358
RECENZJEbardzo wysoko oceniona. Z daniem M enache sobór w V ien n e oraz „K lem entyny” jasno wskazują na dylematy, jakie m iał do rozstrzygnięcia K ościół u progu X IV stulecia.
P oza wskazanym i już w cześniej pewnym i brakami szczegółow ym i należy zwrócić uwagę także na jeden m ankam ent generalny, ze w zględu na który rozprawa ta nie m oże pretendow ać do m iana wyczerpującego opracowania pontyfikatu tego papieża. M am tu na myśli rażący, szczególnie w łaśnie u historyka zajmującego się dziejam i K ościoła łacińskiego, okcydentalizm . A utorka poza Francją, Italią i A nglią czasem tylko zauważa Półw ysep Pirenejski czy obszary R zeszy. N atom iast Czechy, Polska, W ęgry czy zakon krzyżacki (i to tylko w Inflantach) pojawiają się tu jedynie jakby z obowiązku, a kilka stron im poświęconych to najsłabsze partie książki, świadczące zresztą o kiepskiej orientacji autorki w problem atyce dotyczącej tego regionu.
Prezentow ana praca z pew nością należy do interesujących przedsięw zięć naukowych, ważnych przede wszystkim dla badaczy zainteresow anych historią K ościoła rzym skiego w początkach X IV w. Z e szczególną kom petencją Sophia M enache potrafiła dokonać analizy w ielu skom plikowanych zagadnień politycznych i praw nych. Z aprezentow any przez nią obraz osoby K lem ensa V oraz jego działalności jest rzeczywiście niekiedy nowatorski, niekiedy rów nież dyskusyjny, zawsze jednak interesujący.
J a cek M aciejew ski A k a d e m ia Bydgoska im . K azim ierza Wielkiego Instytut H istorii
P reu ß isch es U r k u n d e n b u c h , S e c h ste r B a n d , 2. L ieferu n g (1 3 6 7 -1 3 7 1 ), h e r a u sg e g e b e n im
A u ftra g e d er H isto r isc h e n K o m m issio n für o s t - und w estp r e u ß isc h e L a n d esfo rsch u n g v o n K laus C o n r a d , M arburg 2 0 0 0 , s. V III + 2 9 1 -5 8 0 .
Po czternastu latach ukazał się drugi w olum in szóstego tom u pruskiego kodeksu dyplom atycznego, który został przygotowany przez znanego historyka Klausa C o n r a d a z G etyngi1. Stanowi on część drugiego z kolei tom u, który obejmuje okres rządów w ielkiego mistrza zakonu krzyżackiego W inrycha von Kniprode (1352 -1 3 8 2 ). Tom trzeci, a w numeracji kodeksu pruskiego siódm y, m iałby zam knąć tę epokę. D o zam knięcia tom u szóstego zapowiedziany jest jeszcze zeszyt trzeci, w którym mają się znaleźć oprócz uzupełnień (m.in. pokw ito w ania pruskiego cła funtow ego z lat 1368-1370), korekty, wykaz źródeł i literatury, indeksy oraz przedm ow a dla całego tomu. Życzyć należy wydawcy, nękanem u problem am i zdrowotnymi, dokończenia edycji.
Prace nad zeszytem drugim tom u szóstego zostały zakończone w 1995 r., zatem wykorzystana została w nim literatura wydana do tegoż roku w łącznie. Przy obecnych możliw ościach drukarskich pięcioletni tok druku m usi trochę dziwić. W porównaniu z poprzednim i tom am i zasady wydawnicze nie uległy w iększym zm ianom. Tekst dokum entow y został poprzedzony uzupełnieniam i d o tym czasow ego wykazu cytowanych źródeł i litera tury z pierw szego zeszytu (s. V II-V III).
Omawiany w olum in obejmuje dokum enty od numeru 508 (1 stycznia 1367) do 1008 (18 grudnia 1371) plus niedatow ane do numeru 1015 w łącznie. W zrost produkcji kancelaryjnej nienotow anej od drugiej ćwierci X IV w. był i jest pow odem , że w iększość dokum entów nie została opublikowana in extenso, lecz w regestach. T o ograniczenie ratują tylko w pewnym sensie przytoczone z oryginału tytulacje, część dyspozycyjna, listy świadków oraz datacje. Liczba dokum entów opublikowanych w całości nie przekracza jednak 15%. P oszczególn e części opracowania edytorskiego każdego dokum entu są przejrzyste i zawierają podstaw ow e informacje, dotyczące: podstawy wydania, m iejsca przechowywania oryginału lub kopii oraz dane o ich wcześniejszym opublikowaniu.
1 Zeszyt pierwszy został zrecenzowany przeze mnie na łamach PH t. LXXIX, 1988, z. 1, s. 178-180 oraz przez Irenę J a n o s z - B i s k u p o w ą , Z H t. LV, 1990, z. 1, s. 151-153.
