Ewa SOSNOWSKA
System pomocy dzieciom krzywdzonym
Krzywdzenie dzieci jest jednym z najbardziej niepokojących zjawisk wystĊ- pujących we wspóáczesnym Ğwiecie. Rozumiane jest jako wszelkie formy fizy- cznego i/lub emocjonalnego záego traktowania, wykorzystywania seksualnego, zaniedbywania lub niedbaáego traktowania oraz komercjalnej lub innej eksploa- tacji, które powodują lub zagraĪają wystąpieniem szkód dla zdrowia dziecka, je- go przetrwania, rozwoju lub godnoĞci, a które wystĊpują w relacji odpowiedzial- noĞci za dziecko, zaufania lub przewagi nad nim1.
Terminy pokrewne wystĊpujące w jĊzyku polskim to przemoc wobec dziec- ka, znĊcanie siĊ, záe traktowanie czy maltretowanie.
Krzywdzenie dzieci moĪe byü ujmowane w róĪnorakich perspektywach.
WiĊkszoĞü badaczy zajmujących siĊ tą problematyką dokonuje nastĊpującego podziaáu:
— ze wzglĊdu na formĊ i charakter:
– maltretowanie fizyczne;
– maltretowanie psychiczne lub emocjonalne;
— ze wzglĊdu na sposób dziaáania:
– przez dziaáanie (aktywne) – dziecko zostaje zranione fizycznie, psychi- cznie i/lub seksualnie;
– przez zaniedbanie (pasywne) – ma miejsce wtedy, gdy zaniedbywane są potrzeby dziecka;
— ze wzglĊdu na miejsce zaistnienia:
– w rodzinie – sprawcami są rodzice, rodzeĔstwo, dziadkowie, wujostwo;
– poza rodziną – sprawcami krzywdzenia są instytucje (np. dom dziecka, szkoáa) lub nawet caáe spoáeczeĔstwo jako caáoĞü (np. obowiązujący sys- tem opieki czy system prawny)2.
1 G.E. Krug i inni, World report on violence and health, WHO Genewa 2002, www. who.org, s. 59.
2 A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, Kraków 2002, s. 42.
Jak podkreĞlają badacze tej problematyki, kaĪdy rodzaj záego traktowania dzieci oddziaáuje na wszystkie dziedziny ich rozwoju3. Wpáywa na stan zdrowia fizycznego, psychicznego, umysáowego czy teĪ na jakoĞü stosunków z innymi ludĨmi. Choü nastĊpstwa krzywdzenia dzieci dla ich rozwoju są zagadnieniem doĞü dobrze spenetrowanym w literaturze, warto im poĞwiĊciü uwagĊ, gdyĪ pod- kreĞlają wagĊ problemu i uzmysáawiają koniecznoĞü podejmowania okreĞlonych form pomocy.
Charakter i poziom szkodliwego wpáywu przemocy na dzieci zaleĪny jest od ukáadu wielu czynników, poĞród których najczĊĞciej wymieniane są:
— indywidualne cechy psychiczne dziecka (emocjonalne, intelektualne);
— wáaĞciwoĞci i moĪliwoĞci rozwojowe (wiek, róĪnego rodzaju uáomnoĞci);
— związki z osobą agresora;
— formy i intensywnoĞü oraz czas doznawania krzywdy.
Wymienieni wyĪej autorzy R. Thomas i P. Thomas dokonują prezentacji skutków krzywdzenia dzieci poprzez analizĊ „zadaĔ rozwojowych”, których rea- lizacjĊ zaburza záe traktowanie dziecka. Oto one:
1. Panowanie nad stanami emocjonalnymi. Dzieci – ofiary záego traktowania posiadają zaburzoną umiejĊtnoĞü regulacji stanów emocjonalnych, przeja- wiającą siĊ zarówno zmniejszoną, jak i zwiĊkszoną ekspresją emocjonalną oraz wzmoĪonymi wahaniami w ujawnianiu emocji. Dla takich dzieci cha- rakterystyczne jest ujawnianie wzmoĪonego negatywizmu, záoĞci, agresji, stanów nudy, depresji oraz czĊste wystĊpowanie zmian przeĪywanych emocji.
