g ląd u w końcu X V III w . S ąsied n i b u d y n ek p o tra k to w a n o ja k o u zu p e łn ie n ie zabudow y ulicy, sw obodnie n aw ią zu jąc e d o oto czen ia (a u to r Z. K raw czyński).
W A r s e n a l e (1638—43, A rciszew ski, G rodzicki, przeb u d o w y X V III—X IX w., J a u c h , D eybel, Zug) w la ta c h 1958—60 p rzeprow adzono p rac e a d a p ta c y jn e n a P a ń stw o w e M uzeum A rcheologiczne. Ze w zględów użytkow ych zam u ro w an o X V II-w ie cz - n e p o d cien ia na dziedzińcu, co n ie w ą tp liw ie zubożyło a r c h ite k tu rę g m achu (au to r B. Z borow ski).
H o t e l E u r o p e j s k i (H. M arconi, ok. 1855 r.) p rzeszed ł w la ta c h 1958—1962 g ru n to w n ą p rze b u d o w ę w n ę trz a (bez uzgodnienia z K o n serw ato rem ) w zw iązku z p rze zn ac ze n iem n a ho tel k a te g o rii ,,S”.
W la ta c h 1958—61 odbu d o w an o d w a sk rzy d ła gm achu R e s S a c r a M i s e r (X V II w., liczne przeb u d o w y X V II—X IX w.), K ra k o w sk ie P rzedm ieście 64. O dbudo w a n a zo stała elew ac ja C orazziego od K rakow skiego P rzedm ieścia, n a k tó re j, zgodnie z p rze k a z a m i, um ieszczono rzeźb ę p e lik a n a z piaskow ca, o ra z elew ac ja od ul. B ed n a r s k ie j. J e d n a k e lew ac ja ta, ja k i część elew ac ji od K ra k . P rz ed m ieśc ia (poza f a s a d ą C orazziego) zostały p rze p ro je k to w a n e , w w y n ik u czego zatracono p ila stry , n ie r e g u la rn e rozm ieszczenie okien i k rzy w izn ę szczytu od ul. B e d n arsk ie j (au to r J. B ra- b an d er).
Od 1960 r. tr w a ją p rac e przy odbudow ie gm achu d. T o w a r z y s t w a K r e d y t o w e g o Z i e m s k i e g o (H. M arconi, poł. X IX w.) p rzy ul. K re d y to w ej 1 n a M u z e u m K u ltu r y i S z tu k i L u d o w ej. P rzyw rócone zo stan ą daw ne elew ac je b u d y n k u , n a to m ia s t w n ę trz a dostosow ano do p o trze b now ego u ży tk o w n ik a (au to r Sosnow ski).
A m b asad a B elg ijsk a p rz e ję ła w 1962 r. odbu d o w an y d. p ałac M niszchów ( R e s u r s a K u p i e c k a ) , pochodzący z X V II w ., p rzeb u d o w a n y w X V III i X IX w. E le w a cje są n a ogół zgodne z przek azam i, n a to m ia st w n ętrz e uległo zm ianie (au to r M. K uzm a).
P ro w a d z o n o przez cały czas p rac e przy odbudow ie T e a t r u W i e l k i e g o (C orazzi 1825—32). N ad m iern a n a d b u d o w a gm ach u zm ieniła p ro p o rc je bryły. Je d n a k w zględy uży tk o w e okazały się siln iejsze od k o n se rw ato rsk ich . P ra c e w e w n ę trz u
Budownictw o u ż y
teczności publicznej
11. Ul. D ługa 8/12, próba w p ro w a d ze n ia now oczesnej a rc h ite k tu ry do zabytkow ej zabudow y ulicy. W idoczne n ie fo rtu n n e rozw iązanie sty k u z b u d y n k ie m sąsiednim ,
1964 r. (fot. B. K aczyńska)
13. Ul. S e n ato rsk a 40, am b asa d a b elg ijsk a, d aw n a R esursa K up ieck a po odbudow ie, 1964 r. (fot.
J. B ułhak)
12. B iblioteka Z ałuskich po odbudow ie, 1963 r. 14. U jazdów , zam ek k sią żą t m azow ieckich, n aro ż
-(fot. L. Ja b rz em sk i) n ik płd.-zach., 1963 r. (fot. A. G ruszecki)
te a tru rea lizo w a n e są bez uzgodnienia z K o n serw ato re m . W 1961 r. o d dano do u ży tk u skrzydło w sch o d n ie, w 1962 r. rozpoczęto budow ę w e n ty la to rn i te a tra ln e j w e w n ę trz u w zgórza pod w odozbiorem w O grodzie Saskim .
K o s z a r y A r t y l e r i i K o n n e j K o r o n n e j (S. Z aw adzki, 1788— 1792 r.), p rzy ul. D zikiej 15, o trzy m ały w 1961 r. u ży tk o w n ik a — B ibliotekę L e k a r ską i p rz y stą p io n o do sporządzenia p ro je k tu odbudow y. Je d n a k w 1963 r., w b re w sta n o w isk u K o n se rw a to ra , postanow iona została ro zb ió rk a tego cennego za b y tk u .
R o g a t k a G r o c h o w s k a (J. K ubicki, 1823 r.) przy ul. Z am oyskiego by ła pierw szym w W arszaw ie b u d y n k ie m p rze su n ięty m na inne m iejsce. P ra c ę tę w y k o n ał „M ostostal” w zw iązk u z koniecznością poszerzenia ul. G rochow skiej. T ak i sposób ro zw ią zan ia ko lizji m iędzy u sy tu o w a n iem o b ie k tu zabytkow ego a p o trz e b a m i ro z w i ja ją c e g o się m ia sta zastosow ano po ra z pierw szy w Polsce.
W 1962 r. p rze k aza n o M uzeum P olskiego R uchu R ew olucyjnego X P a w i l o n w C ytadeli po zakończeniu p ra c ad a p ta c y jn y c h . Poza ro b o tam i b u d o w lan y m i o d tw orzono w yposażenie cel w ięziennych z X IX w ieku. P rz ep ro w a d ze n ie T ra sy S ta rzy ń sk ieg o w 1960 r. w pobliżu C ytadeli i fo rtu T ra u g u tta spow odow ało zm ianę p ro filu w ału ziem nego części północnej fo rtu .
