R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E S D E L A S O C l £ T £ G £ O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T om (Y olu m e) X X X V — 1965 Z e s z y t (F a sc lc u le ) 1 K r a k ó w 1965
ROM AN RACINOWSKI
LITOLOGIA I DYNAMIKA TWORZENIA SIĘ OSADÓW PIASZCZYSTYCH STREFY BRZEGOWEJ W DARŁÓWKU
I USTCE
(4 fig.)
Lithology and Origin of Sands of the Littoral Zone at Darłówek and Ustka
(4 Figs.)
S t r e s z c z e n i e . W oparciu o w y n ik i badań składu granulom etrycznego, m in e
ralnego oraz obtoczenia ziaim kwarcu z m ateriału zebranego w D arłów ku i U stce poda
no charakterystykę osadów strefy brzegow ej w profilu poprzecznym od nadbrzeża po przybrzeże. Stwierdzono, że pod w p ływ em działalności w ód potoku przyboiju w y stęp uje zróżnicow anie osadów pod w zględ em składu m ineralnego i u ziam ien ia.
W ciągu o statn ich dziesięciu la t p rz e ja w ia się w Polsce coraz w iększe zain te re so w a n ie w spółczesnym i osadam i b rzegow ym i B ałty k u . B adania ty c h osadów p ro w ad zo n e są pod kilk o m a asp ek tam i.
W ystępow anie m in erałó w ciężkich w p iask ach plażow ych było p rz e d m io tem p racy E. S a w i c k i e j (1953), k tó ra w o b ręb ie polskiego w y b rzeża w yróżnia tr z y p ro w in cje m in e ra ln e : p ro w in cję g ra n a tu , am fiboli i p iro k sen ó w oraz p ro w in cję m ieszaną. S tw ierd za rów nież, że sk ład m in e
ra łó w ciężkich w m a te ria le plażow ym je s t p o d obny do w y stęp u jąceg o w śró d osadów g lacjaln y ch . J. Ł o z i ń s k i i
H.
M a s i c k a (1962<) b ad ali m in e ra ły ciężkie w p iaskach plażow ych Z atoki G d ańskiej w y k azu jąc, że sto su n e k am fib o lu do g ra n a tu zw iązany je s t z p ro cesam i w zbogacania o sad u w m in e ra ły ciężkie. G ra n a t w y k azu je przew agę n ad am fibolem w piask ach w zbogaconych w m in e ra ły ciężkie, am fibol n a to m ia st dom in u je w osadach plażow ych o m ałej zaw artości m in erałó w ciężkich.
D ru g i k ie ru n e k b ad ań z a jm u je się analizow aniem m a te ria łu w y stę p u jącego w o b ręb ie całej s tre fy brzegow ej. A. K a r c z e w s k i i W. S t a n - k o w s k i (1960) prow adzili bad an ia na P o m o rzu Z achodnim . S tw ie rd z a ją oni, że w o b ręb ie p la ż y ż w iry ułożone są dłuższym i osiam i rów nolegle do osi fal. M. J a h n (1962) a n a liz u je zm ian y obtoczenia i spłaszczenia żw irów w zdłuż i pop rzek p laży w M iędzyzdrojach. P o d k re śla ona zw iązek zm ia n m o rfo m etry czn y ch żw irów z położeniem ich w p ro filu poprzecznym brzegu, długością tra n s p o rtu oraz środow iskiem (c h a ra k te r dna), w k tó ry m zachodzi o b ró b k a m ech an iczn a żw irów . Z w raca ró w n ież uw agę na k ie ru n e k tr a n s p o rtu żw irów , k tó ry w b rew p rz y ję ty m poglądom odbyw a się ze w schodu na zachód.
W znacznie szerszym u ję c iu b ad a osady brzegow e W olina J. M o r a w - s k i (1961), k tó ry obok problem ów zw iązanych z w p ły w em falo w an ia na k s z ta łt i ułożenie żw irów (osie dłuższe otoczaków skiero w an e są ró w n o leg le
do linii brzegow ej) bad a sk ład m ech an iczn y i m in e ra ln y piasków p laży i nadbrzeża. Z aobserw ow ał on duże podobieństw o w jakości o b ró b k i m e chanicznej m iędzy m a te ria łe m plażow ym i n ad b rzeża. R óżnice w y stę p u ją tylko w u z ia rn ie n iu o raz w w iększej ilości g ra n a tu w p iask ach naw ian y ch , w p rzeciw ień stw ie do brzegow ych, w k tó ry c h p rzew aża am fibol i piro k sen .
T rzeci k ie ru n e k b a d a ń osadów brzegow ych z a jm u je się o b se rw a c ją w p ły w u działalności w ód m o rsk ich na m orfologię s tre fy brzegow ej (ob
serw acje ta k ie pro w ad zili m iędzy in n y m i D. P i a s e c k i (1954), A. K a r - c z e w s k i (1960), S. R u d o w s k i (1962).
O bserw acje p ro w ad ziłem w lip cu 1962 ro k u w D arłó w k u n a zachód od p laży m iejsk iej (profil 1, fig. 1) oraz n a „dzikiej p la ż y ” 1,5 k m na w schód od ujścia W iep rzy (profil 2, fig. 2), w U stce 200 m n a zachód od ośrodka w czasow ego „W łó k n iarz” (profil 3, fig. 3). W o p a rc iu o z e b ra n y m a te ria ł sta ra łe m się uchw ycić w p ły w działalności w ód m o rsk ich d ający się zauw ażyć w stre fie brzegow ej, na c h a ra k te r litologiczny w y stę p u ją c y c h tam osadów.
W p racy dla o k reślen ia elem en tó w m orfologicznych w ybrzeża p o słu żyłem się term in o lo g ią stosow aną przez S. R u d o w s k i e g o (1962). P ró b ki p iask u pobierano m etalo w y m czerp ak iem o pojem ności 200 cm 3, m a te ria ł zaś n iesiony p rzez w ody p o to k u p rz y b o ju (n ap ły w ające i spływ ające) chw y tan o w w oreczki p lasty k o w e um ieszczone 1 cm n a d dnem .
U łożenie ziarn o sad u na dnie po p rz e jśc iu n a p ły w u i sp ły w u „ u tr w a lan o ” n a p ły tk a c h szk lan y ch p o k ry ty c h „ k ry s ta lc e m e n te m ” , k tó re p rz y kładano do dna w ty m sam y m m ie jsc u dla tego sam ego p rzy b o ju . T ak
dla n a p ły w u ja k i sp ły w u p rzy k ład an o rów nocześnie dw ie p ły tk i, o rie n tu ją c je zgodnie z linią brzegow ą, k tó ra b y ła rów nocześnie p o d staw ą od
niesienia p rzy w y k o n y w an iu p o m iaró w k ie ru n k ó w osi dłuższych z ia rn piasku. W p ra c y p rzed staw iłem ty lk o śre d n ie w y n ik i u zy sk an e na p o d staw ie p om iarów z dw óch p ły te k .
W analogiczny sposób „ u trw a lo n o ” ziarn a niesione w zaw ieszen iu przez potok p rzy b o ju . W ty m celu p ły tk i p o k ry te k le je m zan u rzan o pionow o do głębokości 1 cm od dna n a o k res około 1/2 sek. Z e b ra n e p ró b k i poddano analizom m echanicznym .
D la poszczególnych p ró b ek ustalono sk ład m in e ra ln y , k tó r y b ad an o w n a stę p u ją c y c h p rzed ziałach średnic: 2— 1 m m , 1— 0,5 m m , 0,5— 0,25 m m , 0,25— 0,1 m m . W e fra k c ji 2— 1 m m w ydzielono: kw arc, sk ały k ry sta lic z n e i ich sk ład n ik i bez k w arcu , w apienie, piaskow ce; w śred n icach d ro b n ie j
szych zaś od 1 m m w yróżniono: kw arc, skalenie, in n e m in e ra ły skał k r y stalicznych, sk ład n ik i w ęglanow e.