2. Przywiązanie siĊ do osób sprawujących opiekĊ. Relacja przywiązania do opiekunów jest skáadnikiem wewnĊtrznego obrazu Ğwiata dziecka. Opusz- czenie fizyczne i psychiczne powoduje u dziecka skrajne poczucie uzaleĪ- nienia od innych. W stosunkach z innymi wystĊpuje silna ambiwalencja, tj.
konflikt dąĪenie – unikanie. Dzieci – ofiary przemocy unikają związków z innymi i wycofują siĊ emocjonalnie.
3. Odczucia związane z wáasną osobą oraz zdolnoĞü do autonomii. DoĞwiad- czenie przez dziecko ataku na wáasną osobĊ rodzi poczucie „uszkodzenia JA”. Charakteryzuje je negatywny obraz wáasnej osoby. CzĊsto narzekają na dolegliwoĞci cielesne oraz przejawiają niepokój dotyczący wáasnego ciaáa.
Dokonują róĪnych form autoagresji.
4. Rozwój posáugiwania siĊ symbolami i reprezentacjami poznawczymi. Dzieci – ofiary przemocy preferują zabawy stereotypowe, ubogie w symbole, na-
3 A. Nowakowska, Dziecko – ofiara domowej przemocy, [w:] Patologie naszych czasów, red.
A. DrąĪek i E. DrąĪek, Biaáystok 2007, s. 21–28; R. Thomas i P. Thomas, Skutki krzywdzenia dzieci dla ich rozwoju, [w:] Jak organizowaü lokalny system pomocy dzieciom krzywdzonym, red. W.M. Sajkowska, Warszawa 2002, s. 91–103; P.T. Nowakowski, Alkohol, przemoc i prze- stĊpczoĞü, [w:] Alkohol, alkoholizm i przemoc, materiaáy konferencyjne, Lublin 2004, s. 21–55.
tomiast przejawiają niechĊü do zabaw polegających na odgrywaniu roli, gdyĪ zbyt to ich obciąĪa emocjonalnie. Chcąc siĊ czuü bezpiecznie, cofają siĊ do okresu, kiedy dysponowaáy tylko konkretnymi reprezentacjami tego, co skáadaáo siĊ na ich Ğwiat.
5. Kontakty z rówieĞnikami. Cechuje je skrajnoĞü róĪnych zachowaĔ – od wy- cofania i bezradnoĞci po agresjĊ.
6. Funkcjonowanie szkolne. Dzieci krzywdzone przeĪywają niepokój, lĊk, są peáne obaw i nie mają odwagi swobodnie badaü Ğwiata, w którym Īyją. Za- dania umysáowe wymagające refleksji są traktowane przez takie dzieci jako zbĊdne, gdyĪ po prostu unikają one myĞlenia.
Efektywne strategie przeciwdziaáania przemocy wobec dzieci powinny uwzglĊdniaü jednoczenie dziaáania na róĪnych poziomach spoáecznych4. Powin- ny one obejmowaü swymi rozwiązaniami i wskazaniami dziaáania wobec kon- kretnych dzieci i ich rodzin (poziom indywidualny), formuáowaü i realizowaü dziaáania na poziomie terytorialnej zbiorowoĞci (poziom lokalny) oraz formu- áowaü i wskazywaü okreĞlone dziaáania chroniące dzieci przed przemocą na po- ziomie ogólnospoáecznym.
Wspóáczesne stanowiska okreĞlające charakter interwencji silnie akcentują koniecznoĞü podejĞcia systemowego, czyli dąĪenie do tworzenia ogólnych i lo- kalnych systemów ograniczania problemu krzywdzenia dzieci5.
Mając na uwadze ogólny system zapewniający wáaĞciwe warunki rozwoju dzieci oraz ich ochronĊ przed záym traktowaniem, wskazuje siĊ na aktywnoĞü wielu miĊdzynarodowych organizacji i stowarzyszeĔ, które przez swą dziaáal- noĞü tworzą standardy i regulacje w zakresie pomocy dzieciom krzywdzonym.