D okonano re m o n tu elew ac ji n a s tę p u ją c y c h obiek tó w :
R e su rsa O b y w ate lsk a (obecnie FW P), K ra k . P rzedm ieście 64 (1957 r.) paw ilo n y i b ra m a U n iw e rsy te tu W arszaw skiego, K ra k . P rzedm ieście 26/28 (1957—61), tzw . P ocz ta S aska, K ra k . P rz ed m ieśc ie 25 (1958 r.), I n s ty tu t G łuchoniem ych i O ciem niałych, pl. T rzech K rzyży (1960 r.), p ałac K om isji P rzychodów i S k a rb u (obecnie ratu sz ), pl. D zierżyńskiego (1960—61 r.), łącznie z p rze k u cie m rzeźb z a tty k sk rzy d e ł bocz nych D ziek an k a, K ra k . P rzedm ieście 56 (1961 r.).
15. Pl. K rasiń sk ich , p ałac K ra siń sk ich po odbudow ie, 1961 r. (fot. J. B ułhak)
P ra c e przy Z am ku W arszaw skim om ów ione zostały łącznie z zespołem s ta ro -
Zamki i palace
m iejskim .
Do najp o w ażn iejszy ch ro b ó t w ty m dziale n a le ż ą prace p rzy pozostałościach Z a m k u U j a z d o w s k i e g o (XV II, X V III, X IX w.), ro ze b ra n eg o w 1954 r. Ze w zględu na ran g ę tego z a b y tk u — K o n serw ato r p o stan o w ił w y k o n ać prace badaw cze i zabezpieczenie ocalałych fra g m en tó w (pozostały piw nice i m u ry do w ysokości około 40 cm). W stępne prace, rozpoczęto w 1958 r., p olegały n a o d g ru zo w an iu te re n u . P row adzono je rów nocześnie z b ad a n ia m i w ą tk u m urów , co pozw oliło na d o kładne ok reślen ie poszczególnych etap ó w budow y Z am ku. W la ta c h 1958—62 w y k o n an o odgruzow anie te re n u , zabezpieczenie i re m o n t piw n ic oraz w znacznym sto p n iu zaaw ansow ano k o n se rw ac ję m u ró w i ich zabezpieczenie od w pływ ów atm osferycznych (au to r Z A P PW , A. G ruszecki). Celem ty c h ro b ó t je st u zyskanie czytelnego rz u tu Z am k u z a u ten ty c zn y c h jego m u ró w , w kom ponow anego w zieleń. Istn ie ją c y k a n a ł P iaseczyński, sta n o w iąc y w ażny elem e n t X V III-w ieczn ej kom pozycji zespołu, zostanie połączony ponow nie z te re n e m Z am k u z re k o n stru o w a
n ą osią w idokow ą.
W tzw. Z a m k u O s t r o g s k i c h (d ru g a poł. XVI w. p rze b u d o w a n y w X V II w. przez T y lm a n a z G am eren i w X V III w. przez J. F o n tan ę) n a T am ce w la ta c h 1957/58 p rzeprow adzono rów nocześnie z p ra c a m i w y kończeniow ym i ro b o ty przy od w o d n ien iu i izolacji przeciw w ilgociow ej.
P a ł a c K r a s i ń s k i c h (R zeczypospolitej, X V II w . — T y lm a n z G am eren , S o lari i inni, X V III w. — F o n tan a , M erlini) po zakończeniu w 1961 r. ro b ó t k a m ie n ia rsk ic h na elew ac ja ch i w ykończeniow ych w e w n ętrz ach został o d d an y do użytku. O ficynę pałacu, p rzeb u d o w a n ą w X IX i X X w. (P. A igner) ro ze b ra n o w 1959 r. T e re n przed pałacem został u p orządkow any, je d n a k położenie a s fa ltu nie dało d o b reg o e fe k tu w zestaw ien iu z bud y n k iem zabytkow ym .
16. Ł azienki, P ała c n a W odzie, ro tu n d a po k o n serw acji, 1S62 r. (fot. Z. S iem aszko, a rc h iw u m
tyg. „S to lica”)
17. Ł azienki, P a ła c n a W odzie, sala S alom ona. B rak złoceń i m a lo w id eł w fasecie i n a ścianie (prow izorycznie zaw ieszony o b ra z B a c c iare lle- go z Z am k u K rólew skiego), 1962 r. (fot. Z S ie
P rz y p a ł a c u R a c z y ń s k i c h (druga połow a X V II w. — T y lm a n z G am eren, ok. 1740 r. — J. F o n tan a , 1852 r. — H. M arconi), K ra k o w sk ie P rzed m ieście 5 (obec nie ASP) zakończono w 1957 r. rob o ty e lew ac y jn e (tynki, k am ien iark a), a w 1958 r. u p orządkow ano i ogrodzono dziedziniec.
W 1957 r. zakończono odbudow ę zacho d n ieg o sk rz y d ła p a ł a c u B l a n k a (ok. 1760 r. — S. Zug), ul. S e n a to rsk a 14. P ra c e p rz y elew acjach , ich d ek o ra cji i p rzy w y k ań c za n iu głów nej k la tk i schodow ej trw a ły d o 1861 r.
P a ł a c J a k o b s o n ó w n a L esznie (obecnie Al. Gen. Ś w ierczew skiego 105, ok. 1780 r. — S. Zug?), u ra to w a n y od ro zb ió rk i w la ta c h 1955—56, w ym aga g ru n to w nego rem o n tu . W 1962 r. z polecenia w ła d z m ie jsk ic h dokonano u sunięcia b alk o n u i k am ien n y c h krok szty n ó w z fa sa d y b u d y n k u . D ziałalność K o n se rw a to ra o g raniczy ła się do w yko n an ia in w e n ta ry z a c ji p o m ia ro w e j tego jedynego w W arszaw ie cał kow icie au ten ty czn eg o p rzy k ła d u m ie jsk ie j a rc h ite k tu ry o k resu O św iecenia. N a p od k reślen ie zasługuje przy ty m f a k t zach o w a n ia p ierw o tn e g o w y s tro ju w n ę trz (naw et tapet).
