Tomasz JERZYKIEWICZ
SEDYMENTACJA GÓRNYCH PIASKOWCÓW CIOSOWYCH NIECKI ŚRÓDSUDECKIEJ (GÓRNA KREDA)
SPIS TREŚCI
Streszczenie ... 409
W s t ę p ...410
Przegląd l i t e r a t u r y ... 411
Zakres i metody p r a c y ... 414
Obserwacje sedym entologiczne... 414
Skośne w a r s t w o w a n i e ... 414
Górne piaskowce ciosowe Gór S t o ł o w y c h ... 414
Górne piaskowce ciosowe okolic Adrśpach — Teplice . 4 2 1 Górne piaskowce ciosowe okolic K r z e s z o w a ... 425
Struktury o r g a n i c z n e ... 427
T e k s t u r y ...428
Skład g ran u lo m e try cz n y ...428
Obtoczenie i sferyczność z ia r n ... 435
Skład m in eraln y ... 437
Analiza minerałów ciężkich... 439
Porównanie górnych piaskowców ciosowych ze starszymi skałami śródsudec- kiej górnej k r e d y ...440
Analiza basenu i środowiska s e d y m e n ta c y jn e g o ...442
Związek orientacji powierzchni sedymentacyjnych z orientacją ciosu. Uwagi o t e k t o n i c e ...445
W n i o s k i ...447
L i t e r a t u r a ...449
S u m m a r y ...451
S t r e s z c z e n i e
Na wstępie przedstawiono rozwój poglądów na stratygrafię i genezę omawianych w pracy najmłod
szych osadów górnej kredy w niecce śródsudeckiej.
Następnie zostały podane wyniki obserwacji tereno
wych nad strukturami sedymentacyjnymi występują
cymi w górnych piaskowcach ciosowych oraz wyniki badań laboratoryjnych, które miały na celu określe
nie ich składu granulometrycznego, obtoczenia i sfe- ryczności ziarn oraz składu mineralnego frakcji lek
kiej i ciężkiej. Na podstawie wyżej wymienionych badań wydzielono w obszarze niecki śródsudeckiej dwie prowincje sedymentacyjne o różnych obszarach alimentacyjnych. Prowincja północno-zachodnia obej
muje górne piaskowce ciosowe okolic Krzeszowa, któ
re powstały pod wpływem prądów skierowanych od północnego zachodu, czyli od hipotetycznej wyspy za- chodniosudeckiej (masyw karkonosko-łużycki), osady prowincji południowo-wschodniej, która obejmuje
obszar występowania górnych piaskowców ciosowych
„Skalnego Miasta” i Gór Stołowych, powstały dzięki prądom skierowanym od hipotetycznej wyspy wschod- niosudeckiej (kra sowiogórska).
W wydzielonych prowincjach sedymentacyjnych pa
nowały podobne warunki hydrodynamiczne, a opisa
ne piaskowce powstały przede wszystkim z redepozy- cji starszych skał osadowych. Ilość dostarczanego przez prąd materiału detrytycznego i związane z tym osiadanie dna zbiornika sedymentacyjnego oraz tzw.
„stosunek głębokościowy” zmieniały się. W związku z tym w serii górnych piaskowców ciosowych niecki śródsudeckiej obserwuje się skośnie warstwowane ła
wice o bardzo różnych rozmiarach. Skośnie warstwo
wane ławice wielkiej skali (osiągające kilkunastome
trowe miąższości) powstały prawdopodobnie w w a
runkach wzmożonej subsydencji jako tarasy akumu
lacyjne w strefie przybrzeżnej. W okresie powstawa
nia skośnie warstwowanych ławic mniejszych miąż
szości osiadanie dna zbiornika sedymentacyjnego by
ło znacznie mniejsze i okresowo mogła się ustalać równowaga charakterystyczna dla fazy transportu rytmicznego. Wstępne obserwacje, które przeprowa
dzono również nad osadami środkowego turonu niec
ki śródsudeckiej, pozwalają przypuszczać, że sytuacja paleogeograficzna w tym okresie była podobna. Róż
nica w porównaniu z górnymi piaskowcami ciosowy
mi polega głównie na mniejszej dojrzałości tekstural- nej i mineralogicznej osadów środkowoturońskich. Ich skład mineralny wskazuje na większą abrazję brze
gów zbudowanych ze skał krystalicznych. Zjawiska zazębiania się piaskowców środkowego turonu z m ar- glami i występowanie skał o charakterze pośrednim można wytłumaczyć zmianami w rozkładzie prądów dennych, wywołanymi urozmaiconą morfologią dna zbiornika sedymentacyjnego i zmieniającym się roz
mieszczeniem przybrzeżnych wysp.