MoĪna w tym miejscu zaprezentowaü najwaĪniejsze dziaáania na arenie miĊdzy- narodowej i w Polsce, które wyznaczają regulacje i standardy postĊpowania in- stytucji paĔstwowych wobec ofiar przestĊpstw, ze szczególnym uwzglĊdnieniem dzieci. Oto one:
1. Standardy Rady Europy:
– Europejska Konwencja o kompensacji dla ofiar przestĊpstw popeánio- nych z uĪyciem przemocy z 1983 r. (nieratyfikowana przez PolskĊ);
– Zalecenie Rady Europy Nr R(85)11 w sprawie pozycji ofiary w prawie w procesie karnym;
– Zalecenie Rady Europy Nr R(87)21 w sprawie zapobiegania wiktymiza- cji i pomocy dla ofiar przestĊpstw.
4 E. Jarosz, Problem krzywdzenia dzieci w pedagogice spoáecznej, „Pedagogika Spoáeczna” 2005, nr 3, s. 57–65.
5 D. Daro, A. Donelly, Charting the waves of prevention: two steps forward one step back, „Child Abuse and Neglect. The International Journal” 2002, nr 2, s. 732–742.
2. Standardy Unii Europejskiej:
– Ramowa decyzja z 15 marca 2001 r. o pozycji ofiary w postĊpowaniu karnym.
3. Wybrane miĊdzynarodowe standardy ochrony dzieci przed przemocą i wy- korzystaniem:
– Rekomendacja R 79/17 w sprawie ochrony dzieci przed okrutnym i poni- Īającym traktowaniem;
– Rekomendacja R 85/17 w sprawie przemocy w rodzinie;
– Rekomendacja R 90/2 na temat Ğrodków spoáecznych w zakresie prze- ciwdziaáania przemocy w rodzinie;
– Rekomendacja R 91/9 w sprawie Ğrodków nadzwyczajnych dotyczących rodziny;
– Rekomendacja 1371 (1998) o krzywdzeniu i zaniedbywaniu dzieci;
– Rekomendacja 1065 (1987) w sprawie handlu dzieümi i innych form ek- sploatacji dzieci;
– Rekomendacja 16 (2001) o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzy- stywaniem;
– Rekomendacja 135 (2003) o lokalnej wspóápracy na rzecz prewencji i zwal- czania przemocy w szkole.
4. Standardy polskie:
– Polska Karta Praw Ofiar (realizuje przedstawione wyĪej standardy postĊ- powania z ofiarami przestĊpstw zawarte miĊdzy innymi w: Deklaracji ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwoĞci dla ofiar przestĊpstw i naduĪyü wáadzy z 1985 r.; Europejskiej Konwencji o kompensacji dla ofiar przestĊpstw popeánionych z uĪyciem przemocy z 1983 r.; Zaleceniu Rady Europy Nr R(85)11 w sprawie pozycji ofiary w prawie karnym;
Zaleceniu Rady Europy Nr R(87)21 w sprawie zapobiegania wiktymiza- cji i pomocy dla ofiar przestĊpstw;
– Ogólnopolskie Forum na rzecz Ofiar PrzestĊpstw (efekty jego dziaáalno- Ğci to m.in. ustanowienie 22 lutego Dniem Ofiar PrzestĊpstw)6.
Innym dokumentem regulującym prawa dzieci są Wytyczne dotyczące ochro- ny prawnej dzieci – ofiar i Ğwiadków przestĊpstw7 opracowane przez MiĊdzyna- rodowe Biuro ds. Praw Dziecka (IBCR) w ramach projektu „SprawiedliwoĞü dla Dzieci – Ofiar i ĝwiadków PrzestĊpstw”. Niniejsze Wytyczne mają miĊdzy in- nymi na celu wspomagaü profesjonalistów, którzy pracują z dzieümi – ofiarami i Ğwiadkami przestĊpstw, w ich codziennej praktyce; pomagaü rządom paĔstw,
6 M. Sajkowska, J. SzymaĔczak, MiĊdzynarodowe standardy ochrony ofiar przestĊpstw, „Dziecko Krzywdzone” 2004, nr 6, s. 6–13.
7 Wytyczne dotyczące ochrony prawnej dzieci – ofiar i Ğwiadków przestĊpstw, „Dziecko Krzyw- dzone” 2005, nr 10, s. 6–17.
organizacjom miĊdzynarodowym, instytucjom, organizacjom pozarządowym w projektowaniu i wdraĪaniu ustawodawstwa; usprawniaü proces modyfikowa- nia przepisów prawnych, procedur i praktyk tak, aby zapewniaáy one peáne po- szanowanie praw dzieci – ofiar i Ğwiadków przestĊpstw.
Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi szeroko rozumiane prawa dzieci w Polsce są:
— Konstytucja. Art. 72 zapewnia wprost ochronĊ praw dziecka:
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronĊ praw dziecka. KaĪdy ma pra- wo Īądaü od organów wáadzy publicznej ochrony dziecka przed przemo- cą, okrucieĔstwem, wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawa do opieki i pomocy wáadz publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy wáadzy publicznej oraz osoby od- powiedzialne za dziecko są obowiązane do wysáuchania i w miarĊ moĪ- liwoĞci uwzglĊdnienia zdania dziecka.
4. Ustawa okreĞla kompetencje i sposób powoáywania Rzecznika Praw Dziecka);
— Kodeks pracy (np. zabrania siĊ zatrudniania dzieci, które nie ukoĔczyáy 15 lat);
— Kodeks karny i postĊpowania karnego (Kodeks karny gwarantuje szczególną ochronĊ dziecka, wyróĪniając czyny, które uznane są za przestĊpstwa jedy- nie wtedy, gdy adresowane są wobec dziecka; Kodeks postĊpowania karnego okreĞla procedurĊ postĊpowania przed policją, prokuratorem i sądem, która ma doprowadziü do osądzenia i ewentualnego skazania sprawcy przestĊp- stwa wobec dziecka);
— Kodeks rodzinny i opiekuĔczy (zamieszczone są tu podstawowe informacje o zakresie wáadzy rodzicielskiej oraz materialne i niematerialne obowiązki rodziców wzglĊdem dzieci);
— Ustawa o postĊpowaniu w sprawach nieletnich (np. art. 3 § 1 u.p.n. stanowi, Īe w sprawie nieletniego naleĪy kierowaü siĊ przede wszystkim jego dobrem i dąĪyü do osiągniĊcia korzystnych zmian w jego osobowoĞci i zachowaniu oraz zmierzaü w miarĊ potrzeby do prawidáowego speániania przez rodziców i opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego);
— Konwencja Praw Dziecka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych (zgodnie z Konwencją dziecko, tzn. osoba mająca mniej niĪ 18 lat, jest podmiotem praw i wolnoĞci, a nie przedmiotem praw innych osób. Konwencja z uwagi na dobro dziecka nakáada na rodziców, wszystkie inne osoby oraz organy wáadzy paĔstwowej obowiązek kierowania siĊ we wszystkich dziaáaniach troską o najlepiej pojĊty interes dzieci. Dokument ten wymaga poszanowania toĪsamoĞci i godnoĞci dziecka przez innych czáon- ków spoáeczeĔstwa, przewiduje obowiązek paĔstwa do zabezpieczenia zdro-
wotnych i wychowawczo-bytowych potrzeb dziecka. Ratyfikacja Konwencji Praw Dziecka jest toĪsama ze zobowiązaniem paĔstwa do zachowania zgod- noĞci z nią obowiązujących przepisów i aktualnej polityki spoáecznej. W tym znaczeniu Konwencja tworzy porządek prawny Polski)8.
Oto najpopularniejsze organizacje i fundacje oferujące profesjonalną pomoc dzieciom krzywdzonym w Polsce:
— ,,Niebieska Linia”;
— „Fundacja Kidprotect.pl”;
— „Fundacja Dzieci Niczyje”;
— „Fundacja Pomocy Dzieciom – Ofiarom Gwaátu i Przemocy”;
— „Fundacja Mederi”;
— „Fundacja Przyjacióáka”;
— „Fundacja ĝwiĊtego Mikoáaja”;
— „Stowarzyszenie Aslan”;
— „Stowarzyszenie dla Dzieci i MáodzieĪy Szansa”;
— „Stowarzyszenie OPTA”;
— „Towarzystwo Nasz Dom”
— „Komitet Ochrony Praw Dziecka”.