W la ta c h 1960—61 w y konano re m o n t ele w a c ji od dziedzińca p ałac u U r u s k i c n (A. G ołoński, ok. 1844 r.) i P o t o c k i c h (k. X V III w. — J. K am setz er, 1852 r. — H. M arconi), K rak o w sk ie P rzed m ieście 30—32. P oza ty m w p ała c u P o tockich p rze p row adzono k o n se rw ac ję m alo w id eł w d. łazience n a I p ię trz e (zabezpieczenie i oczyszczenie z sadzy) oraz w p o k o ja ch p a r te r u (zabezpieczenie).
W ykonano elew acje p a ła c u M ł o d z i e j o w s k i c h (pocz. X IX w.), i S z a n ia w skich (X V III w.), ul. M iodow a 8, 10 w la ta c h 1957—58 i re m o n t elew ac ji pałacu R a d z i w i ł ł ó w (I poł. X V III w., p rz e b u d o w a n y w X IX w.) p rzy T ra sie W—Z w 1959 r.
P rzep ro w ad zo n o w 1957 r. a d a p ta c ję tzw . b ib lio te k i p a ł a c u D z i a ł y ń s k i c h (k. X V III—X IX w.) n a L esznie (obecnie Al. G en. Ś w ierczew sk ieg o 72) — n a szkołę.
W łączniku m iędzy p a ł a c e m B ł ę k i t n y m (I poł. X V III w., L essel — 1815 r.) a b u d y n k ie m b ib lio tek i Z am oyskich (poł. X IX w.) w y b ite zostało p rzejście w 1958 r.
W p ałac u B e l w e d e r s k i m (poł. X V II w ., K u b ick i — 1823 r.) p rze p ro w ad z o n o Z e s p o ł y p a ł a c O W O
-w 1957 r. p rac e k o n se r-w ato rsk ie przy m a lo -w id ła ch -w sali P o m p e ja ń sk ie j, a -w 1961 r.— o g r o d o w e
w trze ch pom ieszczeniach I p ię tra . W 1960 r. w y k o n an o re m o n t elew acji. Od 1957 r. tr w a ją p rac e p orządkow e w p a rk u , połączone z k o n se rw a c ją rzeźb p ark o w y ch , za kończoną w 1959 r. W ty m sam ym ro k u w y k o n a n o re m o n t d re w n ia n e g o paw ilo n u parkow ego (św iątynia D iany, 1823 r.) i w y m ie n io n o k ilk a d rew n ia n y ch m ostków n a żelbetow e.
P ra c e w Ł a z i e n k a c h obejm o w ały P a ła c n a W odzie, p a rk i k ilk a b u d y n k ó w na jego te re n ie. W P ała cu na W odzie p rz e k a z a n o w 1962 r. M uzeum N arodow em u pięć sal p a rte ro w y c h (balow ą, ro tu n d ę , B achusa, p rzed sio n ek , łazienkę). W pozo sta ły c h salach p row adzono ro b o ty w ykończeniow e, h am o w an e b ra k ie m złota. R ów nocześnie w ykonyw ano fra g m e n ty w y p o sażen ia (św ieczniki, k in k ie ty , p o d sta w y itp.). W 1958 r. rozpoczęto prace w p okojach I p ię tra , będ ące obecnie w fazie ro b ó t w y kończeniow ych.
W B iałym D om ku (M erlini 1774—76 r.) p o d ję to w 1958 r. p ra c e rem o n to w e i izo lacy jn e. Glinobitma k o n stru k c ja b u d y n k u w y m a g a ła k o n se rw a c ji i częściow ej w y m ia n y d rew n ia n y ch elem entów . M alow idła z w n ę trz I p ię tra p o d d an o oczyszczeniu, a n a s tę p n ie zdjęto je w raz z tynkiem , ab y um ożliw ić p rzep ro w ad z en ie ro b ó t p rzy ścianach b udynku. P łask o rzeźb io n e to n d a z k la tk i schodow ej p o d d an o k o n serw acji. W 1957 r. zakończono k o n se rw ac ję p o lic h ro m ii w T e a trz e w S ta re j P o m a ra ń c z a m i (M erlini 1786—88 r.). W 1958 r. odbyło się p ie rw sz e p rze d staw ie n ie , rozp o czy n ające cykl w ystępów , będących a tra k c ją k u ltu r a ln ą stolicy. W A m fite a trz e (K am setzer ok. 1790 r.) rozpoczęto w 1962 r. prace przy g o to w aw cze do gen eraln eg o re m o n tu w i dow ni. W 1959 r. w y k o n an o re m o n t ele w a c ji i p rz e ró b k ę w n ętęza N ow ej K o rd e g ard y (około 1830 r.). M alow idła w p o kojach p a rte ro w y c h p a ła c u M yślew ickiego (M erlini, 1775—77 r.) poddano k o n se rw ac ji w 1959 r. W p a r k u od 1957 r. p row adzone są p rac e porządkow e. W 1959 r. w y k o n an o r e m o n t w sz y stk ic h rzeźb p arkow ych. N adzór n ad p a rk ie m m im o pew nej p o p ra w y je st n a d a l n ie w y s ta rc z a ją c y i nie zap ew n ia d o sta tecznej ochrony rzeźb przed d ew a sta cją . W la ta c h 1957—60 poszerzony został m ost w A grykoli (M erlini, około 1785 r.) z p o m n ik iem J a n a III. M ost poszerzono od stro n y
północnej, aby nie zm ieniać je g o odległości od P a ła c u na W odzie, rów nocześnie p rz e - ' pro w ad zo n o rem o n t k o n stru k c ji m ostu.
