Litak, Stanisław
"Kirchenhistorischer Atlas von
Österreich", redigiert und hrsg. von Ernst Bernleither, Wien (I Lieferung 1966, II Lieferung 1971) : [recenzja]
Przegląd Historyczny 65/1, 189-191 1974
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
RECENZJE 189
szlaku bursztynowego znajduje swe odbicie w dobrej znajom ości terenów przez które on przebiegał, a zwłaszcza jego punktu docelowego— wybrzeży Bałtyku.
Praca W ielow iejekiego (pokazuje, że w ch w ili obecnej zasadniczy postęp w naszej znajom ości stosunków państwa rzymskiego z ludami północnego Barbaricum m ogą przynieść iprzede wszystkim studia nad kontaktami poszczególnych prow incji czy grup prow incji Imperium z terytorium położonym poza ich granicami. Chcąc np.
poznać te kwestie w odniesieniu do ziem Polski należałoby opracow ać jeszcze kon
takty D acji z obszarami leżącymi poza Karpatami oraz miast północnych i zachod
nich w ybrzeży Morza Czarnego z ich dalszym i bliższym zapleczem. W iele światła na tę problem atykę rzucałoby również przebadanie dość intensywnych w pływ ów rzymskich na wybrzeżach Bałtyku. W ymagałoby to dobrej znajom ości problem atyki archeologicznej półw yspu Jutlandzkiego, wysp Duńskich oraz Gotlandii, a w ięc o b szarów gdzie koncentruje się większość im portów rzymskich w strefie bałtyckiej.
Tego typu badania będą dopiero w stanie w yznaczyć w sposób precyzyjny zarówno znaczenie poszczególnych (kierunków penetracji ekonomicznej Rzymu w różnych ok re
sach, jak też i strefy oddziaływ ań rzymskich na terenach poza granicami Cesarstwa.
Książka W ialowiejskiego stanowi nie tylko wkład do badań nad prow incjam i n ad- dunajskimi oraz nad Europą „barbarzyńską” . Rzuca ona również cenne światło na ogólną problem atykę ekonomiczną Imperium. Zagadnienia handlu zagranicznego, z re
guły dla innych okresów historycznych bardzo dobrze opracowane, są w odniesieniu do państwa rzymskiego znane nadzwyczaj słabo. W prawdzie ogromne Imperium rzym
skie obejm ujące obszary o różnych warunkach naturalnych i o odmiennej przeszłoś
ci historycznej, było w znacznym stopniu samowystarczalne, lecz fakt ten nie może by ć podstawą d o negowania znaczenia handlu zagranicznego. Wiemy, że 'kontakty ze W schodem odgryw ały poważną rolę w życiu ekonomicznym Cesarstwa. Im porty rzym
skie znajdowane na terenach Europy środkowej są zaś w ym ow nym świadectwem zna
czenia w ym iany handlowej Rzymian z ludami zamieszkującymi Europę środkową.
Na problem atykę poruszoną w książce historyk Cesarstwa rzymskiego może jeszcze spojrzeć z innego punktu widzenia. Stosunki Rzymu ze światem ,(barbarzyńskim”
w I-III w . n. e. posiadają kapitalne znaczenie dla zrozumienia problem atyki w ęd ró
wek ludów. Jest to bowiem „prehistoria” tego tak istotnego procesu, który zasadni
czo zmienił oblicze Europy.
Praca J. W ielow iejskiego będąca podsumowaniem naszej w iedzy dotyczącej kon
taktów Imperium rzymskiego z ludami północnym i jednocześnie pokazuje now e dal
sze perspektywy tych badań.
Jerzy Kolendo
Kirchenhistorischer Atlas von Österreich. Redigiert und herausgege
ben von Em st B e r n l e i t h n e r (Geographisches Institut der U niver
sität Wien) in Verbindung mit der Sous-Commission de Cartographie de la Commission internationale d ’histoire ecclésiastique comparée, zur Fünfhundert jahrfeier der Erzdiözese Wien als Sonderband der „V er
öffentlichungen des Kirchenhistorischen Instituts der K atholisch-Theolo
gischen Fakultät der Universität W ien” (herausgegeben von Franz L o i d l ) im W iener Dom -Verlag, Wien (I Lieferung 1966, II Lieferung 1971), kart 24 [w:] Internationaler Kirchenhistorischer Atlas.