Obowiązek interweniowania w przypadku przemocy wobec dziecka spoczy- wa zarówno na osobach zawodowo zobowiązanych do pomocy dzieciom (np.
nauczyciele, pedagodzy, policjanci, lekarze, pracownik socjalny), jak równieĪ na zwykáych obywatelach, sąsiadach i znajomych. Sformuáowanie uniwersalnej strategii postĊpowania w przypadku, gdy dowiadujemy siĊ o krzywdzie dziecka, nie jest moĪliwe. Wiele elementów skáadających siĊ na konkretną sytuacjĊ de- cyduje o trafnoĞci wyboru podejmowanych dziaáaĔ9. Jedną z moĪliwoĞci jest po- wiadomienie sądu rodzinnego, co nie wymaga Īadnej szczególnej formy pisma procesowego. Czasami sytuacja dziecka jest na tyle niebezpieczna, Īe nie ma czasu na powiadomienie sądu. W wypadku bezpoĞredniego zagroĪenia Īycia i zdrowia dziecka wzywamy policjĊ. W sytuacji, gdy jesteĞmy pewni, Īe zacho- wanie wzglĊdem dziecka ma charakter przestĊpczy, to powiadamiamy prokura- turĊ, która rozpocznie dziaáanie wyjaĞniające. Wymienione trzy sposoby pomo- cy dziecku krzywdzonemu mają charakter prawny. Nie zawsze jednak sytuacja problemowa wymaga tak zdecydowanych dziaáaĔ. CzĊsto efektywniejsza, szyb- sza i mniej inwazyjna strategia pomocy dzieciom – ofiarom przemocy moĪe byü zbudowana we wspóápracy z lekarzem, pracownikiem oĞrodka pomocy spoáecz- nej, pedagogiem, psychologiem, prawnikiem. Stworzenie wspólnej páaszczyzny
8 J. Zmarzlik i E. Piwnik, Dziecko pod parasolem prawa. Poradnik dla osób pomagających dzie- ciom, Warszawa 1999, s. 7–11.
9 TamĪe, s. 45–54.
pracy dla przedstawicieli róĪnych instytucji i organizacji zajmujących siĊ pomo- cą dzieciom niezwykle podnosi efektywnoĞü ich dziaáaĔ, áagodzi bariery komu- nikacyjne oraz umacnia spoáeczne zaufanie w ich kompetencje.
,,Fundacja Dzieci Niczyje” opracowaáa model systemu pomocy dzieciom krzywdzonym w okreĞlonych warunkach lokalnych10. Choü zaáoĪenia tej kon- cepcji dotyczą warszawskiej dzielnicy Praga-Poáudnie, mogą byü urzeczywist- niane na terenie kaĪdej gminy, miasta czy dzielnicy. Lokalny system pomocy dzieciom krzywdzonym powinien, w zamyĞle ich twórców, speániaü trzy pod- stawowe warunki:
1. Pracownicy wszystkich placówek pracujących z dzieümi i na rzecz dzieci na danym terenie wáączeni są w proces pomocy dzieciom krzywdzonym.
Oznacza to, Īe kaĪdy profesjonalista:
– potrafi zdiagnozowaü przypadki dzieci Ĩle traktowanych wĞród swoich pod- opiecznych dziĊki znajomoĞci objawów krzywdzenia i czynników ryzyka;
– jest w stanie zainterweniowaü w sytuacji kryzysowej;
– zna kompetencje i zasady wspóápracy ze wszystkimi sáuĪbami i instytu- cjami uczestniczącymi w procesie pomocy dzieciom krzywdzonym;
– jest gotowy wáączyü siĊ do takiej wspóápracy.
Pracownicy sáuĪby zdrowia, placówek opieki spoáecznej, nauczyciele, wy- chowawcy, policjanci i inne osoby, które mają zawodowe kontakty z dzieümi powinni speániaü powyĪsze zalecenia.
Warto w tym miejscu zwróciü uwagĊ na problem, Īe najbardziej dramatycz- ne przypadki krzywdzenia dzieci dotyczą niemowląt i dzieci do 3 roku Īycia, dlatego szczególnego znaczenia nabiera wáaĞciwa diagnoza i szybka interwencja profesjonalisty, jakim winien byü lekarz pediatra. W zasadzie jest on jedną z nie- wielu osób, która z racji wykonywanego zawodu jest w stanie zdiagnozowaü przemoc wobec tak maáego dziecka.