N a p o dstaw ie o trz y m a n y c h w yn ik ó w stw ierdzono, że n ajp o sp o litszy m sk ład n ik iem je st kw arc, którego u d ział p rz e k ra c z a 80%. T y lk o w e fra k c ji 2— 1 m m re p re z e n to w a n y je s t w m n iejszy ch ilościach, bo około 50%. N a j
m n iejsza zaw arto ść k w a rc u w y stę p u je w p ia sk u o z a b a rw ie n iu w iśniow ym , w k tó ry m stw ierdzono jego u d ział poniżej 20%. W e fra k c ji 2— 1 m m około 30% ziarn stanow ią sk ały k ry sta lic z n e (o k ru ch y g ran itó w , gnejsów , łu p
ków k ry sta lic z n y c h i inne). Około 5% p rz y p a d a n a piaskow ce, p rzew ażn ie są to sk ały o lepiszczu krzem ionkow ym , lu b piaskow ce arkozow e.
S k ład n ik i w ęg lan o w e re p re z e n to w a n e są przew ażn ie przez w apienie, w m ały ch ilościach w y stę p u ją ziarn a k a lc y tu , ponadto stw ie rd z a się u ła m ki m uszli, k tó re b y ły p o m ijan e p rz y w y liczeniach sk ła d u m in eraln eg o . Z auw ażyć m ożna, że w raz ze zm niejszan iem się śre d n ic y m a le je ilość w ę
glanów . T aką sam ą te n d e n c ję po siad ają skalenie, k tó re w w iększości są skaleniam i potasow ym i m n ie j lu b w ięcej zw ietrzały m i.
— 79 —
In n e m in e ra ły skał k ry sta lic z n y c h to m in e ra ły n iep rzezro czy ste (m ag
n e ty t, ilm en it, h e m a ty t i inne), am fibole, piro k sen y , b io ty t, m u sk o w it, cyrkon, epidot oraz znaczne ilości g ra n a tu .
W ty c h sam ych frak cjach , w k tó ry c h w ykonano b ad a n ia składników m in e ra ln y c h (lekkich), obserw ow ano ró w n ież k sz ta łt z ia rn k w arcu . O k ru ch y te fotografow ano p ow iększalnikiem (J. M o r a w s k i , 1956), sp ro w a dzając ziarn a ró żn y ch fra k c ji do podobnej w ielkości, a b y uzyskać w iększą porów nyw alność w yników . O k reślen ie k s z ta łtu z ia rn o p arto na w zorcu W i s t i e i i u s a (1960) sto su jąc nie osiem k las o b ró b k i m echanicznej, lecz ty lk o cztery w ydzielenia: zia rn a sk ra jn ie k a n c ia ste (w spółczynnik za o k rą g len ia wg w zoru W a d e l l a 0,1 -i- 0,2|), z ia rn a k an ciaste (zaokrąglenie 0,3 -i- 0,4), z iarn a częściowo obtoczone (zaokrąglenie 0,5 -f- 0,6) z ia rn a o b toczone (zaokrąglenie 0,7 -r- 0,8).
W yniki sk ła d u g ran u lo m etry czn eg o (w p ro cen tach w agow ych) o raz sk ła d u m in eraln eg o i obró b k i ziarn (w p ro c e n ta c h ilości ziarn ) p rz e d sta w iono graficznie na fig. 1— 4.
M in erały ciężkie oddzielono w brom oform ie o gęstości 2,90 z fra k c ji 0 .5 .0 ,1 m m . O znaczenia prow adzono na 500 ziarnach, o trz y m a n e w y n ik i
przed staw io n o w ta b e li 1
LITOLOGIA OSADÓW STREFY BRZEGOWEJ
S postrzeżenia prow adzone w stre fie brzegow ej zasłu g u ją n a szczególnie dużą uw agę ze w zględu na to, że n a stę p u je tu pod w p ły w em d y n am ik i w ód m o rsk ich bardzo szybka ciągła p rzem ian a m a k ro - i m ik ro fo rm rzeźb y , n ie u sta n n e zm ian y c h a ra k te ru litologicznego osadów.
W o b ręb ie trz e c h b ad an y ch przeze m n ie profilów w y stę p u ją cz te ry ge
n ety czn ie ró żn e ty p y osadów .
1. o sad y p rzy b rz e ż a fo rm o w an e w spółcześnie przez o d d ziały w an ie falo w an ia m orskiego;
2. osady s tre fy p o to k u p rz y b o ju tw o rzące się podczas n a p ły w u i sp ły w u w ody m o rsk iej n a brzeg;
3. osady plażow e p o w stałe pod działaniem m orza w czasie sztorm ów i przem odelow ane po u stą p ie n iu „w ysokiej w o d y ” przez w ia tr;
4. o sady n ad b rzeża w y stę p u ją c e w postaci w ałów w ydm ow ych, k tó re n a zw ać m ożna o sadem u trw alo n y m , gdyż znacznie w o lniej u le g a ją p ro cesom p rzem ian y niż m a te ria ł leżący n a b rzeg u i p rzy b rzeżu .
1. L i t o l o g i a o s a d ó w p r z y b r z e ż a
W obrębie p rzy b rzeża n a stę p u je ostateczn e załam anie się fal, k tó re przechodzą w potok p rzy b o ju . Siła w ody ty c h zd efo rm o w an y ch fal je s t na ty le duża, że pow oduje znaczne p rzem ieszczanie cząstek m in e ra ln y c h .
W stre fie załam y w an ia się fa l obserw ow ałem n a dnie m ik ro fo rm y ty p u zm arszczek falo w y ch asy m etry czn y ch . A m p litu d a ich w y nosiła 2— 5 cm, ro zstęp 30— 44 cm. G rzb iety zbudow ane są z m a te ria łu drobniejszego; do-
1 Przy planim etrow aniu nie zostały uw zględnione pojedyncze ziarna chlorytu, glaukonitu, oliw inu, silim anitu, topazu. W zestaw ien iu przedstaw iono tylk o m in erały niem agnetyczne. Zaw artość m in erałów m agnetycznych w przebadanych próbkach w ahała się od 0,5—9,8% (w agowych) w szystk ich m inerałów ciężkich.
U dział m inerałów ciężkich
PróbkaNr Minerały ciężkie w %%wa- Amfibol 1 Apatyt - 1 Biotyt C
jco t-i>>
U Dysten M inerały w %%
D a r ł ó w e k
1 4,3 32,5 — 5,7 0,7 —
2 6,5 39,0 0 , 6 2,9 — 4,3
3* 4,8 23,0 — 4,2 0 , 8 5,1
4 ** 3,5 25,0 1,7 2 , 8 — 1 , 2
5 3,8 30,0 — 7,4 0,4 0,3
6 3,7 26,0 — 5,2 0,4 1 , 2
7 4,3 40,0 — 4,8 — 3,0
8 4,0 2 1 , 2 — 7,8 2,7 0 , 6
D a r ł ó w e k
9 6,7 14,8 0,9 6 , 6 1 , 8 3,2
1 0 4,5 2 0 , 8 0,5 2,5 0 , 2 3,9
1 1 4,8 21,4 — 3,0 3,2 3,0
1 2 5,3 33,1 2,7 2,4 2 , 6 1.7
13 5,3 34,3 1,5 1 . 6 — —
14 6,3 17,5 — 3,7 2,5 —
15 9,8 17,1 1 , 2 3.6 3,4 1 , 8
16* 5,5 26,2 — 7,4 — 0,9
27#* 3,8 31,3 1 , 1 2 , 8 — 2 4
18 6 , 1 13,6 — 2 , 0 0 , 2 1,7
19 6 , 0 23,6 <\5 7,1 1,4 5,1
2 0 90,8 7,0 — 3,2 — 1 , 6
2 1
5,0 18,8 2,5 6 , 0 2 , 1 —
U s t k a
2 2 4,3 25,8 — 1 , 0 2 , 2 2 , 0
23 3,7 17,2 2 , 2 3,5 2 , 2 2,5
24 3,9 18,6 4,6 2 , 0 0,5 0,4
25 4,1 10,4 — 0 , 8 2,9 2 , 6
26 5,7 31,4 0 , 1 6 , 0 4,7 6 , 0
27* 4,5 27,3 1 , 2 2 , 0 2,3 1 , 0
28** 3,2 32,1 1 , 1 1 , 0 1,5 2,5
29 4,2 16,5 0 , 6 4,3 5,9 4,0
30 4,3 18,3 1,5 6 , 8 1,5 4,3
* M in e r a ły c ię ż k ie z m a te r ia łu u n o sz o n e g o w z a w ie s z e n iu w o d a m i n a p ły w u .