Wzmożona subsydencja towarzysząca sedymentacji osadów środkowoturońskich i górnych piaskowców ciosowych była prawdopodobnie związana z subher- cyńską fazą ruchów górotwórczych. Ponieważ miąż
szość osadów środkowego i górnego(?) turonu pro
wincji południowo-wschodniej jest dwukrotnie więk
sza niż prowincji północno-zachodniej, można przy
puszczać, że dźwiganie się brzegu północno-wschod
niego było szybsze. Szczególnie wyraźna różnica pod tym względem zaznacza się w wydzielonych pro
wincjach wśród osadów środkowoturońskich. Można przypuszczać, że w tym okresie kra sowiogórska ulegała szczególnie intensywnemu wypiętrzaniu.
Na podstawie statystycznych danych o orientacji ciosu prostopadłego można wnioskować o tektonicz
nym nachyleniu powierzchni ławic i w ten sposób określić w przybliżeniu pierwotną orientację warstw skośnych. Metoda ta ma szczególne znaczenie dla określenia pierwotnego nachylenia warstw skośnych, gdy płaszczyzny uławicenia nie są odsłonięte; takie przypadki obserwuje się w Górach Stołowych naj
częściej. Pomiary tektonicznego nachylenia po
wierzchni ławic skłoniły autora do krytycznej oceny niektórych znanych z literatury poglądów na tekto
nikę przebadanego obszaru. Zdaniem autora, poglą
dy o fałdowej budowie Gór Stołowych nie są słusz
ne i w związku z tym piaskowce budujące w Górach Stołowych główny grzbiet są jednowiekowe z pia
skami Szczelińca. Bezpodstawne okazało się również twierdzenie, że oś synkliny utworzonej przez osady kredy w niecce śródsudeckiej jest jednocześnie osią basenu sedymentacyjnego. W osadach środkowego i górnego(?) turonu nie obserwuje się wpływu bli
skiego brzegu na południowym zachodzie. Można przypuszczać, że Góry Bystrzyckie i Orlickie były w tym czasie zalane przez morze i śródsudecki zbior
nik sedymentacyjny łączył się z zalewem północno- czeskim.
W STĘP B ad an ia n a d se d y m e n tac ją, paleogeografią i tek to n ik ą g órnej k re d y w niecce śró d su d ec
kiej w chodzą w zakres p rac Z ak ład u N auk G eologicznych P o lsk iej A kadem ii N au k pod nau k o w y m k iero w n ictw em prof, d r H e n ry k a T eissey re’a. W ra m a c h ty c h b ad a ń pow ierzono mi opracow anie zag ad n ień zw iązanych z se d y m en ta cją n ajm ło d szy ch osadów górnej k re d y w niecce śró d su d eck iej. N in iejsza p rac a jest re z u lta te m b a d ań teren o w y ch i opracow ań k a m e raln y c h prow ad zo ny ch w lata ch 1963—
1966. Z ostała ona poprzedzona trz e m a p u b li
k a c ja m i (Jerzy kiew icz 1966a, 1966b i 1967) oraz re fe ra ta m i w ygłoszonym i n a posiedze
n iac h n au ko w ych w rocław skiego oddziału P o l
skiego T o w arzy stw a Geologicznego.
Szczegółowe b a d a n ia przeprow adzono w ob
szarze w y stępow an ia g ó rn y ch piaskow ców cio
sow ych i środ k o w o tu ro ń sk ich m arg li w y stę p u jąc y c h w ich podłożu. W m n iejszy m z a k re sie zajm ow ano się tak że starszy m i osadam i śró dsud eckiej k red y , przeprow adzone obser
w acje pozw oliły n a w stęp n e po ró w n anie ich z piaskow cam i, k tó re są przed m iotem n in ie j
szego opracow ania.