W Polsce nie istnieją standardy zgáaszania przypadków przemocy wobec dzieci i interwencji w sáuĪbie zdrowia, dlatego wysuwa siĊ postulat o ich wpro- wadzenie. W wielu bowiem krajach obowiązują procedury postĊpowania sáuĪby zdrowia w sytuacji podejrzenia lub stwierdzenia przemocy wobec dziecka. Obej- mują one nastĊpujące dziaáania:
— zastosowanie schematu wykonywania badaĔ diagnostycznych mających na celu postawienie wáaĞciwej diagnozy i wáaĞciwego udokumentowania faktu przemocy (np. badania laboratoryjne, radiologiczne);
10 M. Sajkowska i M. SzymaĔczak, Lokalny system pomocy dzieciom krzywdzonym, [w:] Jak organizowaü lokalny system pomocy dzieciom krzywdzonym, red. M. Sajkowska, Warszawa 2002, s. 5–13.
— wdroĪenie standardowego formularza zgáoszeniowego do uĪytku przez sáuĪ- bĊ zdrowia w celu ujednolicenia protokoáu do wáaĞciwych sáuĪb spoáecznych (analogiczny do „Niebieskiej Karty”);
— przestrzeganie poufnoĞci informacji medycznych w standardowym formularzu;
— udzielenie stosownej pomocy (w szczególnych przypadkach hospitalizacja) do momentu postawienia diagnozy oraz opieka nad dzieckiem po zgáoszeniu aktu przemocy (np. wizyty kontrolne, monitorowanie rozwoju psychosoma- tycznego dziecka);
— wykorzystanie schematu procedury interwencji przy podejrzeniu lub po ujawnieniu przemocy wobec dziecka;
— przesáuchanie dziecka i badanie. Powinny one byü przeprowadzone w spo- sób nienaraĪający dziecka na powtórne urazy, bez wielokrotnych przesáu- chaĔ, a badania medyczno-psychologiczne powinny byü wykonane najlepiej zaraz po fakcie przemocy, nie przeciągane w czasie11.
2. Pomoc dzieciom – ofiarom przemocy ma charakter interdyscyplinarny.
W praktyce oznacza to:
– wspólne wypracowywanie strategii pomocy dziecku w ramach pracy ze- spoáów interdyscyplinarnych, skáadających siĊ z profesjonalistów zobo- wiązanych do opieki nad dzieümi, orientujących siĊ w ich sytuacji Īy- ciowej – zespóá taki skáada siĊ (w zaleĪnoĞci od potrzeb) z pedagoga szkolnego lub przedszkolnego, lekarza pediatry, policjanta, pracownika socjalnego, psychologa, kuratora sądowego i innych;
– wspólne urzeczywistnianie strategii pomocy – podziaá ról, obowiązków, spotkania oceniające skutecznoĞü podjĊtych dziaáaĔ.
PotrzebĊ interdyscyplinarnego podejĞcia interwencyjnego do problemu dzie- ci krzywdzonych wielokrotnie podkreĞlają na áamach wielu publikacji J. Kydd i M. Mian12 oraz E. Jarosz13. ZáoĪona i wielowymiarowa natura zjawiska prze- mocy wobec dzieci powoduje, Īe Īadna pojedyncza osoba czy instytucja nie jest w stanie ograniczaü wystĊpowania problemu. Wspóápraca miĊdzy sektorami i in- tegracja dziaáaĔ jest warunkiem koniecznym i niezbĊdnym do funkcjonowania efektywnego systemu ochrony dzieci przed przemocą. Wszystkie dyscypliny i sektory zajmujące siĊ tą problematyką muszą ze sobą wspóápracowaü, wnosząc szczególny, wáasny zakres umiejĊtnoĞci i ekspertyz. Jako zasadnicze filary ta- kiego multisektorowego podejĞcia wymieniane są m.in. sektory: zdrowotny, spo- áeczny i prawny.