W W i l a n o w i e ro b o ty p rzy k o rp u sie głów nym p ałac u i skrzy d le połu d n io w ym , prow adzone od 1955 r., obejm ow ały w o m aw ianym o k resie prace b u d o w lan o -m ontażow e, in stala cy jn e , w y kończeniow e, k o n se rw a c ję rzeźb, płaskorzeźb i m a lo w id e ł na elew ac ja ch i w e w n ętrz ach , k o n se rw a c ję tk a n in obiciow ych i w yposażenia (m eble, obrazy, g ra fik a w schodnia itp.). W 1962 r. n astąp iło o tw arc ie oddziału M u zeum N arodow ego w 27 salach sk rz y d ła połud n io w eg o i p a r te ru k o rp u su głów nego. Poza p ałac em roboty rem o n to w e p rze p ro w ad z o n o w n astę p u ją c y c h bu d y n k ach , w chodzących w sk ład zespołu w ilan o w sk ieg o : k u c h n i (S. Zug, 1776 r.) — rob o ty za bezpieczające rozpoczęte w 1962 r., o ra n ż e rii (A igner, pocz. X IX w.) — rem o n t i a d a p ta c ja n a g alerię rzeźby w la tac h 1959/61, s ta jn i (Lanci, 1848/50 r.) — re m o n t i a d a p ta c ja n a m agazyn m u z ea ln y zakończone w 1959 r., „M ark o n ió w k i” (X V II—X V III, X IX w.) — re m o n t i częściowa a d a p ta c ja n a m ieszk an ia, rozpoczęta w 1960 r., k o r d e g a rd y (S. Zug. 1776 r.) — początek ro b ó t w 1962., pom pow ni (1856 r.) — zakończenie re m o n tu w 1959 r. W 1960 r. p o d ję to prace p o rzą d k o w e w p a rk u i w y k o n an o rem o n t p o m n ik a b itw y pod R aszynem (pocz. X IX w.). W la ta c h 1957—60 p rzeprow adzono k o n se rw a c ję m au zo leu m P otockich (A igner, H. M arconi, J. T atark iew ic z — I poł. X IX w.). W ykonane zostały ro b o ty b u d o w la n e p rzy sk lep ien iach podziem i i k am ie n ia rs k ie (uzupełnienie elem e n tó w arc h ite k to n ic z n y c h i rzeźbiarskich). D aw ne b u d y n k i gospodarcze — h o le n d e rn ia (X V III—X IX w.) i sp ich rz (XV III w.), obecnie w łasn o ść P G R W ilanów , zostały w y re m o n to w a n e z a d a p ta c ją w n ę trz i pew nym i zm ian a m i elew acji (spichrz) w 1961 r. N a te re n ie tzw. przed p o la pałacow ego p rz e pro w ad zo n o w la ta c h 1961—62 ro b o ty porząd k o w e, k ła d ąc chodniki i w y ty czając no w e d o ja zd y i p ark in g i. B udynek k arc z m y (X V II—X IX w.), obecnie re s ta u ra c ji ,,Pod D ęb em ” p o d d an o rem o n to w i w la ta c h 1959—61, a w b u d y n k u daw nej szkoły (Lanci, 1846—48 r.), obecnie ośrodek zdrow ia, rozpoczęto w 1962 r. g en e ra ln y rem ont.
Szczegółow y opis ro b ó t w W ilanow ie z n a jd u je się w zeszycie 3. 1962 r. „O chrona Z a b y tk ó w ”.
P rz y p a ł a c u S z u s t r a , (M okotów), ul. P u ła w sk a 59, w la tac h 1958—60 w y k o n a n o prace p orządkow e te re n ó w ogrodow ych. D olną część ogrodu u trzy m an o w
swo-18. Ł az ien k i, p a rk , rzeźba p rz e d sta w ia ją c a sa ty ra . 19. P iw n a, kościół św. M arcina, w n ętrze, 1964 r.
W idoczne u zu p e łn ie n ia o d ró żn iające się w alo rem (fot. PKZ)
1959 r. (fot. PK Z)
bodnym układzie, n aw iązu jący m do p a rk u k rajobrazow ego. Na te re n ie od ulicy P u ła w sk iej przep ro w ad zo n a została szeroka a le ja na osi e lew ac ji p ałac u , co zm ieniło c h a r a k te r całego założenia, k tó re m u n ad a n o w te n sposób bez u za sa d n ien ia cechy m o n u m e n ta ln e (autor H. Scholz). W 1962 r. p rzy stą p io n o do odbudow y p ałac u i tzw . d o m k u m a rg ra b ie g o (autor J. B rab a n d er). P oczątkow y p ro je k t p rz y w ra c a ją c y p a ła cow i p ie rw o tn ą fo rm ę n a d a n ą ok. 1772 r. przez S chroegera — został zm ieniony n a rzecz za chow ania istn iejący c h e lew ac ji z la t dw udziestych X IX w., p rzy p isy w a n y ch H. M arconiem u. Z m ianę tę spow odow ało przek o n an ie, że za stą p ien ie a u ten ty c zn y c h elew ac ji, chociaż późniejszych i o m n ie jsz ej w artości a rty sty c z n e j — re k o n stru k c ją , o p a rtą n a w e t n a dokładnych przekazach, nie byłoby słuszne ze w zględów k o n se rw a to rsk ic h . W 1960 r. zakończono rob o ty budo w lan e p rzy dom ku m a u re ta ń s k im (paw i lon ogrodow y z X V III—X IX w.) p rzy czym p rzebito przejście w jego przyziem iu, ab y poszerzyć chodnik ul. P u ław sk ie j.
W p a ł a c u B r ü h l a w M łocinach (poł. X V III w. — Schuch?) w yk o n an o w la ta c h 1959—60 w zm ocnienie stro p ó w i re m o n t d ach u . N a żądanie u ży tk o w n ik a (M u zeum K u ltu r Ludow ych) ogrodzono najbliższy te re n p rzy pałacu , co w y w arło n ie k o rz y stn y w p ły w na całość kom pozycji p ałaco w o -p ark o w ej, zw łaszcza od stro n y W isły.
W K r ó l i k a r n i rozpoczęto w 1962 r . g ru n to w n y re m o n t b u d y n k ó w gosp o d ar czych (X V III—X IX w.).