O pisyw ane piaskow ce b u d u ją w p o łud nio w o-w schodniej części niecki śró dsu deckiej głów ny g rzb iet G ór Stołow ych, ro zciąg ający się od g ran ic y p ań stw a na pó łnocnym zacho
dzie do okolic P o la n ic y -Z d ro ju n a p o łud nio w ym w schodzie, oraz położoną w odległości około 2 k m od niego oddzielną g ru p ę g ó r
ską — Szczeliniec, w znoszącą się pon ad m ie j
scowością K arłó w (pi. I). W północno-zachod
niej części niecki śró d su deck iej piaskow ce te w y stę p u ją w okolicach K rzeszow a. Środkow a część w y stą p ie ń górny ch piaskow ców cioso
w ych z n a jd u je się w g ran icach Czechosłow acji (fig- 1).
G órne piaskow ce ciosowe znane są w lite ra tu rz e geologicznej pod ró żn ym i nazw am i.
W pracach geologów niem ieckich n a ich o k re ślenie najczęściej używ ano nazw y „H eusche- u e r-Q u a d e r” (za F legelem 1904). N azw a ta obejm ow ała piaskow ce b u d u jąc e Szczeliniec i głów ny g rzbiet Gór Stołow ych. W y stępu jące w okolicach K rzeszow a odpow iedniki ty c h piaskow ców nosiły nazw ę ,,D achsberg-Q ua-
d e r” (Scupin 1935).
W p racach S. R adw ańskiego (1955, 1957, 1959,
1964a, 1964b) n a ok reślenie ty c h piaskow ców uży w an e są różne nazw y. P iaskow ce Szczeliń- ca przeciw staw ił a u to r piaskow com b u d u ją cym głów ny g rzb iet G ór Stołow ych, k tó ry m n a d a ł nazw ę „piaskow ców ze skłonu B ato ro w a ” a także „piaskow ców ze S k a ln ia k a ” lub
„poziom u piaskow ców ze S k a ln ia k a i B łęd
n y c h S k a ł” .
W czeskiej lite ra tu rz e geologicznej p ia skow ce te m ają rów nież sw oją lokalną nazw ę:
„k v ad ro v e piskovce v Policke pan v i u A d rśpa- chu, T eplice n. M e tu ji” . (Svoboda i C haloup- sky i inni, 1961).
P oniew aż poglądy R adw ańskiego (1955 itd.) 0 różnow iekow ości piaskow ców Szczelińca 1 głów nego grzb ietu Gór S tołow ych okazały się niesłuszn e (Jerzy k iew icz 1966b), a ich do
k ła d n a pozycja stra ty g ra fic z n a do dzisiaj nie została u stalo n a (Svoboda i inni, 1966), w n i
n iejszej p ra c y n a określenie najm łod szych osadów śródsudeckiej g ó rn ej k re d y zastosow a
no s ta rą nazw ę „górne piaskow ce ciosow e”
(G einitz 1843).
P a n u prof, d r H en ry ko w i T eissey re’owi chciałbym złożyć w y ra z y głębokiej w dzięcz
ności za w skazanie te m a tu i pom oc, jak ie j mi udzielał w czasie jego opracow yw ania. D zię
k u ję serdecznie p a n u prof, d r S tanisław ow i D żułyńskiem u za liczne w y jaśn ien ia zagad
n ień sedym entologicznych i życzliw e d y sk u sje przy okazji w spólnego zw iedzania te re n u m oich badań. P a n u prof, d r Josefow i D vofa- kow i szczerze je ste m zobow iązany za w y ra ż e nie zgody n a opublikow anie m oich obserw acji w y k o n an y ch w czeskiej części niecki śró d su deckiej, liczne d y sk u sje oraz pom oc w zo rg a
nizow aniu niezw y kle dla m nie p ouczającej w ycieczki na k re d ę północnej części M asyw u Czeskiego. P a n u doc. d r Zbigniew ow i K o ta ń - skiem u d zięk u ję bardzo za uw agi, k tó re po
zw oliły m i n a w prow adzenie u zu p ełn ień w tekście pracy. Za liczne d y sk u sje w dzięczny jestem rów nież p a n u d r K azim ierzow i D zie
dzicowi. W ykonanie analiz m in erałó w ciężkich zaw dzięczam p rac y p an a m gr A n d rz e ja G ro
dzickiego.
