Kolendo, Jerzy
"La mine antique ďAljustrel (Portugal)
et les tables de bronze de Vipasca",
Claude Domergue, Paris 1983 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 7 6 /1 ,151-153 1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
r e c e n z j e
Claude D o m e r g u e , La m ine antique d’A ljustrel (Portugal) et les tables de bronze de Vipasca, Publications du C entre P ierre Paris. 9, P aris 1983, s. 210. Ten
sam tek st [w:] „Conim briga” t X XII, 1983.
K opalnia Vipasca, dzisiejsze A ljustrel w Portugalii, zajm uje w yjątkow e m iej sce w bogatej literatu rze poświęconej górnictw u w okresie cesarstw a rzymskiego. Z tej miejscowości pochodzą bowiem dwie tablice brązowe odkryte w r. 1876 i 1906, które zaw ierają fragm enty rozporządzeń regulujących w sposób nadzwyczaj dro biazgowy zarówino organizację pracy w kopalni, jak też całość życia znajdującej się obok osady górniczej. Jeden z tych tekstów możemy datować n a czasy H adria- na, drugi zaś jest nieco wcześniejszy.
Mimo swej fragm entaryczności oraz licznych lakun i niejasności obydwie tablice z Vipasca są bezcennym źródłem do poznania funkcjonow ania kopalń w okresie cesarstw a rzymskiego». Teksty te m ają również wielkie znaczenie przy badaniu rzym skiej polityki ekonomicznej w prowincjach.
Trzeba jednak sobie zdawać spraw ę z tego, że obraz który otrzym ujem y a n a lizując tablice z Vipasca jest dość fragm entaryczny. Mamy tu bowiem do czynienia z obszarem eksterytorialnym , podobnie ja k wielkie domeny w Afryce, zarządza nym przez p ro k u rato ra cesarskiego. Istniał tu bardzo specyficzny system monopoli prowadzący do tego, że w Vipasca mógł działać tylko jjeden fryzjer, czy też szewc m ający wyłączne praw o w ykonyw ania i reperow ania obuwia. Ten monopol w y dzierżawiali rzem ieślnicy od adm inistracji, k tó ra z kolei w drobiazgowy sposób regulow ała wiele bardzo szczegółowych spraw . Tak np. były ustalane ceny na gwoździe do butów.
T eksty z Vipasca pozw alają nam też n a prześledzenie w ielu szczegółów zw ią zanych z w ydobyw aniem kruszców. E ksploatacją zajm owali się koloni, którzy byli zobowiązani do oddaw ania adm inistracji połowy wydobytej rudy. Pośrednio do w iadujem y się też, że w kopalniach pracow ali zarówno ludzie wolni, ja k i n ie wolnicy. Trzeba stwierdzić, że obydwie tablice z Vipasca dostarczają sporo infor m acji o niew olnictw ie. Szkoda tylko, że na ten ciekawy aspekt Cl. D o m e r g u e nie zwrócił dostatecznej u.wagi i nie osadził konkretnych inform acji dostarczonych przez teksty z Vipasca w ogólnej wiedzy o niewolnictwie antycznym.
U staw y z Vipasca posiadają bardzo bogatą litera tu rę pow stałą przede w szyst kim po opublikow aniu poszczególnych inskrypcji. Zajm ow ała się ona głównie re konstrukcją uszkodzonych tekstów oraz ustalaniem sensu poszczególnych przepi sów. Ogromne dyskusje erudycyjne dotyczące pewnych szczegółów oraz koncentro w anie uwagi n a problem ach praw nych, zresztą bardzo ważnych i ciekawych, po wodowało, że obraz system u eksploatacji kruszców w kopalni Vipasca, jak też życia ludności górniczej nie przedstaw iał się zbyt jasno.
Studium Claude Domergue o kopalni w A ljustrel pow stałe na m arginesie znajdującej się w druku jego wielkiej pracy o górnictwie n a terenie Półwyspu Pirenejskiego, stanow i przełom w badaniach n ad tablicam i z Vipasca. Te regula m iny pracy w kopalni autor analizuje w oparciu o doskonałą znajomość zarówno ogólnej problem atyki górnictw a antycznego, jak też i o autopsję samego regionu A ljustrel, gdzie prow adził badania archeologicznie.