W 1961 r. w y konano prace p o rządkow e w p a rk u „ n a K s i ą ż ę c e m ”, za m u ro - w u ją c p rzy ty m w ejście do gro ty i podziem i, pozostałych z u rzą d zen ia p a rk u po d kom orzego P on iato w sk ieg o (II poł. X V III w.).
D re w n ian y d w ó r w W y c z ó ł k a c h z X V III/X IX w. w y m ag a ł p rz e p ro w a d z e n ia g ru n to w n eg o re m o n tu z pow odu zag rzybienia i zaw ilgocenia. P race, ro zp o częte w 1958 r., p olegają na założeniu izolacji przeciw w ilgociow ej i m o n ta żu w e w n ą tr z b u d y n k u now ej k o n stru k c ji d re w n ia n e j, do k tó re j p rzy m o c o w u je się istn ie ją c e ściany i stropy.
Z ab u d o w a n ia gospodarcze w T a r c h o m i n i e (pocz. X IX w.) o k o n stru k c ji gli- n o b ite j poddano g en e raln e m u rem o n to w i w 1958 r.
P rz y k a te d rz e ś w. J a n a (XIV—X V II, X IX , X X w.) zakończono budow ę kaplicy
Budownictwo
Sakral-P ry m a só w P olski, u trz y m a n ą w now oczesnej a rc h ite k tu rz e (au to r J. Z achw atow icz). W e w n ę trz u k a te d ry w la tac h 1957—59 dokonano rem o n tu k ap licy K o n fra te rn ii L ite ra c k ie j, a w la ta c h 1959—61 — B aryczków i U biczow ania. R ów nocześnie poddano
k o n se rw a c ji k ru cy fik s B aryczkow ski (poł. XV w.) i p łaskorzeźbę U biczow ania z oł ta rz a k ap licy pod tym że w ezw aniem (XVII w.). Do k a te d ry przen iesio n y został obraz M B oskiej z kościoła św. A n d rz eja (kanoniczek), w edług legendy pochodzący z o łta rza polow ego J a n a III. W la tac h 1957—58 w yk o n an o am b o n ę i założono k r a tę w k ru ch c ie.
W kościele N i e p o k a l a n e g o P o c z ę c i a N M P a n n y n a B ielanach (X V II—X V III w.) w ykonano w 1962 r. re m o n t w n ętrz a (sztu k aterie).
E r e m y K am ed u łó w (poł. X V II w.), obecnie w łasność A k ad em ii Teologii K a to lic k ie j, u ży tk o w a n e p rzew ażnie na m ieszkania, p o ddano częściow em u rem o n to w i w la ta c h 1957—62. R ów nocześnie w y k o n an o rem o n t m u rk ó w ogrodow ych, sta n o w ią cych w aż n y elem e n t kom pozycji zespołu klasztornego. A by zapobiec sam ow olnej zabu d o w ie ogródków b u d y n k am i gospodarczym i, w y k o n an o typow e, prow izoryczne pom ieszczenia.
P rz y kościele ś w . K a r o l a B o r o m e u s z a n a C hłodnej (H. M arconi, 1841—49.) w y k o n an o absydę w 1957 r. R oboty elew acy jn e i zabezpieczenie rzeźb n a e lew ac ja ch zakończono w 1959 r. W la ta c h 1960—62 p row adzone b y ły p ra c e we w n ę trz u kościoła i przy jego w yposażeniu.
K ościół św. B o n i f a c e g o n a C zerniakow ie (Tylm an z G am eren, k. X V II w.) o trz y m a ł w 1. 1958—60 now e ty n k i na elew acjach. W tra k c ie ro b ó t odsłonięto liców k ę k a m ie n n ą n a cokole. Rzeźby z ty m panonu, w y konane w n arz u cie , silnie zn i szczone — zostały w zm ocnione i u zu pełnione n a po d staw ie zach o w an y ch fra g m e n tó w i p rze k azó w ikonograficznych. W 1962 r. zakończono re m o n t ogrodzenia i b r a m y c m e n ta rz a kościelnego, k tó re j p rzyw rócono d e ta le a rc h itek to n icz n e, z a ta rte przez k ilk a k ro tn e , niew łaściw ie w ykonane ro b o ty ty n k a rsk ie .
O dbudow a kościoła G a r n i z o n o w e g o (popijarskiego), ul. D ługa 15 (Tylm an z G a m e re n — X V II w., J. F o n tan a — X V III w., G ołoński, C orazzi — 1835 r.), została zak o ń czo n a w 1960 r. (autor Suzin). P ra ce przy w y s tro ju w n ętrz a nie b yły k o n su
tow an e z K o n serw ato re m i w pro w ad ziły elem e n ty obce a rc h ite k tu rz e w n ę trz a (pi- la s try licow ane m a rm u re m , b laszane cokoły, w itra ż e itp.). W yposażenie kościoła po chodzi z D olnego Ś ląsk a i zaw iera k ilk a pozycji o w ysokim poziom ie a rty sty cz n y m . R ozbudow a kościoła P a n n y M a r i i na M arym oncie p rzy ul. G d ań sk iej w la tach 1958—60 spow odow ała dalsze za ta rc ie b ry ły daw nego pałacy k u M arii K az im ie ry S obieskiej, k tó ry m b ył p ie rw o tn ie tein b u dynek, p rzero b io n y n a kościół w I poł. X IX w.
K ościół ś w . J a c k a (dom inikanów ) z X V II w., ul. F re ta , o trzy m ał w 1957 r. ty n k i zew n ętrzn e i hełm n a w ieży. T rw a ją prace przy w yposażeniu kościoła (au to r H. K osm ólska) i odbudow ie klaszto ru . S prow adzone z L u b lin a obrazy, pochodzące z X V II w., zw iązane tem aty czn ie z zakonem D om inikanów , um ieszczone zostały w n aw a c h bocznych.
W 1958 r. zakończono roboty przy elew acjach m a u z o l e u m K o t o w s k i c h . W ykonano liców kę z piaskow ca, la ta rn ię i hełm . N ato m iast niszczeje n a d a l b o g aty w y stró j w n ętrz a. S tan ta k i zagraża zniszczeniem pięknego w n ętrz a p ro je k tu T y l-m a n a z G al-m eren z osiel-m dziesiątych la t X V II w.