PR ZEG L Ą D LITERATU RY H. B. G einitz (1843) podzielił osady górnej
k re d y w niecce śró d su deck iej na: dolny p ia skowiec ciosowy („ u n te re r Q u a d e r”), p len e r („ P la n e r”) i górny piaskow iec ciosow y („obe- r e r Q u a d e r”). A u to r nie określił bliżej w ieku w ydzielonych poziom ów. W podziale ty m p ia
skow ce b u d u jąc e głów ny g rzbiet Gór S toło
w ych i Szczeliniec zostały zaliczone do g ó r
nego piaskow ca ciosowego.
Nieco d o k ładniejszy podział z n a jd u jem y w p racach H. B ey richa (1849, 1867). P odzielił on osady śródsudeckiej g ó rn ej k re d y na c z te ry poziom y:
4. g ó rn y piaskow iec ciosowy („O berer Q u a d e r- s a n d ste in ”),
3. p len e r („ P la n e r”),
2. piaskow iec p len e rsk i („ P la n e rsa n d ste in ”), 1. d o lny piaskow iec ciosowy („ u n te re r Q ua-
d e rsa n d ste in ”).
Piaskow ce głów nego g rzb ietu Gór S toło
w ych, Szczelińca, okolic A drśp ach i Teplic oraz w y stę p u ją c e w okolicach K rzeszow a uw ażał on za rów now iekow e i zaliczał do gó r
nego piaskow ca ciosowego. W szystkie cztery w ydzielone poziom y zaliczał B eyrich do ceno- m an u (Mapa geognostyczna gór dolnośląskich w y d a n a w ro ku 1867).
D uże znaczenie dla rozw iązania s tra ty g ra fii osadów kredow ych w niecce śródsudeckiej m iały b ad an ia podobnych osadów w północ
ny ch Czechach. A. F rić zw rócił uw agę na
m ożliwość p a ralelizo w an ia w a rstw k red ow ych w obu w ym ienio ny ch obszarach. O sady k re dow e północnych Czech podzielił on n a osiem poziomów, n a d a ł im nazw y reg io n aln e (opie
ra ją c się częściowo n a pracach starszych : J. K re jć i, 1869, i inne) i zaliczył do cenom a- nu, tu ro n u i em szeru. P ra c e F rić a (1878, 1883 i 1897) z a w iera ją już d o k ład niejsze dane o rozm ieszczeniu i w y kształcen iu litologicz
ny ch sk ał należący ch do w ydzielon ych przez niego poziom ów s tra ty g ra fic z n y c h oraz o w y stę p u ją cy c h w n ich skam ieniałościach.
R. M ichael (1893) op ierając się n a ty c h p r a cach, u zn ał piaskow ce Szczelińca i okolic A drśpach-T eplice za odpow iedniki czeskich w a rstw z J iz e ry (dolny senon).
W. P e tra sc h e c k (1903) zw rócił uw agę na tru d n o śc i w d o k ład n y m o k reślen iu w iek u p ia
skow ców Szczelińca spow odow ane b rak iem przew odnich skam ieniałości. P rzy p u szczał on, że pow yżej m arg li tw o rzących podstaw ę Szczelińca nie w y stę p u je już żaden m łodszy poziom od p le n e ru z Inoceram us brogniarti, będącego odpow iednikiem w a rstw z M alnic k re d y czeskiej. N a tej podstaw ie p rz y ją ł on, że piaskow ce Szczelińca są odpow iednikiem piaskow ców poziom u B rogniarti (środkow y t u ron) k red y saksońskiej.
K. F legel (1904) po raz p ierw szy p rze d sta w ił podział stra ty g ra fic z n y górnok red ow y ch osadów niecki śró dsud eck iej o p a rty n a sk a
m ieniałościach. W podziale ty m górne p ia skow ce ciosowe zaliczone zo stały do em szeru (poziom z Inoceram us in vo lu tu s) i uzn ane za rów now iekow e z g órny m i piaskow cam i cioso
w y m i Saksonii („O b er-Q u ad er des sachsi- schen E lb san d stein g eb irg es”), z w a rstw am i z C hlom ek obszaru czeskiego („C hlom eker S c h ic h te n ”) i piaskow cam i z Idzikow a ro w u N ysy („K iesling sw alder S a n d ste in ”). P ia sk o w ce okolic A drśpach-T eplice uw ażał on n a to m iast za starsze (poziom z Inoceram us brog- niarti). M argie płaskow yżu K arło w a (C arls- b e rg e r P lan er) zaliczył F leg el do górnego t u ro n u (poziom y z Inoceram us cuvieri i Scaphi- te s geinitzi).