** M in e r a ły c ię ż k ie z m a te r ia łu u n o sz o n e g o w z a w ie s z e n iu w o d a m i sp ły w u .
m in u ją fra k c je 1,0— 0,1 m m z p rzew ag ą z ia rn o śred n icy 0,5— 0,25 m m . W b ru zd ach zalega m a te ria ł grubszy.
W y d aje się, że po w staw an ie zm arszczek asy m etry czn y ch je s t spow o
dow ane dość silnym ru c h e m w ody zachodzącym p rz y w ie trz e o sile 7
T a b e l a 1
— 81 —
w piaskach strefy brzegowej
Epidot Granat i1 1 Piroksen Rutyl 1 Staurolit Turmalin Minerały nieprzezro czyste
ob jętościow ych p r o f i l 1
4,4 32,8 4,5 0 , 6 2,4 — 16,4
— 13,7 5,9 2,9 2 , 8 0,9 27,0
4,4 2 1 , 8 3,2 1,3 2,7 0 , 8 32,8
4,3 18,3 5,6 2 , 2 8 , 8 1 , 0 29,1
1 , 6 15,3 3,0 1 , 0 3,5 1 . 0 36,5
3,6 15,0 6 , 2 3,5 3,1 — 35,8
4,8 1 1 , 1 3,6 2 , 1 3,1 — 27,5
4,3 31,4 5,8 0 , 8 1 , 0 3,0 21,4
p r o f i l 2
5,4 30,1 2,7 0,7 7,0 0,3 26,5
2,9 41,5 3,9 — 12,5 0 , 6 10,7
6,9 37,0 2 , 2 — 4,0 — 19,3
4,7 17,9 1 , 2 2,5 4,8 — 26,4
2,3 39,8 1,3 5,5 6 , 8 0 , 6 6,3
4,9 2 0 , 2 6 , 8 3,9 8 , 0 — 32,5
1,9 44,0 4,0 2,5 7,1 — 13,4
3,0 19,4 7,0 2 , 2 3,7 0,4 29,8
4,0 24,4 4,2 2,9 2 , 8 1,4 22,7
5,3 52,7 2 , 1 0 , 2 8 , 2 — 13,0
5,0 18,7 2 , 2 0,9 5,4 — 30,1
1 , 2 60,5 2 , 0 0.9 3,9 — 19,7
l.T 40,1 1 , 0 0 , 8 0,7 — 26,8
p r o f i l 3
4,8 40,0 3,1 2,3 5,3 — 13,5
5,3 45,2 1,7 3,3 4,7 2 , 0 1 0 , 2
2 , 0 52,0 1 , 0 0,9 2 , 2 1,4 14,4
5,1 46,0 3,0 — 9,5 — 19,7
2 , 8 30,6 4,4 0 , 6 5,5 1 , 2 6,7
3,0 31,0 3,0 4,4 3,1 — 21,7
4,4 30,0 2,9 3,6 2,9 0 , 1 18,0
8 , 1 25,8 4,6 0 , 8 4,7 2 , 1 2 2 , 6 '
9,5 26,0 4,7 2,3 4,0 0,7 20,4
w sk ali B eau fo rta, co je s t p rzy czy n ą n a k ła d a n ia się na siebie fa l o n iew iel
kich długościach w o b ręb ie pły tk ieg o p rz y b rz e ż a 1.
1 Jak podają w oparciu o literaturę W. P. Z i e n k i e w i c z (1946, str. 452) oraz
6 R o c z n ik P T G t. X X X V z. 1
W D a rłó w k u m a te ria ł został p o b ra n y 8 godzin po zan ik u w ia tru (trw a jącego 6 dni), któ reg o siła w ynosiła 7— 8 w skali B eau fo rta. W czasie p o b ie
ra n ia p ró b ek w ia tr w iał z siłą 4 w skali B eau fo rta. W ciągu d w u dni tr w a nia w ia tru o p o d o b n ej sile zm arszczki p rz y b ra ły k sz ta łty b ard ziej połogie i Wreszcie p ra w ie zanikły, nastąp iło w zględne w y ró w n an ie dna.
M ateriał z U stki p o b ra n y był, gdy m ik ro fo rm y b yły w stan ie zaniku;
do b ru zd stoczył się pod w pływ em siły ciężkości d ro b n iejszy m a te ria ł z grzbietów , p o w odujący zatarcie w iększych różnic w składzie m ech an icz
ny m pom iędzy częściam i w k lęsły m i i w y p u k ły m i.
S k ład m in era ln o -p e tro g ra fic z n y ta k grzbiecików , ja k i b ru z d je s t po- dobnjr. P ew n e różnice zaznaczają się n ajw y żej w e fra k c ji 2— 1 m m (w b r u zdach w y stę p u je m n iejszy udział k w arcu ).
O bróbka z ia rn k w a rc u w y k azu je p ew n e zróżnicow anie w fo rm ach w y p u k ły ch i w klęsłych. W D a rłó w k u (profil 2) zia rn a obtoczone p rz e w a ż a ją -na g rzbietach, w U stce sy tu a c ja p rzed staw ia się odw rotnie. Z e b ra n y m a
te ria ł okazał się zb y t szczupły, a b y n a jego p odstaw ie jasn o in te rp re to w a ć to zjaw isko, w y d aje się jednak, że m ożna je tłu m aczy ć sam ą ew olucją form . W p ierw szy m etapie, k ied y n a stę p u je u sy p y w an ie zm arszczek p ia szczystych pod d ziałaniem fal, zia rn a obtoczone są b ardziej p o d a tn e od o kru ch ó w słabiej obrobionych na tra n s p o rt (w leczenie) po m ik ro sto k ach pod górę, część ich o b sy p u je się do n a stęp n y ch bruzd, je d n a k w iększość osadzona je s t na częściach w y p u k ły ch zm arszczek. T en ty p m a te ria łu w y stę p u je w p rz y p a d k u m ik ro fo rm św ieżych (D arłów ek), p ro fil 2. Z chw i
lą uspo k o jen ia się m orza z iarn a obtoczone pod w p ły w em siły ciężkości s ta czają się i grom adzą w e w klęsłościach.
Z aw arto ść m in erałó w ciężkich w osadzie b u d u ją c y m grzbieciki i b ru z d - ki je s t różna. Z aobserw ow ać m ożna, że w fo rm ach w k lęsły ch w y stę p u je
w iększe sk o n cen tro w an ie m in erałó w ciężkich niż w w y p u k ły c h x.