W kościele p a u l i n ó w (św. D ucha) p rzy ul. N ow om iejskiej (Piola, B elotti, pocz. X V III w.) uzu p ełn ian o od 1957 r. w yposażenie w n ętrz a. W kaplicy MB C zęsto chow skiej z 1746 r. w y k o n an o w 1961 r. sz tu k a te rie i m a low idła na plafonie.
W 1957 r. zakończono odbudow ę kościoła ś w . B e n o n a (X V II—X V III w.) p rzy ul. P ieszej n a N owym M ieście. O becna fo rm a kościoła, użytkow anego od pocz. X IX w. ja k o fa b ry k a w yro b ó w żelaznych i w ielo k ro tn ie przebudow yw anego, p o w sta ła w o parciu o p rze k azy ikonograficzne. W n ętrze je s t dow olną kom pozycją, u trz y m a n ą w tra d y c y jn y m sty lu w n ę trz kościelnych z pocz. X X w. (autor Iw ańczyk).
P ra ce w ykończeniow e przy kościele ś w . M a r c i n a na P iw n ej (XV—X V III w.), prow adzone w la ta c h 1961—62, objęły w yko n an ie ty n k ó w na elew acjach o ra z w y
-20. R y n e k N ow ego M iasta, kościół S a k ra m e n te k , 21. Nowe M iasto, kościół N M Panny, w n ętrze, 1964 r.
n ag ro b e k K a ta rz y n y de B ouillon po k o n serw acji, (fot. PKZ)
1964 r. (fot. PKZ)
s tr o ju i w y p o sażen ia w n ętrz a. D ek o rac ja ścienna (płaskorzeźby, sg rafitto ) i w y p o sa że n ie zostały h a rm o n ijn ie pow iązane z z a b y tk o w ą a r c h ite k tu rą w n ę trz a , zacho w u ją c p rzy ty m p ełn ą niezależność stylow ą. W ażny ele m e n t kom pozycji sta n o w ią p ię k n e w itra ż e a b s tra k c y jn e . O pracow anie w n ę trz a kościoła św. M arcina je st p ie rw szą w W arszaw ie re a liz a c ją now oczesnego w yposażenia kościelnego o je d n o lite j i zd e cydo w an ej k o n ce p cji p lasty czn ej (au to r S. A lm a).
W kościele s a k r a m e n t e k n a R y n k u N ow ego M iasta (T ylm an z G am eren, 1687—89 r.) w y k o n a n e zostały w la ta c h 1957—60 o łta rze boczne o now oczesnej fo r m ie oraz p rzep ro w ad z o n o p rac e porząd k o w e w podziem iach, um ieszczając w nich fra g m e n ty rzeźb z p ierw o tn e g o w y stro ju kościoła. P rz ep ro w a d zo n a w la ta c h 1960—61 b ard z o sta ra n n a k o n se rw ac ja n a g ro b k a K a ta rz y n y de B ouillon z 1746 r. p rzy w ró c iła te n w ysokiej k la sy za b y te k do sta n u pierw o tn eg o .
K ościół j e z u i t ó w n a Ś w ięto ja ń sk ie j (pocz. X V II w.) o trzy m ał w la ta c h 1957—59 w y stró j w n ętrz a. R ozpoczętą w 1957 r. odbudow ę w ieży p rz e rw a n o po dw ó ch la tac h .
We w n ę trz u kościoła ś w . F r a n c i s z k a (franciszkanów ) n a Z ak ro czy m sk iej (Ceroni, 1679—1732 r., F o n tan a , 1774 r., B o retti, 1788 r.) p om alow ano ty n k i w 1962 r. W p ro w ad z en ie kolorystycznego zróżnicow ania ścian i d e ta li arc h ite k to n ic z n y c h n a dało m o n u m e n ta ln e m u w n ę trz u kościoła cechy a rc h ite k tu ry p ro w in cjo n a ln ej.
W ! ościele N a w i e d z e n i a N M P a n n y n a N ow ym M ieście (XV—X V I w., .3^, 18o , k o n ty n u o w an o rob o ty b u dow lane i b a d a n ia m urów , co pozw oliło n a o k re- s L n .e poszczególnych faz budow y kościoła w X V w. i późniejszych p rzeb u d o w ań . O d k ry to i zabezpieczono fra g m e n ty m a low ideł g otyckich w e w n ętrz u . W la ta c h 1957—61 w y k o n a n o re k o n stru k c ję sk lep ień i zakończono p rac e p rzy w zm a cn ian iu fi larów . Położono ty n k i w e w n ę trz u i obniżono poziom posadzki. W 1962 r. pro w ad zo n e b yły p ra c e p rzy ele w a c ji fro n to w e j, p o rta lu głów nym i budow ie chóru.
W la ta c h 1959—62 o d b udow any został b u d y n e k d a w n e j k a p l i c y p r a w o s ł a w n e j p rzy ul. P odw ale 5 (S. Z aw adzki, I poł. X IX w.) — z przezn aczen iem n a pom ieszczenia b iu ro w e (au to r B. Z inserling).
K ościół M. B. L o r e t a ń s k i e j na P ra d z e (X V II—X IX w.) o trzy m ał od p ó ł nocy analogiczne obejście w ew n ętrz n e ja k ze stro n pozostałych. D obudow y, łącznie z re m o n te m w n ę trz a , d o k o n an o w la ta c h 1958—62. P rz y ty m u ży tk o w n ik d o k o n a ł u su n ię cia f a r b y olejn ej z k am ien n y c h d e ta li ele w a c ji D om ku L o re ta ń sk ieg o (zn a j dująceg o się w e w n ą trz kościoła), z d z ie ra jąc je d n a k w ierz ch n ią w a rs tw ę k am ien ia i u sz k ad z ają c p ro file. L ik w id a cji uległ d re w n ia n y o łta rz rokokow y z D om ku L o re ta ń sk ie g o .