W ro k u 1904 u k azała się m apa geologiczna niecki śródsudeckiej K. F legela, J. H erbinga i A. S chm idta, na k tó re j zgodnie z w yżej p rzed staw io n y m i poglądam i F legela górne p iaskow ce ciosowe Gór Stołow ych zostały za
liczone do poziom u Inoceram us in vo lu tu s.
P iask o w ce okolic K rzeszow a i A d rśp ach -T ep
lice n a to m ia st do poziom u Inoceram us Brog- niarti.
W p rzed staw io n y m przez W. P e tra sc h k a (1934) now ym podziale stra ty g ra fic zn y m śró d su d eck iej górnej k red y , piaskow ce głów nego g rzb ie tu Gór Stołow ych i Szczelińca zostały zaliczone do górnego tu ro n u i na podstaw ie analog ii z podobnym i osadam i Saksonii n a z w ane poziom em Inoceram us schloenbachii.
O kazało się bow iem , że skam ieniałości, na k tó ry c h podstaw ie F leg el (op. cit.) zaliczył je do em szeru, b y ły fo rm am i g ó rn o tu ro ń sk im i (oznaczenia H einza, in P etrasch eck , op. cit.).
N a m apie dołączonej do om aw ian ej p rac y P e tra sc h k a , górne piaskow ce ciosowe okolic K rzeszow a i A drśpach-T eplice, rów nież zosta
ły zaliczone do tego sam ego poziom u.
Duże znaczenie dla pozn ania stosunków fa- c ja ln y c h w śród su d eckiej k red zie m a p raca H. A n d e rta (1934). Chociaż jego pop rzed nicy zw racali już uw agę n a p o k rew ień stw a fa c ja l- n e osadów k red ow y ch Saksonii, Czech i n ie cek północno- i śró d su deckiej oraz ro w u N y sy, to jed n a k p raca A n d e rta jest p ierw szą p rób ą łącznego p rzed staw ien ia obrazu fa c ja l- nego w e w szystkich ty c h obszarach. W skazuje on m iędzy in n y m i n a to, że najw ięk szy ch tru d n o śc i przy p o ró w n y w an iu osadów k re d o w y ch w ty ch obszarach d o sta rc za ją w a rstw y g órn otu roń sk ie. Są one w dużej m ierze zero- dow ane i tw orzą oddzielne w y stąp ien ia, k tó re w ró żny ch obszarach zaliczono do różn y ch po
ziom ów tu ro n u a n a w e t em szeru. Z daniem A n d e rta , g ó rn y tu ro n je s t w e w szy stk ich o kręg ach kredow ych w y k ształco n y podobnie i rep re z en to w a n y przez d w a stałe poziom y.
Poziom dolny (a, §) tw o rzą jasn e piaskow ce
J M 0 m iąższości do 200 m etró w , poziom g ó rn y (y) n ato m ia st ciem ne m argle o m iąższości około 80 m etrów . W niecce śródsudeckiej w y stę p u je jed y n ie dolna część («, P) górnego tu ro n u (gór
ne piaskow ce ciosowe), m argle poziom u (y), k tó re niew ątp liw ie kied yś tu w ystęp ow ały , zostały zerodow ane. W edług obliczeń A n d e r
ta, g ranica m iędzy piaskow cam i Szczelińca a tym i m arglam i znajd o w ałab y się n a w yso
kości 1070 m n.p.m . M ożna je obserw ow ać w in n y ch obszarach w y stępo w an ia sudeckiej kred y . T ak więc poglądy A n d e rta po tw ierd zi
ły poprzednio u sta lo n y podział s tra ty g ra fic z n y P e tra sc h k a (op. cit.). W ty m u jęc iu p ia
skow ce głów nego g rzb ietu Gór Stołow ych, Szczelińca razem z piaskow cam i okolic K rze
szowa i A drśpach-T eplice (w brew poglądom Flegela, op. cit.) należą do górnego tu ro n u
«, P, a m argle płaskow yżu K arłow a do w yż
szego poziom u tu ro n u środkow ego.