I ta k o ile w D arłó w k u (profil 2) g rzb iety zm arszczek asy m e try c z n y c h zasobne są w 4,5% m in erałó w ciężkich, to w b ru zd ach u d ział ich w zrasta do 6,7%. Nieco m n iejsze różnice w y stę p u ją w U stce, p ró b k a p o b ran a z g rzb ietu zaw iera 3,7% m in erałó w ciężkich, b ru z d y zaś 4,3%. P o m ija ją c ogólne różnice w c h a ra k te rz e udziałów poszczególnych m in e ra łó w cięż
kich w osadach z U stki i D arłów ka (w D arłó w k u stw ierd za się w yższe niż w U stce odsetki am fibolu, m n iejsze n a to m ia st g ra n a tu ) zauw ażyć m ożna, że ta k w jed n ej, ja k i d ru g iej m iejscow ości w b ru z d a c h w y stę p u ją m n ie j
sze ilości g ra n a tu niż w m a te ria le , z którego zbu d o w an e są g rzb iety . Z ró ż
nicow anie to szczególnie w y raźn ie zachodzi w D a rłó w k u (profil 2), gdzie b ru zd k i zaw ierają 30,1%, grzbieciki zaś 41,5% g ra n a tu . W U stce zao b ser
w ow ano nieco m n iejsze różnice, gdyż ilość g ra n a tu zw iększyła się z 40 na 45,2%.
To stosunkow o m ałe zróżnicow anie m iędzy b ru z d k a m i a g rzb ietam i zm arszczek a sy m etry czn y ch tłu m aczy ć należy fak tem , że b y ły one w fazie zanikania. W ted y to w części w y p u k łe j dom ieszany został „ z sy p u ją c y ” się do b ru z d e k m a te ria ł o m n iejszej k o n c e n tra c ji m in erałó w ciężkich m n iej za
sobnych w g ra n a t.
Ph. H. K u e n e n (1950, str. 288 i nast.), podobne do op isyw anych zjaw isk a zachodzą przy zw ięk szen iu szybkości fal. M iędzy zm arszczkam i w ytw arzają się w iry w ynosząca z bruzd na grzbieciki m ateriał drobniejszy.
1 W oparciu o literaturę podobne zjaw isko opisuje W. L. B o ł b y r i e w (1960, str. 63), tłum acząc je rozm yw aniem i pogłębianiem bruzdek przez falow an ie. W cza
sie tego procesu m ateriał lżejszy w ynoszony jest na grzbieciki.
— 83 —
O stateczn e załam anie się fal i p rzejście ich w po to k p rz y b o ju zaznacza się w y raźn ie w m orfologii brzegu. W szczególności zaobserw ow ać to m ożna podczas falow ania zachodzącego p rz y siln y m w ietrze.
W D arłó w k u na p ro filu 2 zauw ażyć m ożna, że załam an ie się fal spow o
dow ało p o w stanie m ik ro k lifu , a pod n im „ k o tła ” m ająceg o w iększą g łę
bokość niż w łaściw e przy b rzeże.
Fig. 1. I — D arłów ek profil 1; A — górna granica: n ap ływ u potoku przyboju; B — dolna granica sp ływ u potoku przyboju; II — iskład m echaniczny, III skład m ineralno- -petrograficzny; IV — obtoczenie ziarn kwarcu; V — próbka nr ; a ■— punkt pobrania próbki, b — m iejsce pobrania m ateriału niesionego w zaw ieszeniu oraz m iejsce o b serw acji nad ułożeniem ziarn piasku, c — num er próbki, d — kwarc, e — skały
krystaliczn e i ich sk ład nik i bez kwarcu, f — sk alen ie, g — inne m in erały sk a l k ry
stalicznych, h — w apienie, i — p iaskow ce, j — ziarna skrajnie kanciaste, k — ziarna kanciaste, 1 — ziarna częściow o obtoczone, ł — ziarna obtoczone
Fig. 1. I — D arłów ek P rofile 1; A — landward lim it of forew-ard m ovem ent of w ater in th e foreshore; B — seaw ard lim it of backw ard m ovem en t of w ater; II — m ech a
nical properties of sand grains; III — m ineralogical and petragraphical com position of sanas; IV — snape of quartz grains; V — an alyses of sam ples; a — localisation, b — position of m aterial carried in suspension and localisation of places w h ere d i
stribution o f sand grains w as observed, c '— num ber of sam ple, d — quartz, e — crystalline rocks and their com ponents other than quartz, f — feldspars, g — other m inerals occurring in crystalline rocks, h — lim eston es, :i — sandstones, j — angu
lar grains, k — subangUlar grains, 1 — subrounded grains, ł — rounded grains
6
W „ k o tle ” ty m n astępow ało pod w p ły w em siły w ody w y m y cie z osadu m a te ria łu piaszczystego i p rzen iesien ie go w stre fę p o to k u p rzy b o ju , gdzie został zak u m u lo w an y . D latego stre fa ostateczn eg o załam an ia się fal („ko
cioł”) zbudow ana je s t z m a te ria łu , w k tó ry m znaczne od setk i p rz y p a d a ją n a fra k c ję pow yżej 1,0 m m . B ad ając m a te ria ł m ik ro k lifu stw ierd za się jego .podobieństw o z o sad em pow yżej opisanym , ta k w ięc i z d o ln ej części m ik ro k lifu m a te ria ł d ro b n o z ia rn isty w ynoszony je s t w stro n ę lądu. P r z e j
ście m ik ro k lifu w s tre fę p o to k u p rz y b o ju zaznacza się w zm iejszen iu ro z m ia ru z ia rn w osadzie. S tw ierd zić ró w n ież m ożna, że osad p o b ra n y z m i
k ro k lifu ja k i „ k o tła ” podobny je s t do m a te ria łu leżącego w b ru zd ach zm arszczek a sy m etry czn y ch .
E w olucja m ik ro k lifó w je st b ard zo szybka w D a rłó w k u (p ro fil 2), po o słab n ięciu falow ania w ciągu trz e c h dni fo rm a ta u leg ła w y ró w n an iu . Z m niejszona siła fa l spow odow ała m n iejsze w y m y w an ie, po to k p rz y b o ju m n iej tra n sp o rto w a ł, n a to m ia st sp ły w pow oli, lecz ciągle znosił w stro n ę
<morza m a te ria ł drobnopiaszczysty. Początkow o staczały się i zsu w ały z ia r
n a ze szczy tu m ik ro k lifu , pow odując zm n iejszan ie n ach y len ia te j fo rm y , p o tem zia rn a z niższej części s tre fy p o to k u p rzy b o ju . W efekcie ty c h p ro cesów ja k ró w n ież o sadzania przez fale m a te ria łu grubopiaszczystego w „ k o tle ” (na sk u te k zm n iejszo n ej siły tra n sp o rto w e j) n a stą p iło zasypanie
„ k o tła ” , a w m iejscu daw nego m ik ro k lifu zaznaczał się ty lk o w y p u k ły m ik ro sto k . Tego ty p u fo rm ę obserw ow ano w U stce (profil 3). S k ła d m in e ra ln o -p e tro g ra fic z n y „ k o tła ” , m ik ro k lifu ja k i dolnej części p o to k u p rz y b o ju je s t podobny. J e d n a k zaobserw ow ać m ożna, że m a te ria ł leżący w „ko
tl e ” odznacza się, podobnie ja k i b u d u ją c y b ru z d y zm arszczek a sy m e try c z nych, w zro stem u d ziału k w a rc u w raz ze zm n iejszan iem się śred n icy . P o cząw szy od m ik ro k lifu w e fra k c ji 0,5 0,25 m m stw ierd za się m niej k w a rc u niż w p rzed ziałach l,0-i-0,5 m m i 0,25-^0,1 m m , co p rzy p o m in a sw y m c h a ra k te re m osady brzegow e (plażowe).