RECENZJE
359
W śród opublikowanych dokum entów na uw agę zasługują dokum enty pokoju strzałow skiego zawartego między D an ią a H anzą (30 listopada 1369 — nr 770 -7 7 4 i 24 maja 1370 — nr 82 4 -8 3 0 ). N a podkreślenie zasługuje rów nież d ość duża liczba dokum entów pochodzących z księgi formularzowej byłej Biblioteki Mariackiej, znaj dującej się ob ecn ie w Bibliotece Gdańskiej P A N (fol. 244) oraz z archiwów w Gdańsku, Toruniu, O lsztynie, Pelplinie i W rocławiu. G łów ną podstawę edycji stanow ią jednak dokum enty pochodzące z daw nego Archiwum Zakonu Krzyżackiego w G eh eim es Staatsarchiv Preußischer K ulturbesitz w B erlin -D ah lem , następnie z Cen tralnego Archiwum Zakonu Krzyżackiego w W iedniu, archiwów w L ubece, Marburgu, W ism arze, Rewlu, K am pen i L em go oraz Archiwum W atykańskiego.
Od strony edytorskiej nie m ożna wydawcy w iele więcej zarzucić. Każdy dokum ent jest opracowany w zorow o, dokum enty niedatow ane otrzymały uzasadnione zaszeregow anie chronologiczne, a datacje w ielu już opublikowanych przekazów zostały niejednokrotnie skorygowane. Poniew aż w w ielu przypadkach wydawca był zdany na korzystanie z fotokopii dokum entu, zabrakło w opisie zewnętrznym niektórych d ość ważnych elem en tów, np.: informacji o m ateriale pisarskim, wymiarów m ateriału dokum entow ego, zapisów dorsalnych itp. N iew ątpliw ie te przypadki obciążają w pewnym stopniu kon to wydawnictwa. G am a tem atyczna zam ieszczonego m ateriału jest bardzo szeroka i trudna d o scharakteryzowania w ramach recenzji. Zawarte informacje dotyczą praktycznie wszystkich dziedzin i zagadnień tamtej epoki. Są o n e prawdziwym św iadectwem przeszłości, które historyk średniow iecza m usi najpierw przestudiować, aby uzyskać w miarę obiektywny obraz przeszłości nie tylko regionu państwa krzyżackiego. Bezw zględna w ięk szość dokum entów dotyczy spraw w łasnościow ych i prywat nych (lokacje, nadania, tytuły w łasności), następnie handlowych oraz stosunków kościelnych i politycznych. A by m óc się w tym bogatym m ateriale sw obodnie poruszać, potrzebny jest indeks, który — jak już wspom niano — przyniesie dopiero trzeci zeszyt. D o tego czasu nie pozostaje zainteresow anym nic innego, jak czekanie na publikację lub m ozolne studiow anie zawartości każdego dokumentu.
Z innych uwag: należy sprawdzić podaną w inwentarzu Archiwum Państw ow ego w Gdańsku (sygn. 300, 53, s. 24) informację o dokum encie komtura gdańskiego Ludolfa von E ssen z 25 czerwca 1367 w potw ierdzeniu króla polskiego Zygm unta I Starego, który w om awianym w olum inie nie występuje.
M im o tych pobożnych życzeń należy stwierdzić, że i ten w olum in tom u szóstego „Preußisches U rkunden b u ch es” zasługuje na jak najwyższą ocenę. B e z w ą tp ien ia id zieo n a n a k o n to d o św ia d cz o n e g o erudyty źródłow ego — Klausa Conrada, który w N iem czech na tym polu nie m a sobie równych.
Joachim Z d ren ka Uniwersytet Z ie lonogórski Instytut H istorii
K azim ierz M a l i s z e w s k i , K o m u n ik a c ja sp o łe c zn a w k u ltu rz e staropolskiej. S tu d ia z d zie
jó w k s zta łto w a n ia się fo r m i treści sp o łe czn eg o p r z e k a z u w R ze c zy p o sp o lite j szla ch eckiej, W yd aw
nictw o U n iw e r sy te tu M ik o ła ja K op ern ik a, T oruń 2001, s. 199.
Historycy i socjologow ie coraz w iększą w agę przywiązują do form komunikow ania się, uważając je za podstaw ę wszelkich stosunków społecznych. W ielu badaczy stwierdza kategorycznie: culture is co m m u n ica tio n . Polska literatura na ten tem at rozwija się rów nież bardzo intensywnie w ciągu ostatnich dwudziestu lat (m.in. Jadwiga P u z y n i n a, Janusz A . D r o b, Jan P i r o ż y ń s k i). Prezentow ana książka w zbogaca ten nurt o cenne dane i refleksje.
A utor podzielił pracę na dwie części. C zęść I: „Komunikacja społeczna w kulturze dawnej Polski” (s. 2 5 -9 4 ) składa się z trzech rozdziałów. R ozdział I przedstawia form y i środki transferu informacji i kom uni kacji społecznej w Rzeczypospolitej szlacheckiej w X V II i pierwszej p ołow ie X V III w. Był to kraj ogrom nie rozległy, z rozsianymi daleko od siebie dworkami szlacheckim i, gdzie panował znaczny głód informacji. A utor