Podobny pogląd n a spraw ę w ieku om aw ia
n y ch piaskow ców p rze d staw ił H. Scupin (1935). Zgodnie z P e tra sc h k ie m zaliczył je r a zem z opisyw anym i w niniejszej p rac y ich odpow iednikam i w y stę p u ją c y m i w okolicy K rzeszow a („D ach sb erg -Q uad er”) do poziom u Inoceram us cuvieri (schloenbachii). M argle płaskow yżu K arło w a n ato m ia st należą w edług S cupina (op. cit.) do najw yższej części pozio
m u Inoceram us brogniarti (lam arcki) i pozio
m u S caphites geinitzi.
Nieco in n y pogląd przed staw ili E. M eister 1 G. F ischer (1942) w o b jaśn ieniach do m apy geologicznej (arkusz Kłodzko). Sądzili oni, że g ranice m iędzy poziom am i stra ty g ra fic zn y m i w y dzielanym i n a podstaw ie fa u n y nie p o k ry w a ją się na om aw iany m obszarze z w y dziele
niam i litologicznym i. Ich zdaniem , w obrębie poziom u górnego piaskow ca ciosowego p rze biega g ranica m iędzy tu ro n e m a em szerem .
O sady g ó rn ej k re d y niecki śró d su deck iej b y ły n a stęp n ie p rzed m io tem licznych prac S. R adw ańskiego (1955, 1957, 1959, 1964a, 1964b i 1966) i szczegółow ych m ap geologicz
n y c h (arkusze Jelen ió w i W am bierzyce) w y d an y ch przez I n s ty tu t Geologiczny. A u to r o p ierając się częściowo na pracach geologów niem ieckich, częściowo na w łasn y ch o bser
w acjach, p rzed staw ił now e poglądy n a s tr a ty grafię, paleogeografię i tek to n ik ę górnej k red y w niecce śródsud eckiej. P oglądy R ad w ań sk ie
go n a s tra ty g ra fię osadów śród sudeck iej k re d y różnią się od dotychczasow ych. A u to r uw aża m ianow icie, że piaskow ce b u d u jąc e głów ny g rzbiet Gór Stołow ych („piaskow ce skłonu B ato ro w a”) nie są rów now iekow e z p iaskow cam i Szczelińca. Z dan iem R adw ańskiego (1959) nie m ożna p rzy ro z p a try w a n iu ich
w zajem n ej pozycji stosow ać „ stra ty g ra fii po
ziom icow ej” , poniew aż w p ły w tek to n ik i m ło- dosaksońskiej nie ograniczył się do p o w stan ia uskoków (cytat ze stro n y 51): „...kształt śro d kow ej p a rtii basenu kredow ego jest w yn ik iem w tó rn y c h zm ian, k tó re n a stą p iły pod w p ły w em p okredow ej, fałd o w ej tek to n ik i spow o
dow an ej naciskiem id ący m p rzypuszczalnie od stro n y Gór S ow ich” . W ten sposób, w e
dług R adw ańskiego, p ow stała „sy n k lin a skło
n u B ato ro w a”, w k tó re j jąd rz e w y stę p u ją p ia skow ce bu d u jące dzisiaj głów ny grzbiet Gór Stołow ych, piaskow ce Szczelińca n ato m iast o p a rły się w pływ om tek to n ik i fałdow ej (por.
p rze k ro je geologiczne n a szczegółow ych m a
pach geologicznych ark u sze Jelen ió w i W am bierzyce, 1955, 1958). N a te j podstaw ie a u to r dochodzi do w niosku, że piaskow ce b u d u jąc e głów ny grzbiet Gór S tołow ych i Szczeliniec, chociaż zajm u ją podobną pozycję w m o rfo logii, nie należą do ty c h sam y ch poziom ów stra ty g ra fic zn y c h . Piaskow ce Szczelińca w ty m u jęciu (R adw ański 1959, 1964a) są tr a k to w an e jako zazębienie z m arg lam i „p lateau K a rło w a ” i zaliczane raz e m z nim i do śro d k o wego tu ro n u (poziom z Inoceram us lam arcki), piaskow ce b u d u jąc e głó w ny grzbiet Gór S to
łow ych n ato m iast do m łodszego poziom u ko n iak u . S tarszy poziom k o n iak u m ają re p re zentow ać w a rstw y przejściow e od m argli
„ p la tea u K a rło w a ” do piaskow ców , p rz y k ry te g ru b y m blokow iskiem i znane ty lk o z k ilk u m ały ch o dkry w ek w pobliżu w zniesienia N a ro żn ik (bardzo d ro b n o ziarn iste piaskow ce) i B atorow a („m argle ze S zcz y tn e j”).