W o b ręb ie o p isy w an y ch fo rm stw ie rd z a się k w arc o n ajsłab szy m o b to czen iu (w p o ró w n an iu z in n y m i osadam i w y stę p u ją w iększe ilości ziarn k an ciasty ch ), je d n a k w stro n ę b rzeg u w idoczny je s t p ew ien w z ro st ziarn obtoczonych.
M in erały ciężkie w osad ach „ k o tła ” i m ik ro k lifu w y stę p u ją w podob
n y c h odsetk ach ja k w m a te ria le b u d u ją c y m zm arszczki asy m e try c z n e i w y noszą w D arłó w k u około 5% zaś w U stce 3,9%. W m a te ria le leżącym u pod
staw y m ik ro k lifu d o m in u je g ra n a t (szczególnie w y ra ź n ie zauw ażyć to m ożna w p iask u z Ustki)), na jego zaś zboczu w z ra sta ją ud ziały arnfiboii i m in erałó w n iep rzezro czy sty ch .
L itologia osadów stre fy p o to k u p rz y b o ju
W stre fie p o to k u p rz y b o ju n a jła tw ie j i n a jw y ra ź n ie j prześledzić m oż
n a ru c h sk ład n ik ó w m in e ra ln y c h pod w p ły w em n a p ły w a ją c e j i sp ły w a ją cej w ody.
S p o strzeżen ia dotyczące tr a n s p o rtu m a te ria łu w zaw ieszeniu p ozw ala
ją stw ierdzić, że w ody p o to k u p rz y b o ju w czasie n a p ły w u z a w ie ra ją b a r dzo duże n asy cen ie m a te ria łe m klasty czn y m . P rz y jm u ją c za 100% całą m asę m a te ria łu niesionego w zaw ieszeniu podczas jednego p rz y b o ju (na
p ły w u i spływ u) zaobserw ow ać m ożna, że przeszło 80% tego m a te ria łu n ie
sione je s t w stro n ę ląd u ; niecałe 20% unoszone je st z p o w ro tem w zaw ie
szeniu k u m orzu.
— 85 —
Siła tra n sp o rto w a w ody z n a jd u je bardzo w y raźn e odbicie w składzie g ra n u lo m e try c z n y m ; i ta k o ile w czasie n a p ły w u d o m in u je fra k c ja 1,0h- -f-0,5 m m , to sp ły w ające w ody niosą w zaw ieszen iu m a te ria ł d ro b n iejszy (zm niejszają się u d ziały fra k c ji pow yżej 0,5 m m , p rz e w a ż a ją ziarn a o śre d n icy 0,5-r-0,25 m m ).
M ożna zauw ażyć, że w czasie sp ły w u m a te ria ł g ru b szy je s t staczan y po dnie k u m orzu, je d n a k ty lk o część ty c h o k ru ch ó w d o staje się z p o w ro te m do m orza, w iększość cząstek g ru b o p iaszczy sty ch je st z a trz y m y w a n a p rzez now y potok p rz y b o ju n a g ra n ic y z p rzy b rzeżem i znow u tra n s p o rto w an a w stro n ę lądu.
M a te ria ł n iesio n y w zaw ieszeniu podczas n a p ły w u nie w y k a zu je w ięk szego zróżnicow ania w pionie. P o rw a n y m a te ria ł tra n s p o rto w a n y je s t b a r dzo chaotycznie. P ółsekundow e, pionow e zan u rzen ie p ły tk i p o k ry te j k le -
Fig. 2. I — D arłów ek profil 2; II — skład m echaniczny; III — skład m in eraln o-petro- graficzny; IV — obtoczenie ziarn kwarcu; V — próbka nr; O bjaśnienie sygnatur jak
na fig. 1.
Fig. 2. I — D arłów ek profile 2; II — m echanical properties of sand grains; III — m in eralogical and petrographical com position pf sands; IV — shape of quartz grains;
V — analyses of sam ples. For other sym bols see Fig. 1.
je m je s t ok resem dostateczn ie długim , ab y p o k ry ła się o n a n a całej sw ej p ow ierzchni ró w n o m ie rn ą ilością ziarn. T ak w dolnej, ja k i g ó rn ej części p ły tk i obok z ia rn fra k c ji piaszczystej w y stę p u ją d ro b n e żw irki.
Nieco inaczej p rzed staw ia się sp raw a podczas sp ływ u. P o p ierw sze z au w ażyć można, że na p ły tc e osadza się m a te ria ł d ro b n iejszy i lep iej so rto w a n y niż podczas n a p ły w u ; po d ru g ie k u górze p ły tk i zm n iejsza się ilość niesionego przez sp ły w m a te ria łu .
D la p rz y k ła d u p o d aję, że w D arłó w k u w p ro filu 2, p rz y w ietrze o sile 4 w sk ali B eau fo rta, p ły tk a n a w ysokości 0,3-f-l,0 cm p o k ry ta b y ła 27%
całego m a te ria łu niesionego w zaw ieszeniu podczas spływ u, p rz y k o lejn y ch zaś w ysokościach od dna p rzed staw ia się n astęp u jąco : 1 -r- 2 cm — 17%, 2-f-3 cm — 17%, 3-^4 cm — 9%, 4-=-5 cm — 8%, 5-f-6 cm — 7%, 6-j-7 cm —
— »7%, 7-7-8 cm — 5%, 8-h9 cm — 2%, 9-f-10 cm — 1%.
S k ład m in e ra ln o -p e tro g ra fic z n y m a te ria łu niesionego w zaw ieszeniu przez n a p ły w i sp ły w w y k azu je p ew n e odrębności. W osadzie niesionym k u brzegow i w y stę p u je bardzo w y ra ź n y w zro st k w a rc u w raz ze z m n ie j
szaniem się ro z m ia ru ziarn, w y k azu jąc podobieństw o do m a te ria łu leżą-
Fig. 3. I Ustka profil 3; II — skład m echaniczny; III — skład m in eraln o-petro
graficzny; IV — obtoczenie z ia m kwarcu; V — ipróbka nr; O bjaśnienie sygnatur jak
na fig. 1.
Fig. 3. I — U stk a P rofile 3; For sym bols see Fig 1.
— 87 —
cego na dnie s tre fy przy b rzeża. N ato m iast w czasie sp ły w u n a stę p u je k il
k u p ro cen to w y w zro st ilości k w a rc u w każdej fra k c ji o raz b rak w yraźnego w zro stu o d se tk a k w a rc u k u d ro b n iejszy m średnicom .
O bróbka ziarn k w a rc u niesionego p otokiem p rz y b o ju w stro n ę lą d u ja k i k u m o rzu je s t podobna.
M ateriał n iesiony w zaw ieszen iu przez n a p ły w p o to k u p rz y b o ju zaw iera 4,3%— 5,5% m in erałó w ciężkich, o d setek te n zm niejsza się w m a te ria le unoszonym przez w ody sp ły w u (3,2-^3,8%). M in erały ciężkie n iesione przez po to k p rz y b o ju w p rzeciw ień stw ie do całego analizow anego m a te ria łu o d znaczają się zbliżonym i do siebie o dsetkam i am fiboli, g ra n a tu , m in e ra łów n iep rzezro czy sty ch i re s z ty in n y ch m in erałó w ciężkich. Różnice w sk ła dzie m in erałó w ciężkich unoszonych przez w ody n a p ły w u i sp ły w u są sto sunkow o niew ielkie. Z aobserw ow ać je d n a k m ożna, że w m a te ria le pocho
dzącym ze sp ły w u zm n iejszy ły się ilości m in erałó w n ieprzezroczystych, b io ty tu i piro k sen u .
W ody po to k u p rz y b o ju o d d ziału ją nie ty lk o n a p o w stan ie sw oistych fo rm (wał brzegow y) czy też m ik ro fo rm (obserw ow ano b ru z d k i ściekow e, w a łk i napływ u, czasem zm arszczki rom bow e), w p ierw szy m rzędzie pow o
d u ją one c h a ra k te ry sty c z n e u k ład an ie się n a w et p o jedynczych z ia rn m in e ra ln y c h .