11 J. Cielecka-Kuszyk, Lekarze wobec krzywdzenia dzieci, „Niebieska Linia” 2007, nr 1, s. 12–14.
12 J. Kydd, M. Mian, Intersectoral approach to child maltreatment, 2003, www.ispcan.org/members.
13 E. Jarosz, Ograniczenie zjawiska krzywdzenia dziecka w rodzinie – idee dziaáaĔ miĊdzyresor- towych, „Dziecko Krzywdzone” 2006, nr 14, s. 108–118; E. Jarosz, Problem krzywdzenia dzieci w pedagogice spoáecznej, „Pedagogika Spoáeczna” 2005, nr 3, s. 57–65.
System bowiem wymaga zaangaĪowania oraz staáej i bliskiej wspóápracy wszystkich pracowników placówek, instytucji i organizacji uczestniczących w pro- cesie pomocy dzieciom krzywdzonym.
O potrzebie i koniecznoĞci takiego wáaĞnie stanowiska wobec krzywdy dzie- cka z caáą pewnoĞcią przekonany jest lubelski zespóá interdyscyplinarny, skáada- jący siĊ z przedstawicieli sądu, prokuratury i policji, sáuĪby zdrowia i sáuĪby socjalnej oraz psychologów, który stworzyá Zasady ochrony dziecka14. Powstaáy one w trosce o dobro i zagroĪone bezpieczeĔstwo dziecka, bĊdącego ofiarą lub Ğwiadkiem przestĊpstwa. Autorzy tego dokumentu zwracają szczególną uwagĊ na sprawy dziecka, które z racji swoich „ograniczeĔ” rozwojowych czy praw- nych nie jest w stanie broniü siĊ samo. Ukazują potrzebĊ koordynacji dziaáaĔ in- stytucji mających kontakt z dzieckiem w celu:
— udzielenia kompleksowej pomocy dziecku;
— wypracowania takiego sposobu postĊpowania z dzieckiem, który w danym momencie bĊdzie optymalny (np. odroczenie przesáuchania, przesáuchanie dziecka w „niebieskim pokoju”, unikanie czynnoĞci, co do których istnieje przypuszczenie, Īe w danej chwili nie przyniosą Īadnego pozytywnego efektu;
— ujednolicenie sposobu postĊpowania z dzieckiem, tak aby mogáo dobrze wy- peániü rolĊ Ğwiadka;
— unikanie powtarzania czynnoĞci z udziaáem dziecka (np. powtarzanie prze- sáuchaĔ.
Zasady te zostaáy opracowane z uwzglĊdnieniem obowiązującego prawa i adresowane są do sĊdziów, prokuratorów, policjantów, kuratorów sądowych, lekarzy (szczególnie lekarzy dzieciĊcych), pedagogów, psychologów, pracowni- ków, którzy przez peánione funkcje mają kontakt z dzieckiem krzywdzonym.
3. WaĪnym elementem tegoĪ systemu jest specjalistyczna placówka, która ma do speánienia nastĊpujące role:
– prowadzenie szkoleĔ, akcji informacyjnych, konsultacji dla profesjonalistów podnoszących ich wraĪliwoĞü, kompetencje i gotowoĞü do wspóápracy;
– inicjowanie pracy zespoáów profesjonalistów;
– oferowanie specjalistycznej pomocy dzieciom krzywdzonym i ich rodzi- nom poprzez konsultacje, terapie czy grupy wsparcia.
Przykáadem takiej specjalistycznej placówki jest Centrum Dziecka i Rodziny dziaáające w warszawskiej dzielnicy Praga-Poáudnie15. Ma ona na celu tworzenie
14 J. Kowalski, Zasady ochrony dziecka – gáówne zaáoĪenia i moĪliwoĞci praktycznego zastosowa- nia, „Dziecko Krzywdzone” 2005, nr 10, s. 116–119.
15 J. Zmarzlik, Centrum Dziecka i Rodziny. ZaáoĪenia pracy placówki – pewniki i dylematy, [w:]
Jak organizowaü lokalny system pomocy dzieciom krzywdzonym, red. M. Sajkowska, Warszawa 2002, s. 21–28.
systemu pomocy dziecku Ĩle traktowanemu, systemu opartego na Ğcisáej wspóá- pracy z instytucjami i organizacjami zainteresowanymi problemem dzieci i ich rodzin. AranĪowanie dziaáaĔ systemowych nie jest jedynym zadaniem, gdyĪ placówka ta oferuje bezpoĞrednią pomoc dziecku poprzez pracĊ interwencyjną i terapeutyczną.