W 1957 r. rozpoczęto odbudow ę kopuły kościoła św. K a r o l a B o r o m e u s z a n a P o w ą zk a ch (M erlini, ? k. X V III w. D ziekoński, II poł. X IX w.). W 1959 r. r o b o ty zakończono łącznie z rem o n tem elew acji.
W kościele św . A ntoniego (poreform ackim ) n a S e n a to rsk ie j (X V II—X V III w.) zakończono odbudow ę kaplicy osiem nastow iecznej oraz re m o n t k ru żg a n k ó w i ogro d zenia.
W la ta c h 1960—62 przeprow adzono re m o n t kościoła św. M a r i i M a g d a l e n y w W aw rzyszew ie (XVI w.). Z m ieniono pokrycie p re z b ite riu m z blach y n a h o le n - d e rk ę , w y k o n a n o re m o n t elew acji, w n ę trz a i ogrodzenia, założono co.
R ów nocześnie z rem o n tem fasa d y kościoła św. A n n y (b ernardynów ) n a K r a k o w sk im P rzed m ieściu , pochodzącej z 1788 r., (A igner, Potocki), w yk o n an o w 1962 r. k o n se rw a c ję f ig u r czterech ew angelistów . R zeźby, p rzy p isy w an e M onaldiem u, b yły siln ie zniszczone, d o czego przyczyniła się n ie trw a ło ść m a te ria łu (narzut). N a u w ag ę z a słu g u je pom ysłow e zastosow anie p raw ie niew idocznej s ia tk i z tw o rzy w a sz tu c z n eg o ja k o o ch ro n y rzeźb p rzed gołębiam i. Z n a jd u ją c e się na fasa d zie tondo z o b r a zem św. A n n y S am otrzeciej zastąpiono p ła sk o rz eź b ą orła, u su n ię te g o po 1863 r. W k ap licy L o re ta ń sk ie j (I poł. X IX w.) um ieszczono w 1957 r. ro ze ty ceram iczne n a plafonie (au to rzy G rześkiew iczow ie). W 1962 r. z re k o n stru o w a n o trz y p o rta le w e w n ę trz u kościoła o ra z um ieszczono w itra ż n a d chórem , o p eru ją cy je d y n ie k o m p o zy cją b a rw n ą . W m a łej kapliczce w y k o n an o m alo w id ła ścienne o now oczesnej fo rm ie.
Do n ajcie k aw sz y ch p rac w W arszaw ie w o m a w ian y m o k re sie n ależało n ie w ą t pliw ie p rze su n ięc ie kościoła N a r o d z e n i a NM P a n n y n a L esznie (1683—1732 r.), obecnie p rzy Al. Ś w ierczew skiego, dokonane przez „M ostostal” w listopadzie 1962 r. (por. J. Z. L e n a rd , P rzesu w a n ie b u d y n k ó w z a b y tk o w y c h w W arszaw ie, „O chrona Z a b y tk ó w ”, (1963, n r 2 s. 13). P rz y d aw n y m z b o r z e e w a n g e l i c k i m na L esz n ie (s. Zug, ok. 1780 r.), obecnie uży tk o w an y m przez S tu d en c k i T e a tr S aty ry cz n y , ro zpoczęto w 1962 r. dobudow ę dw óch pom ieszczeń p rzy elew ac ja ch bocznych.
22. PI. T rzech K rzyży, fig u ra św. J a n a N ep o m u cen a p rzed k o n se rw a c ją , 1958 r. (fot.
S. K iliszek)
W kościołach: e w a n g e l i c k i m n a pl. M ałachow skiego (S. Zug, 1778—81) od 1957 r. i W s z y s t k i c h Ś w i ę t y c h n a p l . G rzybow skim (H. M arconi 1861—95 r.) od 1960 r. p ro w ad zo n e są p rac e p rzy w yko ń czen iu i w yposażeniu w n ętrz.
D okonano re m o n tu elew acji n a s tę p u ją c y c h obiektów : kościół św. A n n y w W i lanow ie, łącznie z rem o n tem rzeźb n a e lew ac ja ch w 1958 r., kościół św. E lżbiety w P ow sinie w 1958 r., kościół św. T ró jcy na Solcu w 1960 r., k la sz to r K a rm e litó w n a K ra k o w sk im P rz ed m ieśc iu w 1962 r. Poza ty m w y konano elew ac ję kościoła św. J a n a Bożego n a B o n ifra te rsk ie j w 1958 r.