J a k już w spom niano n a w stępie, w szystkie an alizow ane p ro file p o k ry te są osadam i piaszczystym i, w k tó ry c h ty lk o pojedynczo w y stę p u je m a te
r ia ł gru b szy od 1 cm. Ż w iry te u sta w ia ją się sw ą dłuższą osią rów nolegle do poryw ającego je n a p ły w u i pod działaniem jego siły przenoszone są
(w zaw ieszeniu lu b toczone) w stro n ę brzegu.
Poczynione o b serw acje n ad ru c h e m otoczaków o osi dłuższej 3— 4 cm m ożna n astęp u jąco uogólnić:
A. N ajczęściej o d g rzeb y w an y w dolnej części stre fy p o to k u p rz y b o ju otoczak pod w p ły w em siły n a p ły w a ją c e j w ody k ilk a k ro tn ie o b raca się w zdłuż sw ej dłuższej osi, rów n o leg le do n ap ły w u , po czym w raz z nim unoszony je st lu b su n ię ty w stro n ę brzegu. S łab n ąc w ody p o to k u o sad zają żw ir i p rzelew ają się dalej k u plaży, zasy p u jąc go częściowo piaskiem . Podczas sp ły w u n a stę p u je odgrzebanie otoczaka i pod działaniem sp ły w ającej w ody ja k i siły ciężkości je s t o n zsu w an y lu b staczan y (w yjątkow o u n o s z o n y ) w stro n ę m orza. N ależy zaznaczyć, że ru c h ż w iru m o rze— brzeg i brzeg— m orze przeb ieg a po in n ej drodze. Spow odow ane było to tym , że n ap ły w sk iero w an y był pod k ą te m do brzegu, o d b ija ją c się od niego zm ie
n ia ł k ieru n ek . P o p rz e jśc iu jednego, częściej jed n a k trz e c h k o lejn y ch potoków , żw ir staczan y b y ł do „ k o tła ” , gdzie zag rzeb y w an y b y ł w zalega
ją c y m ta m m a te ria le . Nie zauw ażono, ab y w istn iejący ch podczas o b se r
w acji w a ru n k a c h m eteorologicznych żw iry w ynoszone b y ły przez w ody z „ k o tła ” w k ie ru n k u brzegu.
B. Nieco rzad ziej obserw ow ano, że otoczak podczas silnego n a p ły w u w ynoszony b y ł z p a rtii dolnej stre fy p o to k u p rz y b o ju w g ó rn ą je j część, ta k że z a trz y m y w a ł się, a kolejne, n a w e t dość siln e n a p ły w y pow odow ały u sy p an ie p rzed n im początkow o piaszczystego w alika, a w reszcie zasy p a
n ie go piaskiem .
B ardzo nieliczne głaziki o dłuższej osi 10— 20 cm nie w y k o n y w a ły w i
docznych ruchów , b y ły one sy stem aty czn ie zasypyw ane piaskiem .
W y d aje się, że m a te ria ł p iaszczysty w y k o n u je podobne r u c h y ja k i żw i
ry , jed n a k z pow odu z b y t m ały ch ro zm iaró w istn ie ją p e w n e tru d n o śc i w p rzep ro w ad zen iu ob serw acji. D latego ograniczono się do spostrzeżeń bard ziej staty czn y ch , a m ianow icie ty lk o do u chw ycenia sam ego e fe k tu
działalności p o to k u p rzy b o ju , jak im je s t ułożenie z ia rn sk aln y ch . P o p rz e j
ściu n a p ły w u w iększość z ia rn ułożona je s t dłuższym i osiam i pod k ą te m 100— 140° do linii brzegow ej (p rzy jm u ją c za 0° „zachód”). N ie m ożna w ięc zaobserw ow ać w iększego zw iązku m ięd zy lin ią brzegow ą a ułożeniem ziarn . Z w iązek ta k i is tn ie je n a to m ia st z k ie ru n k ie m n a p ły w u , osie n a jd łu ż
sze ziarn ułożone są poprzecznie do n ap ły w u . S p ły w p o w o d u je zatarcie p rzew agi jednego k ie ru n k u w uło żen iu ziarn . O d b ite od b rzeg u w ody n a -
Fig. 4. I — Stosunek sk ład nik ów niesionych w zaw ieszeniu przez w ody nap ływ u i sp ływ u potoku przyboju; II — skład granulom etryczny; III — skład m in eraln o-p e- trograficzny; IV -— obtoczenie ziarn kwarcu; V — rozłożenie dłuższych osi ziarn.
piasku po przejściu nap ływ u i sp ływ u (podstaw ą odniesienia linia brzegow a); VI — próbka nr; A — napływ , B — spływ . O bjaśnienie sygnatur jak na fig. 1 Fig. 4. I — Proportion of m aterial carried in suspension in forew ard and backw ard m oving w ater; II — granulom etrical com position; III — m ineralogical and petro- graphical com position of sand; IV — shape o f sand grains; V — p osition of longer a xes of sand grains in relation to shoreline as due to backward and forew ard m o ve
m en ts of w ater; VI — num ber of sam ple; A — fore w ard m ovem en t of w ater; B — backward m ovem ent of w ater. For other sym bols see Fig. 1.
— 89 —
pły w u , sp ły w a ją pod ró żn y m i k ątam i szeregiem n a k ła d a ją c y c h się w z aje m n ie potoków p rzy b o ju , pow odując chaotyczne ułożenie się o k ru ch ó w .
P ró b k i p o b ran e z d n a s tre fy p o to k u p rz y b o ju są piaskiem , w k tó ry m d o m in u je fra k c ja 0,5-^0,25 m m o raz 0,25—0,1 m m , ty lk o m a te ria ł p o b ra n y z najn iższej części te j p a rtii b rzeg u (znad m ik ro k lifu ) m a w sw ym sk ła dzie w iększy o d setek ziarn o śred n icy 1,0-^0,5 m m .
T ak w ięc skład m ech an iczn y ty c h osadów różni się znacznie od m a te ria łu tran sp o rto w an eg o podczas n ap ły w u w zaw ieszeniu, a n a w e t i sp ływ u.
Do tego ostatniego n a w ią z u ją najw y żej p ró b k i z najniższej części stre fy p o to k u p rzy b o ju . W U stce, gdzie blisko linii brzegow ej w y stę p u je n a d brzeże, osad s tre fy po to k u p rz y b o ju posiada dużo w sp ólnych cech z p ia sk am i plażow ym i i nadbrzeża.
S k ład m in e ra ln o -p e tro g ra fic z n y d n a s tre fy p o to k u p rz y b o ju w p e w n y m sto p n iu zbliżony je st do m a te ria łu tran sp o rto w an eg o przez po to k w zaw ie
szen iu i tu nie o b se rw u je się, by k w arc w raz ze zm n iejszan iem się fra k c ji zw iększał sw ój udział. Różnice, co p ra w d a niew ielkie, zazn aczają się je d y n ie w zaw artości „in n y ch m in erałó w sk ał k ry sta lic z n y c h ”. W osadzie po
b ra n y m z dna s tre fy p o to k u p rz y b o ju zauw ażyć m ożna w iększe ilości m i
n e ra łó w „ in n y c h ” (z re g u ły ciężkich), co w sk azu je n a flo ta c y jn e działan ie p o to k u p rz y b o ju n a m a te ria ł z n a jd u ją c y się w s tre fie jego o d d ziały w an ia.
O btoczenie z ia rn k w a rc u zbliżone je s t do tego, jak ie m a ją o k ru c h y niesione w zaw ieszeniu przez nap ły w .