Zaprezentowany w pracy system pomocy dziecku krzywdzonemu jest pewną wizją, gdyĪ w Polsce pojawiáy siĊ raczej tylko próby jego tworzenia, zarówno na poziomie ogólnym, jak i lokalnym. Stwierdzenie to jest wynikiem konfrontacji wytycznych literatury przedmiotu z wynikami badaĔ empirycznych. Zawarte w regulacjach i przepisach prawnych moĪliwoĞci pomocy dzieciom – ofiarom przemocy nie zawsze są wykorzystywane przez osoby zobligowane systemowo do pomocy dzieciom. Przykáadowo pracownicy jednostek organizacyjnych po- mocy spoáecznej czy policji, z racji peánionych funkcji, mają wiĊkszą szansĊ na zdobycie wiedzy na temat wprowadzanych w Īycie w ostatnim czasie aktów prawnych regulujących zagadnienie związane z przemocą wobec dziecka. Pro- blemem jest natomiast niedostateczna wiedza lub jej brak wĞród pozostaáych grup zawodowych. Z caáą pewnoĞcią odczuwalny jest brak wystarczających Ğrodków paĔstwowych przeznaczonych na pomoc spoáeczną. Nadal niewiele po- wstaje organizacji i fundacji, które byáyby wstanie kontrolowaü stopieĔ zagro- Īenia záym traktowaniem dzieci oraz chroniü je przed wystąpieniem krzywdze- nia. Brakuje w Polsce wyspecjalizowanych sáuĪb ukierunkowanych na ochronĊ dzieci przed krzywdzeniem oraz systemu monitorowania losów dziecka, który mógáby pomóc zapobiegaü przemocy wobec nich. Odczuwalny jest takĪe brak specjalistycznych placówek, których zadaniem byáoby koordynowanie caáoĞci dziaáaĔ na rzecz dzieci krzywdzonych. RównieĪ praca w zespoáach interdys- cyplinarnych nie ma w Polsce utrwalonej tradycji. Krzywdzenie dzieci jako pro- blemem spoáeczny, stanowi wielowymiarowe wyzwanie dla profesjonalistów, którzy swoimi kompetencjami powinni dzieliü siĊ wzajemnie, wspóápracowaü ze sobą, aby móc skutecznie dziaáaü na rzecz poprawy warunków Īycia dzieci.
Nadal odczuwalny jest brak algorytmów postĊpowania dla poszczególnych sáuĪb zobowiązanych pomagaü dzieciom w Polsce, jak równieĪ nie ma wáaĞciwej wspóápracy i integracji dziaáaĔ miĊdzy poszczególnymi sektorami. Byü moĪe wynika to z niedoskonaáego szkolenia kadry, ale teĪ z realizacji dziaáaĔ „w szty- wnych, resortowych ramach”. Zdarza siĊ, Īe dziecko – ofiara przemocy otrzy- muje pomoc od przedstawicieli róĪnych instytucji, którzy udzielają jej w ramach swoich kompetencji, ale czĊsto takie nieskoordynowane dziaáania przynoszą mierne efekty.
Zasygnalizowane powyĪej „niedociągniĊcia” polskiego systemu pomocy dziecku krzywdzonemu powinny siĊ staü siĊ jednoczeĞnie postulatami zmian.
W tym miejscu moĪna posáuĪyü siĊ konkluzją E. Jarosz16, Īe naleĪy przyjąü – zarówno na poziomie ogólniejszym caáego systemu, jak i poszczególnych sáuĪb, instytucji i placówek skáadających siĊ na system – perspektywy rozwojowe, zasady wewnĊtrznego dynamizmu i zdolnoĞci do modyfikacji.
SUMMARY
System of assistance children aggrieved
Article presents strategies of counteractions of violence in accordance with children. Aggrievement of child is one of most in modern world worrying phe- nomenon taking a stand. Necessity of system approach stresses article on back- ground of different systematization concerning intervention, or aspiration for creation general and local systems of limiting of problems of aggrievements of children.
16 E. Jarosz, Interwencje wobec problemu krzywdzenia dzieci w rodzinie, [w:] Praca socjalna – wieloĞü perspektyw, red. J. Brągiel, P. Sikora, Opole 2004, s. 43.