152 R E C E N Z J E
P raca Cl. Domergue składa się, jak sugeruje zresztą jej tytuł, z dwóch części. Pierw sza (Si 7—40) zbiera wszystkie dostępne wiadomości o Vipasca, druga zaś (s. 41—180) przynosi szczegółowy kom entarz krytyczny i egzegetyczny dwóch tablic brązowych oraz stara się dać całościowy obraz życia w kopalni i osiedlu górni czym.
W pierwszej części znajdujem y przede w szystkim inform ację o w arunkach geologicznych złoża w Vipasca, co ma ogromne znaczenie dla rekonstrukcji teah- niki górniczej. Szczególnie cenną je st analiza inform acji o śladach antycznych ro bót górniczych. Autor w ykorzystał tu między innym i archiw alia związane z eks ploatacją rudy w X IX i X X w. Różnego rodzaju plany w ykonywane dla bieżących potrzeb eksploatacyjnych dostarczyły inform acji o starożytnych robotach górni czych. M ateriał ten został poddany bardzo wnikliw ej analizie żródłoznawczej. P rzy kładem tego typu zabiegów mogą być rozważania, k tóre doprowadziły do stw ier dzenia, że sztolnia wodna w' A ljustrel używ ana w X IX w., w rzeczywistości była dziełem rzym skim . U stalenie takie wymagało zajęcia się .historią eksploatacji zło ża w A ljustrel w X IX w. Znaczenie badań nad tą dokum entacją archiw alną w y nika z faktu, że współczesna eksploatacja zniszczyła większość śladów antycznych robót górniczych.
Duże znaczenie m ają liczne analizy chemiczne odpadów produkcyjnych pozo stałych po eksploatacji prowadzonej przez Rzymian. Pozwoliły one, w raz z infor m acjam i dotyczącymi geologii złoża, na ustalenie nie zawsze jasnych kwestii, jakie m etale uzyskiwano z kopalni w Vipasca. Była to miedź, srebro, a praw do podobnie również i złoto. Nie można też wykluczyć eksploatacji żelaza. Analizy chemiczne pozwoliły na w yjaśnienie inform acji jednej z tablic z Vipasca m ów ią cej o istnieniu dwóch rodzajów szybów (putei aerarii i putei argentarii) związa nych z wydobywaniem miedzi i srebra. Ciekawe są też obserwacje au to ra doty czące zależności między głębokością zalegania złoża eksploatowanego w starożyt ności a zaw artością procentową miedzi w rudzie. Udało się stwierdzić, że Rzym ia nie eksploatow ali do większych głębokości tylko rudy o dużej zaw artości miedzi. W w ypadku ru d zawierających m niej m etalu wydobywano je tylko w w arstw ach przypowierzchniowych.
W artość pracy Cl. Domergue polega przede w szystkim na osadzeniu dwóch tablic z Vipasca w konkretach historii Półw yspu Pirenejskiego oraz w realiach prak ty k górniczych stosowanych w starożytności. Stw ierdzenie takie nie u m niej sza w kładu au to ra w tradycyjną już problem atykę epigraficzną i praw niczą zw ią zaną z in terp re tacją tablic z Vipasca.
Druga część książki przynosi szczegółowe opracow anie obu tablic. Z najduje się tu w stęp epigraficzny podający inform ację o aspekcie m aterialnym tablic oraz o ich paleografii. N astępnie mam y tek st rozporządzeń w raz z przejrzystym ap a ratem krytycznym i przekładem . Kom entarz pierwszego tekstu z Vipasca zacho wanego z dużymi lakunam i składa się z dwóch części. Pierw sza stanow i dyskusję nad proponowanym i restytucjam i, druga zaś przynosi właściwy kom entarz histo ryczny. Takie rozdzielenie problem atyki należy uznać za zabieg bardzo szczęśliwy w porów naniu z dotychczasową praktyką, kiedy to propozycje różnych uzupełnień spychały na dalszy plan podstawowe problem y interpretacyjne.
W podsum owaniu autor stara się określić ch arak ter analizowanych tekstówi. Druga inskrypcja z Vipasca jest, według Cl. Domergue, lokalnym regulam inem dostosowanym do specyfiki eksploatacji złóż w południowo-zachodniej części Pół wyspu Iberyjskiego, a naw et w pewnych w ypadkach do samej kopalni w A lju strel. Tekst ten odbija jednak ogólne zasady działania adm inisracji kierującej kopalniam i należącym i do cesarza.