W m iarę o d d alan ia się od dolnej g ra n ic y stre fy p o to k u p rz y b o ju w z ra sta ilość m in erałó w ciężkich w osadzie, najw y ższe ich u d ziały w y stę p u ją p rz y gó rn ej g ran icy n ap ły w u . D la p rz y k ła d u podaję, że w osadach po
b ra n y c h w D a rłó w k u (profil li) zaw artość m in erałó w ciężkich w z ra sta z 4,3— 6,5%, w p ro filu 2 z 5,3— 9,8%, w p ro filu z U stk i zaś nieco m n iej, bo z 4,0— 5,7%. P o m ija ją c sm ugi p ia sk u w iśniow ego w y stęp u jąceg o w o b rę b ie plaży, je st to n ajw yższa k o n c e n tra c ja m in erałó w ciężkich w o b rę b ie całej stre fy brzegow ej. W stro n ę p laży zm ienia się ró w n ież c h a ra k te r ilo
ściow y poszczególnych m in erałó w . W dolnej części s tre fy p o to k u p rz y b o ju sk ład n ik i n aw iązu ją częściowo do uk ład u , ja k i o b se rw u je się w śród m a te ria łu niesionego w zaw ieszeniu podczas sp ływ u. W stro n ę b rz e g u w z ra sta ud ział jednego sk ład n ik a: g ra n a tu , ja k to m a m iejsce w D arłó w k u (profil 2), lu b am fib o lu (profil 1). W U stce je st sy tu a c ja nieco inna, zs w zg lęd u na b lisk ie sąsiedztw o n ad b rzeża w g ó rn ej części s tre fy p o to k u p rz y b o ju u d zia
ły m in erałó w ciężkich n aw iązu ją do sk ła d u piasków plażow ych i n a d brzeża.
L itologia osadów plażow ych
N a b ad an y ch p ro filach w stre fie plażow ej zauw ażyć m ożna w y stęp o w an ie ta k ic h fo rm m orfologicznych, ja k w ał brzegow y oraz la g u n y p la żow e (D arłów ek p ro fil 1 i 2), k tó re w czasie p ro w ad zen ia b ad ań b y ły zagłę
b ien iam i w ysychającym i.
M ik ro fo rm y w te j części b rz e g u są bardzo n ietrw ałe, zauw ażono szy b kie przechodzenie ró żn y ch zm arszczek w odnych ja k i b ru z d e k ściekow ych w zm arszczki eoliczne.
N a uw agę zasłu g u ją ró w n ież „p asm a” w iśniow ego p ia sk u w y s tę p u ją cego w gó rn ej części p laży w p ro filu 2 z D arłó w k a. S tan o w i o n osad rz ę d u k ilk u do k ilk u n a stu m ilim etró w m iąższości i w y stępow ał w o b rę b ie m ik ro
fo rm y zbliżonej do w ałków spły w u . W iększe nieco m iąższości p ia sk u „w iś
niow ego” (do k ilk u cm) zauw ażono w bliskim sąsiedztw ie n ad b rzeża na zachód od p ro filu 2. M a te ria ł te n w y stęp o w ał n ie re g u la rn y m i p ła ta m i m n ie j w ięcej ró w n o leg ły m i do lin ii brzegow ej.
S k ład m ech an iczn y piasków b u d u ją c y c h plażę je s t dość zm ienny, z je d n e j stro n y n aw iązu je ó n do m a te ria łu w y stęp u jąceg o w g ó rn ej części s tre fy po to k u p rzyboju, z d ru g iej zaś zbliżony je s t do osadów n ad b rzeża. P o n ie w aż w b ad an y ch od cin k ach p laży w y stę p u je nieco in n y u k ła d g ra n u lo m e -
try c z n y osadów, niem ożliw e je s t p rzep ro w ad zen ie uogólnień w o d e rw a n iu od poszczególnych profili.
W D arłó w k u (profil 1) m a te ria ł k la sty c z n y p laży je s t początkow o po
d o b n y do tego, ja k i w y stę p u je w g ó rn ej części s tre fy p o to k u p rz y b o ju i p o w staje podczas nieco silniejszych przybojów . O d d alając się od m orza zauw ażyć m ożna pew ne anorm alności, m a te ria ł sta je się grubszy, dom i
n u je fra k c ja l,0-=-0,5 m m , w dnie zaś lag u n y plażow ej obok z ia rn 0,5-=- -=-0,1 m m zaobserw ow ać m ożna p o n ad 10% drobnego żw irk u . O sady te pozostaw ione b y ły przez „w ody szto rm o w e” na p a rę dni p rz e d w y k o n y w an y m i przeze m n ie o b serw acjam i. U spokojenie się m orza spow odow ało
obniżenie się g ra n ic y napływ ów , a przez to pozostaw ienie m a te ria łu g ru b szego w w yższych p a rtia c h plaży. M ateriał p rzy n iesio n y przez w ody sz to r
m ow e w obręb lag u n y ju ż w czasie a k u m u la c ji m u siał zatracić sw ój p ie r
w o tn y c h a ra k te r. A b ra z y jn a działalność w ód n a p ły w u (podczas sztorm u) pow odow ała dom ieszanie do osadów la g u n y plażow ej fra k c ji dro b n iejszy ch z wTałów n adbrzeża lu b w yższej p a rtii plaży.
S k ład m in e ra ln y piasków plażow ych je s t nieco o d m ien n y od m a te ria łu leżącego ta k poniżej, ja k i pow yżej plaży. C h a ra k te ry sty c z n e dla niego je s t to, że w obrębie fra k c ji 0,5-=-0,25 m m k w arc m a m n iejszy u d ział niż we frak c ja c h sąsiednich. O bróbka m echaniczna tego m in e ra łu nie w y k a zu je zb y t dużych różnic w p o ró w n an iu z o sadam i s tre fy p o to k u p rzy b o ju . Z auw ażyć je d n a k m ożna, że osady n ad b rzeża z a w ierają m n ie j z ia rn k a n ciastych (we fra k c ji 0,25-=-0,l m m ) niż piask i plażow e. Z a n a liz y m in e - ra ln o -p e tro g ra ficz n e j w y n ik a, że w m ia rę o d d alan ia się od m orza zm niejsza się w osadzie ilość sk ład n ik ó w o k reślo n y ch jako „inne m in e ra ły skał k r y staliczn y ch ” .
M in erały ciężkie piasków* plażow ych n a p ro filu 1 z D arłó w k a n aw ią
zu ją sw ym i u działam i do m a te ria łu w ydzielonego z piasków s tre fy potoku p rzy b o ju . W zespole m in e ra ln y m d o m in u je am fibol zw ięk szający sw e od
setk i w stro n ę n ad b rzeża oraz m in e ra ły nieprzezroczyste, k tó re z m n ie j
szają sw e udziały w ty m k ie ru n k u . G ra n a t w y stę p u je w ilości około 15%
i m a te n d e n c ję do zm n iejszan ia sw ych ilości w m ia rę o d d a la n ia się od m orza. P odobnie zach o w u je się b io ty t, któ reg o udział zm niejsza się z 7,4%
w dolnej części p laży do 4,8% w części górnej, o d w ro tn e zjaw isko zao b ser
w ow ać m ożna w w y p a d k u d y sten u , k tó reg o ilość zw iększa się z 0,3% w dol
n e j części plaży do 3,0% w g ó rn ej części, oraz e p id o tu z 1,6% do 4,8%. Pozo
stałe m in e ra ły w o b ręb ie p laży n ie w y k a zu ją w iększych zm ian ilościow ych.