M yśl opracowania Międzynarodowego Atlasu Historycznego K ościoła została po raz pierwszy oficjalnie wysunięta na kongresach historyków w Rzym ie w 1^55 r.
i Sztokholm ie w 1960 r. przez Międzynarodową Kom isję Historii Porów naw czej Kościołów . Pracami przygotowawczymi zajął się od I960 r. Hermann H e i m p e l , dyrektor M ax-Planek-Institut für Geschichte w Getyndze. W toku dyskusji specja
190 R EC E N ZJE
listów , historyków i geografów z różnych k rajów koncentrowano się głów nie w okót w ypracow ania w spólnego programu prac nađ atlasem. Szczególne znaczenie m iało tu zwołane przez Heimpla w ramach pow ołanej już w 1955 r. P odkom isji K artogra
ficznej kolokw ium do Getyngi w 1961 r., na którym dokonano przeglądu aktu
alnie podejm ow anych w różnych ośrodkach inicjatyw o r A sprecyzowano je dnolity program prac atlasowych, w ysuw ając do ewentualnego opracowania kar
tograficznego w skali 1 :1 mil. takie tematy, ja k kościelne podziały adm inistracyj
ne, kulty ważniejszych św iętych i patrocinia, pielgrzym ki, zakony, synody, stosunki wyznaniow e, praktyki religijne, rozw ój i rozprzestrzenianie się zakonu jezuitów , re
ligijny ruch św iecki, dobroczynność oraz problem oświaty kościelnej i św ieckiej. P ro
gram ten w głów n ych zarysach obow iązu je d o dzisiaj a pierwszą próbą jeg o realiza
cji jest właśnie om aw iany przez nas „A tla s” , opracow an y i zredagowany przy w sp ół
udziale 12 specjalistów, historyków i socjologów , przez Ernesta B e r n l e i t h n e r ar profesora Instytutu Geografii Uniwersytetu W iedeńskiego oraz przew odniczącego (od 1963 r.) wspom nianej P odkom isji K artograficznej1.
„A tlas" dotyczy Austrii w je j obecnych granicach. Składa się, licząc kilka m ap i pla
nów narożnych, z 24 map, naw iązujących d o program u z Getyngi. D w ie z nich doty
czą stosunków w yznaniow ych w 1580 r., w czasie największego nasilenia protestan
tyzmu w A ustrii i w 1961 r. T ę ostatnią uzupełnia narożna maplka przedstawiająca rozmieszczenie w Austrii ludności bezwyznaniow ej. Na pięciu kartach przedstawiono terytorialną strukturę K ościoła w latach 1000 i 1250, 1600, 1782, 1850 i 1966 r. M apę organizacji 'kościelnej w 1600 r. uzupełnia narożna mapka aktyw ności synodalnej p o szczególnych biskupów w okresie przed refom iacją. Na d w óch dalszych m apach u ję
to dzieje starych zgromadzeń zakonnych, zarów no ich gałęzi m ęskich ja k i żeńskich od początku ich istnienia aż d o X X w . oraz zakonów żebraczych, kleryków regular
nych i innych k on gregacji zakonnych w ed ług stanu z 1966 r. Osobna mapa ilustruje dzieje jezuitów w Austrii. W reszcie specjalną mapę poświęcono zgromadzeniom zakon
nym kobiecym w edług stanu w 1966 r. Stosunkow o dużo m iejsca zajm uje w „A tlasie”
kult świętych. Z jednej strony są to dw ie m apy m iejsc pielgrzym kowych i czczonych przez lud m iejsc cudam i słynących a z drugiej — pięć m ap ilustrujących rozw ój p a - trociniów kościelnych od czasów najdawniejszych poprzez wczesne, właściw e i późne średniowiecze aż d o czasów nowożytnych w okresie reform acji oraz w czasach jó ze fińskich i późniejszych. Praktykom religijnym poświęcona została tylko jedna m apa przedstawiająca .procentowy udział w m szy niedzielnej, zróżnicow any w edług p ro
w in cji kościelnych, diecezji i dekanatów w 1958-1960 r. Na osobnej mapie przedsta
w iono religijn y ruch św iecki oraz różnego rodzaju religijne stowarzyszenia św ieckich w X I X i X X w . Społeczne fu n kcje Kościoła ujęte zostały zwłaszcza na d w óch m a
pach: kościelnej działalności dobroczynnej w edług stanu z 1968 r. oraz szkolnictwa wyznaniow ego w 1966 r.
Oprócz w ym ienionych m ap stosunków w yznaniow ych „A tlas” obejm u je również w pewnym zakresie inne kościoły chrześcijańskie, o ile były on e niezbędne do zro
zumienia d ziejów katolicyzm u w Austrii. Są bo przede wszystkim dw ie m apy ruchów heretyckich w średniowieczu oraz mapa K ościoła Ewangelickiego w Austrii w 1966 r.
Problem atyka „A tlasu” odpow iada w ięc w zasadzie postulatom programu z Getyn
gi. Pew ne odchylenia od tego program u Bernleithner sygnalizuje w komentarzach d o poszczególnych map. Równocześnie można zauważyć, że w dużej części „A tlas” jest pośw ięcony współczesności, reprezentowanej aż przez 8 map. W sumie „A tlas histo
ryczny Kościoła w A ustrii” jest osiągnięciem i pionierskim i dyskusyjnym . P ionier
skim bo ukazał się jak o pierwszy z serii atlasów krajow ych. Dyskusyjny, b o budzi zastrzeżenia zarów no c o do doboru problem atyki, ,jak i m etody op ra -
■ E. B e r n l e i t h n e r , K irc h e n h is to ris c h e r A tlas von Ö sterreich , „M iscellanea Historiae Ecclesiasticae" vol. Ill, Louvain 1970, s. 3S3-393.