R E C E N Z J E
153
Książkę Claude Domergue o kopalni w Vipasca należy uznać za bardzo po ważmy w kład w studia nad górnictwem antycznym . Jednocześnie praca ta poka zuje, do jak ciekawych stw ierdzeń mogą prowadzić badania n ad k u ltu rą m ate rialną traktow aną nie jako cel sam w sobie, lecz w powiązaniu z historią gospo darczą i społeczną.
Jerzy Kolendo
M iloslav P o l í v k a , M ikuláš z Husi a nížší šlechta v počátcích
husitské revoluce, Rozpravy Československé Akademie Věd, Rada
Společenských Věd 92Л, Academia, P raha 1982, s. 69.
Fenom en husytyzm u, pomimo olbrzymiej już bibliografii nie przestaje być w dalszym ciągu atrak cy jn y dla historyków. Niezwykłość zjaw iska skłania do coraz nowych studiów i to nie tylko wśród Czechów, ale również w innych krajach. Istniejące ogólne ujęcia ruchu husyckiego są już w znacznej mierze p rzestarzałe1, dlatego z uznaniem należy powitać każdą nową próbę naśw ietlenia wycinkowych fragm entów tego ruchu. W starannie redagow anej serii rozpraw Czechosłowackiej Akadem ii Nauk otrzym aliśm y pracę M. P o 1 í v к i. R eprezentant młodszego poko lenia m ediewistów czeskich dał się już poznać jako autor artykułów eksplorują cych problem atykę społeczno-polityczną i gospodarczą czasów husyckich oraz epoki poprzedzającej 2.
Dzieje społeczeństwa ziem czeskich nie cieszyły się w przeszłości zbytnim zainteresow aniem historyków . Szlachta czeska posiada co praw da pew ną liczbę poświęconych jej opracowań, ale kw estii niejasnych pozostaje ciągle bardzo wiele, a w śród nioh są takie jak geneza arystokracji czy też rozw arstw ienia szlachty n a wyższą czyli panów i niższą (rycerze, włodycy, „zemanie”, panosze). Rozw arst w ienie to uwidacznia się w XIV w., chociaż praw ne rozdzielenie szlachty n a dwie nierówne pod względem przywilejów i upraw nień w arstw y następuje dopiero w końcu w ieku XV.
Różnicujące się społeczeństwo czeskie wzięło aktyw ny udział w ruchu husy- ckim, choć nie wszystkie jego części w sposób równie zdecydowany. Jednym z n a j ciekawszych zagadnień jest postaw a szlachty wobec husytyzm u a zwłaszcza jej niższych w arstw . Wiadomo, że niższa szlachta opowiedziała się w znacznej części po stronie ruchu husyckiego, nie całkiem jednak wyjaśnione są m otyw y takiej postawy.
P róbuje odpowiedzieć na to pytanie M. Polívka. P raca dzieli się n a dwie czę ści. Pierw sza charakteryzuje położenie niższej szlachty w okresie przedhusyckim, w drugiej zaś postaw ę tej w arstw y ukazano poprzez jednego z jej czołowych przedstaw icieli M ikołaja z Husy. Pierw sza część w większym stopniu naw iązuje do wcześniejszych ustaleń i szeroko uwzględnia literatu rę przedm iotu; druga sta nowi już w yraźnie produkt samodzielnych badań.
1 Udana jest p a rtia tekstu poświęcona husy ty zmówi w najnowszej syntezie dziejów ziem czeskicih: Přehled dějin Československa t. I, c z. 1 (do r. 1526), P ra ha 1980, s. 419 nn.
*^M. in. M. P o l í v k a , A contribution to the problem of property differentia
tion of the lesser nobility in the pre-hussite period in Bohemia, „Hospodářské
D ějiny — Economic H istory” t II, P rah a 1978, s. 331—359; t e n ż e , Tábor v čes
k ýc h dějinách, [w:] H u sitský Tábor t. II, Tábor 1979, s. 7—16; t e n ż e , M ikuláš z Husi v počátcích h usktské revoluce, [w:] H usitský Tábor t. IV, Tábor 1981,
s. 69—75; t e n ż e , Předpoklady pro účasti nižší šlechty v hustiské revoluci (klíčové
problém y studia), [w:] Historiografie čelem к budoucnosti. Sborník к šedesátinám akadem ika Jaroslava Purše, P rah a 1982, s. 205—224.