Na p ro filu 2 z D arłó w k a osady plażow e położone b liżej m orza (próbka n r 18) n aw iązu ją sw ym składem m ech an iczn y m do m a te ria łu leżącego w gó rn ej części s tre fy p o to k u p rzy b o ju , m ając dw ie fra k c je d om inujące 0,5-^0,25 m m i 0,25-^0,1 m m . Nieco inaczej p rzed staw ia się sk ła d m ech a
niczny piasków w y stę p u ją c y c h w lag u n ie plażow ej (próbka n r 19), p rz e w aża w nim fra k c ja 0,5^-0,25 m m , pozostałe re p re z e n to w a n e są w n iew iel
kich udziałach. Te odrębności n ależy p rzy p isać działalności wód sz to r
m ow ych. W ysokie n a p ły w y pow odow ały osadzenie się w lag u n ie m a te ria łu podobnego do w y stęp u jąceg o w in n y ch częściach plaży, je d n a k w ody
— 91 —
sp ły w u (po w ysokim napływie!) nie m ia ły ta k dużej siły, ab y przenieść z iarn a nieco grubsze z p o w ro tem przez zbocze la g u n y w stro n ę m orza.
W p ia sk u plażo w y m w y stę p u je w ięcej k w a rc u niż w m a te ria le pocho
dzący m z o b szaru p o to k u p rzy b o ju , p o d obny je s t n a to m ia st do osadów n ad b rzeża. O btoczenie k w a rc u piasków plażow ych je st nieco lepsze niż w stre fie p o to k u p rzy b o ju . O dbiegający od w szy stk ich p rz e b a d a n y c h p ró b ek je s t sk ład m in e ra ln y piasków w iśniow ych. O p eru jąc p ro c e n ta m i ilości z ia rn stw ierd za się w e fra k c ji 1,0-r-0,5 m m zaw arto ść 5,8% k w a rc u i 0,8%
skaleni, a 93,4% g ra n a tu , epidotu, cyrkonu, am fiboli i m in erałó w n ie p rz e zroczystych.
M in erały ciężkie w piask ach plażow ych p ro filu 2 w y k a zu ją duże po
w iązan ie z w y stęp u jący m i w g ó rn ej części s tre fy p o to k u p rzy b o ju . Z azna
cza się to w szczególności w przew adze g ra n a tu n ad pozostałym i sk ład n ik am i. P rz e w a g a ta je s t n a jb a rd z ie j u c h w y tn a w piask ach w iśniow ych
(w zbogaconych w m in e ra ły ciężkie), w k tó ry c h g ra n a t w e fra k c ji 0,1—
— 0,5 m m w y stę p u je w 60,5%. W p ia sk u ty m stw ierd za się bardzo m ałą ilość am fibolu, bo ty lk o 7,0%. O dm ienne nieco cechy posiada m a te ria ł leżący w o b ręb ie la g u n y plażow ej (próbka n r 19), w k tó ry m u d ziały po
szczególnych m in erałó w zb liżają osad te n do p ia sk u w y stęp u jąceg o w b ru z d a c h m iędzy zm arszczkam i falow ym i lu b niesionego w zaw ieszeniu przez
potok p rzy b o ju .
W p ro filu z U stki p rzeb ad an o ty lk o je d n ą p ró b k ę p ia sk u plażow ego, k tó ra ta k pod w zględem sk ład u gran u lo m etry czn eg o , ja k i m in eraln eg o oraz obróbki m ech an iczn ej z ia rn k w a rc u bardzo silnie n aw iązu je do p ia
sków nadbrzeża.
L itologia osadów nad b rzeża
W trz e c h b ad an y ch przeze m n ie p ro filach n ad b rzeża stan o w ią piaszczy
ste w ały, w znoszące się k ilk an aście m e tró w n ad poziom plaży. Z fo rm y te j pobrano m a te ria ł jed y n ie z dolnej części, k tó ry poddano badaniom . P ia sk i w ałów n ad b rzeżn y ch są dobrze so rto w an e i głów ną ich m asę s ta now ią frak c je 0,5-^-0,25 m m i 0,25-i-0,l m m (z p ew n ą przew ag ą te j o sta t
niej). J a k ju ż w spom niano pow yżej, podczas sztorm ów w oda m o rsk a m oże rozm yw ać w ały n adbrzeżne, a w y m y ty m a te ria ł o sad zan y je st w o b ręb ie plaży. T akie zjaw isko z w ielk ą w yrazisto ścią w y stę p u je w U stce, gdzie p iaszczyste n adbrzeże m a c h a ra k te r klifow y. O sady n ad b rzeża i b rzeg u m a ją tu id en ty czn y sk ład m echaniczny, m in e ra ln y i podobną o b ró b k ę k w arcu . W p rz y p a d k u dłuższego odcinka p laży w y stę p u ją pew ne różnice w składzie m in e ra ln y m piasków brzegow ych i nadbrzeża.
O bróbka m echaniczna k w a rc u w piask ach n ad b rzeża z D arłó w k a (pro
fil 1 i 2) odznacza się tym , że w o b ręb ie fra k c ji d ro b n iejszy ch zm n iejsza się ilość ziarn sk ra jn ie k an c ia sty c h i k an ciasty ch , pow iększa się u d ział z ia r n obtoczonych i częściowo obtoczonych. W U stce w raz ze w zro stem śred n ic w z ra sta ilość z ia rn obtoczonych, m a le ją u d ziały o k ru ch ó w k a n ciastych.
W p iaskach n ad b rzeża zaw arto ść m in erałó w ciężkich w ynosi 4, 0^-5,5%.
W D arłó w k u n ajw ięk szy udział posiada g ra n a t (do około 40%), w nieco m n iejszy ch ilościach w y stę p u je am fibol (do 21%) i m in e ra ły n iep rzezro czyste (do 27%). N a uw agę zasłu g u je fak t, że w sto su n k u do osadów p la żow ych i p rzy b rzeża w p iaskach n ad b rzeża w y stę p u ją znaczne ilości bio-
ty tu (6 -r- 8%), c y rk o n u około 2% o raz tu rm a lin u 1,2%. W m a ły m o d se tk u (poniżej 1%) w y stę p u je dysten, r u ty l i sta u ro lit.
T a b e l a 2
Strefa Średni rozm iar
ziarn (Md)
W ysortow anie So = ]/ Q3/Q,
przy'brżeża 0,71 1,93
przy boju 0,36 1,43
plaży 0,31 1,44
nadbrzeża 0,25 1.51
T a b e l a $ Średnia zaw artość m ine Stosunek m inerałów prze
Strefa rałów ciężkich w %% zroczystych o ciężarze w ła w agow ych ściw ym 2,9-r-3,4 do pow. 3,4
przybrzeża 4,8 0 , 6 6
przy boju 6 , 0 1 , 0 0
plaży 4,7 1,03
nadbrzeża 4,4 0,80
T a b e l a 4 Stosunek kwarcu do pozostałych składników w e
Strefa frakcjach (w mm)
2 -ł- 1 1 -f- 0,5 0,5 0,25 0,25 0,1
przybrzeża 1 , 2 4,6 6 , 8 7,8
przyboju 1 , 2 6,4 6 , 1 7,1
plaży 1 , 1 8 , 6 6,5 8,3
nadbrzeża 8,7 8 , 8 8 . 2
T a b e l a 5 K + V CO * W spółczynnik obtoczenia ziarn kw arcu R — 2
Strefa w e frakcjach (mm) O + 1/ 2 CO
2 - ^ - 1 1 -r- 0,5 0,5 -r- 0,25 0,25 -f- 0,1
przybrzeża 1,16 1 , 0 0 1,05 1,30
przyboju 1 , 1 1 1,08 1,08 1 , 2 0
plaży 1,30 0,96 1,03 0 90
nadbrzeża " “ 1 , 1 0 0,93 0,92
*) K — zia rn a k a n c ia s te i s k r a j n ie k a n c ia s te , CO — c z ę ś c io w o o b to c z o n e , O — o b to c z o n e .