RECENZJE 191
cowania wielu шар. Brak np. m apy obrazującej problem zagęszczenia sieci pa
rafialnej w Austrii. Nie mogą jej zastąpić mapy wyższych jednostek teryto
rialnej organizacji kościelnej. W perspektywie badań porów naw czych o w iele większe znaczenie m iałyby kartodiagram y ilustrujące w ielkość terytoriów parafialnych iw ra
mach dekanatów, czy diecezji. Na itemat parafii w „A tlasie” znajdujem y baidzo m ało.
Pom inięty został natwet tak n ęcący problem jak reform y józefińskie w tym zakresie,, mimo że w austriackiej nauce historycznej zagadnienie to jest szeroko uw zględ
niane*. W iele też zagadnień z zakresu funkcji społecznej Kościoła, ja k problem oś
wiaty, opieki społecznej (szpitale), czy działalność bractw, zostało bardzo słabo uw zględnianych. W łaściwie problem atykę tę całkowicie pominięto, jeśli chodzi o okresy
historyczne, choć w iadom o, że dla tych czasów m iała ona bez porównania w iększe znaczenie niż dla czasów nam współczesnych. Odnosi się wrażenie, że om aw iany „A t
las” jest nie tyle dziełem powstałym w oparciu o równolegle prowadzone szczegóło
w e badania geograficzno-historyczne, ile raczej kartograficznym podsumowaniem ist
niejącego stanu badań. Największe jednak zastrzeżenia budzi niestety -metoda opra
cowania dość w ielu map. Umieszczenie np. na pięciu mapach patrociniów po 50, 87, 100, 114, i 121 różnych znaków czyni je zupełnie nieczytelne i lepiej byłoby nie za
daw ać sobie trudu ich tysow ania. Podobne zastrzeżenia można wysunąć w odniesie
niu d o niektórych m ap zakonnych. Najlepiej przedstawiają się mapy stosunków w y znaniowych w 1580 i w 1961 r. oraz niektóre m apy podziałów administracyjnych, ma
p y zaikonu jezuitów i K ościoła Ewangelickiego w 1966 г., przede wszystkim dzięki um iejętnemu zastosowaniu kolorów . Bardzo natomiast interesująca jest mapa prak
tyk religijnych w 1958-1960 r. w Austrii, opracowana przez Bem leithnera i E. В o - d z a n i t ę . Potwierdza ona tezę, że na terenach najbardziej uprzemysłowionych, o du
żych ośrodkach m iejskich, praktyki religijne kształtują się na najniższym poziomie.
Obszary zaś, ogólnie biorąc, o tradycyjnej kulturze chłopskiej, wykazują wysoki o d setek praktykujących. Ciekawie prezentuje się również mapa m iejsc pielgrzym ko
wych, w śród których zdecydowanie przeważają m iejsca kultu maryjnego.
Należy podkreślić, że przedstawione w yżej niedociągnięcia „Aitlasu” austriackiego w ynikają w pewnym stopniu z ch ęci m ożliwie ścisłego trzymania się sform ułowane
go w G etyndze planu. Dlatego też powyższe słow a krytyki odnoszą się rów nież i d o tego planu, który ju ż samemu autorowi omawianego tu „Atlasu” nie zawsze w y dawał się realny. Ukazanie się „Atlasu historycznego Kościoła w Austrii” pow inno w ięc dać podstaw ę do ponow nego przemyślenia ogólnej, niezbyt jeszcze precyzyjnej k oncepcji m iędzynarodowego historycznego atlasu Kościoła z koniecznym uwzględ
nieniem specyfiki poszczególnych krajów , jak też szeroko obecnie dyskutowanych — przede wszystkim w nauce francuskiej, niemieckiej i polskiej — metod opracow yw a
nia map, także i historycznych*.
Stanisław Litak
Straszimir D i m i t r o w, Krästo M a n c z e w, Istorija na bałkanskite narodi, S ofija 1971, s. 421.
W ostatnich latach w dorobku historiografii bałkańskiej coraz większy udział mają uczeni bułgarscy — kontynuujący osiągnięcia Iwana S z i s z m a n o w a , W a
syla A p r i ł o w a czy Michaiła A r n a u d o w a . Skupieni w Instytucie Historii í Por. J. W o d k a , Kirche in Österreich. Wegweiser durch ihre Geschichte,W ien 1959, s. 308—
309 1 bibliografia, s. 450—«55.
* Por zwłaszcza: J. B e r t i n , Sem iologie graphique. Les diagrammes. Les réseaux. Les car
tes, Paris 1967 i R. O g r 1 s s e k, Die Karte als Hilfsmittel des Historikers. Eine allgem ein-ver
ständliche Einführung in Entwurf und Gestaltung von Geschichtskarten, Gotha — Leipzig 19β8.
Problem atyka ta byla też szeroko dyskutowana na międzynarodowym kolokw ium pośw ięconym historii socjo-rellg ijn ej w Warszawie w 1971 r.