W y k a z obiektów
skreślonych z r e je
stru z a b y tk ó w w la
tach 1957— 1962
Bagno — p rzebieg ulicy łącznie z zabudow ą, m. in. z „P ociejow em ” z poł. X IX w., B e d n arsk a 3 — k am ien ica „na K a sz te la ń sk ie m ”, II poł. X V III w.„ B iela ń sk a 9 — k am ienica, ok. poł. X IX w ., B o n ifra te rsk a — sk rzy d ło k la sz to ru B o n ifra tró w , J. F o n ta n a — S o lari — I poł. X V III w., C hłodna 9 — k am ienica, około poł. X IX w., C hłod n a 10 — kam ien ica, około poł. X IX w., C y tad e la — kościół św. A le k s a n d ra , A. Go- łoński, 1835 r., D ługa 31 — d aw n y h o te l N iem iecki, ok. 1820 r., D ługa 8 — k a m ie nica, II poł. X V III w., D ługa 10 — kam ien ica, II poł. X V III w., D ługa 34/36 — k a m ienica „na R u ra c h ” X V III w., D zika 78 — ro g a tk a P ow ązkow ska, ok. I poł. X IX w., E le k to ra ln a 1 — kam ien ica, ok. 1840 r., E le k to ra ln a 3 — k am ien ica B rzozow skiego, рюсг. X IX w., F ra n c isz k a ń sk a 11 — kam ien ica, I poł. X IX w., pl. M ałachow skiego —· p ałac K ro n e n b erg a, J. H itzig, 1867—76, M arszałkow ska 101 — dom M arconiego, H. M arconi, 1846 r., P o d w ale 40/42 — k am ienice, ок. X V III w., P o w ą zk o w sk a 2 — kam ien ica, ok. 1840 r., R ynek N ow ego M iasta — p ałac K oto w sk ich (w zespole k la sz to ru S a k ra m e n te k , T y lm an z G am e ren 1687—90 r., pl. Z w y cięstw a (Saski) —
p ałac S aski, X V II w., P ö p p e lm a n n mł. ок. 1740 r.; 1850 — Id źkow ski od 1837 г. — nie istn iejący , pl. Z w y cię stw a (Saski) — p a ła c O ssolińskich (B riihla), T y lm an z G a- m e re n 1694 r., M e rlin i X V III w. — n ie istn iejący , S e n a to rsk a 16 — p ałac J a b ło now skich (ratusz), M erlini, 1785 r. — L essel, 1817 r. i in., Solec 65 — dw orek, X IX w., Ś w ię to je rsk a — ru in y kościoła św. Je rz e g o X V w., po u p rze d n im d o k o n an iu ro z b iórki, W olska 129 — „Ż ółta K a rc z m a ”, I poł. X IX w., Z ie ln a 49 — pałacyk. J. H eu ric h ? d ru g a połow a X IX w. Poza ty m ro ze b ra n o n a s tę p u ją c e b u d y n k i z a b y t kow e: B rzozow a — sp ic h rz , X V II w., S e n a to rs k a 22 — k am ien ica „na G o łu b sk iem ”, Corazzi, 1828 r., C h e łm sk a 24 — p aw ilo n y pałacow e, k. X V III w., p rzeb u d o w an e w X X w., C y ta d e la — fra g m e n ty m u ró w k o sz ar G w ardii, X V III, X IX w., pl. G rzy bow ski 16 — k am ien ica , C orazzi? I poł. X IX w., M ostow a — fra g m e n ty ru in sz p i ta la św. Ł az arza (XV I—X V II w.).
O lbrzym ia w iększość ro b ó t z z a k re su zabytków ruch o m y ch p ro w ad zo n a była rów nocześnie z p ra c a m i b u d o w lan y m i. P rz y czym p rac e te k o n ce n tro w ały się w o k re sie 1957—62 głów nie p rzy zespole ła zie n k o w sk im i w ilan o w sk im (zw łaszcza przy ty m o statnim ) o ra z p rzy w y k a ń c z a n iu w n ę trz p ałac u K ra siń sk ic h i O strogskich. D latego też, dla w ięk szej jasn o ści u k ła d u , p rac e te om ów iono łącznie z ro b o ta m i b u dow lanym i w dziale za b y tk ó w a rc h ite k tu ry . Z tego pow odu w dziale niniejszym uw zględniono je d y n ie ro b o ty p rz e p ro w ad z o n e w yłącznie p rzy o b ie k tac h ruchom ych.
Na b ram ie p a ła c u „ p o d 4 W i a t r a m i ” n a ul. D ługiej u sta w io n o w 1960 r. u zupełnione i w y re m o n to w a n e fig u ry 4 w ia tró w , pochodzące z X V III w.
W N a t o l i n i e p rze p ro w a d z o n o k o n se rw a c ję w azonów i g ry fó w (X V III, X IX w.) na ta ra s ie pałaco w y m .
W O g r o d z i e S a s k i m um o co w an o odtłu czo n ą głow ę je d n e j z rzeźb („C hw a ła ”) z I poł. X V III w. i u sta w io n o fig u rę p o n o w n ie n a cokole w 1962 r.
W 1958 r. p rz e p ro w a d z o n o k o n se rw a c ję fig u ry św. J a n a N e p o m u c e n a n a pl. T rzech K rzyży. R zeźba ta z poł. X V III w., praw d o p o d o b n ie dzieło J. J. P le r- scha, w yróżnia się szczególną w a rto śc ią arty sty c z n ą . P ra c e polegały na d ro b n y ch uzu p ełn ien iach fig u ry i w zm o cn ien iu silnie spękanego cokołu.
W kościele Św. K r z y ż a n a K ra k o w sk im P rzed m ieściu zabezpieczono n a g ro b k i z X V II i X V III w.
W p ałac u P a c a n a ul. M iodow ej 15 p rzep ro w ad zo n o w 1959 r. k o n se rw ac ję p olichrom ii w sali „ M a u ry ta ń s k ie j” (I poł. X IX w.).
W la tac h 1960— 62 p o d d an o k o n se rw a c ji p o rtre ty z d. Z a k ł a d u i m. B o d u e - n a (obecnie Dom M ałego D ziecka). O brazy, p rz e d sta w ia ją c e zn a n e osobistości i d o broczyńców z a k ła d u z X V III w., tw o rz ą zespół w ilości d w u d zie stu p a ru sztuk.
Poza tym w y k o n an o k o n se rw a c ję k ilk u n a s tu obrazów z M uzeum P olskiego R u chu R ew olucyjnego, M uzeum H isto ry cz n eg o m . W arszaw y i W arszaw sk ieg o T ow a rzy stw a M uzycznego.
W la ta c h 1959—62 p o d d an o k o n se rw a c ji k ilk a n aście s ta ro d ru k ó w z B iblioteki N arodow ej. A u to g ra fy C hopina ze zbiorów T o w arzy stw a im. F r. C hopina, listy, p a r ty tu ry i ręk o p isy , b ędące w łasn o ścią W arszaw skiego T o w arzy stw a M uzycznego, ulotki, d ru k i i p la k a ty z M uzeum L e n in a i M uzeum P olskiego R u c h u R ew o lu cy j nego k o n serw ow ano w la ta c h 1959—61.
W la ta c h 1960—61 zostały za k o n se rw o w a n e n a stę p u ją c e p rze d m io ty zabytkow e: w aza „ e tru s k a ” z pocz. X IX w., m eble (w łasność B iblioteki N arodow ej), sz ta n d a ry z M uzeum P o lsk ieg o R u c h u R ew olu cy jn eg o , p ro p o rzec L egionów i ch o rąg iew K o n fe d e ra c ji B a rsk iej z M uzeum W ojska Polskiego.
B arbara K a c zy ń sk a