N a uzasad nienie p rzed staw io n y ch poglądów z n a jd u je R adw ański (1959), oprócz tek to n icz
nych, także p rze słan k i paleontologiczne i se- dym entologiczne. Jego zd an iem (cytat ze s tro n y 42): „O sady b a sen u kredow ego u k ła d a ją się w trz y tra n sg re sy w n e cykle se d y m e n ta c y jn e ” , k tó re są „spow odow ane zm iennym , w zg lęd ny m podnoszeniem i obniżaniem dna m orza” . W ydzielenie ty c h cyk li zostało op arte n a obserw acjach ilości i grubości m ate ria łu terygenicznego w osadzie i ślad ach d ziałalno
ści zw ierząt m ułożernych. Piaskow ce ciosowe p o w stały (cytat ze stro n y 44): „w sta d iu m m aksy m aln eg o nasilen ia tra n s g re s ji (n a jin te n sy w n iejszej działalności p rąd ó w i fal)” . M ar
gle, b ardzo d ro b n o ziarn iste piaskow ce i osady pośred n ie oznaczać m a ją osłabienie tra n s g resji. P o d staw ę każdego cy k lu w y zn aczają piaskow ce w ap n iste ze ślad am i zw ierząt m u łożernych, k tó ry c h działalność wiąże a u to r z m in im aln ą ilością dostarczonego m ate ria łu terygenicznego (m inim um tra n sg re sji), (por.
T ab ela 3, stro n a 43, R adw ań sk i 1959). T ak więc piaskow ce b u d u jąc e głów ny g rzbiet Gór S tołow ych należą w ty m schem acie do „cy
k lu tra n sg re sji k o n ia k u ” , a piaskow ce Szcze
lińca do „cy klu tra n s g re s ji tu ro n u ” . O sady ty c h cykli są, zdan iem R adw ańskiego, oddzie
lone p rzerw ą se d y m en tacy jn ą.
Ś rodow iskiem se d y m e n tac ji osadów k re d o w ych niecki śró d su deck iej b y ł w m y śl poglą
dów R adw ańskiego (op. cit.) w ąski basen m o r
ski, w y d łużo ny w k ie ru n k u NW — SE, którego oś w y zn aczają obecne w y stą p ie n ia n a jm ło d szych osadów (górne piaskow ce ciosowe). A u to r uw aża, że oś b asen u sed y m en tacy jn eg o po
k ry w a się z osią „ sy n k lin y sk łonu B ato ro w a” . K ie ru n e k ten (z NW n a SE) jest ró w nież w e dług a u to ra d o m in u jący m k ieru n k iem tra n s p o rtu m a te ria łu piaszczystego w zw iązku z dźw iganiem się w czasie ich sed y m en tacji m asyw u łużyckiego i bloku K ark on oszy (Rad
w ański 1964b). Z daniem R adw ańskiego (1959):
„piaskow iec ciosow y k o n iaku p ow stał w base
nie głów nie w sk u te k zgarnięcia przez tra n s - g red u jące m orze i szybkiego p rz e tra n s p o rto w an ia m a te ria łu pow stałego na lądzie, n a k tó ry m odsłonięte sk ały k ry sta lic zn e bogate w kw arc uleg ały przez dłuższy czas in te n s y w nem u w ie trz en iu ...” (cy tat ze stro n y 41).
Nowe znaleziska fa u n y sk ło n iły Z. R ad w ań ską (1963) do ponow nego zaliczenia p iask o w ców b u d u jąc y c h głów ny g rzb iet G ór S toło
w ych do górnego tu ro n u (pogląd te n podziela w p rac y z 1964b rów nież S. R adw ański). P ia skow com Szczelińca a u to rk a (zgodnie z S. R a dw ańskim ) p rzy p isu je n a d a l w iek środkow o- tu roński.
W sw ojej n ajn o w szej p racy , k tó ra u k azała się już po o d d aniu niniejszego opracow ania do d ru k u , S. R adw ań ski (1966) zm ien ił po
gląd na zagad nien ie w ieku piaskow ców b u d u jący ch głów ny grzb iet Gór Stołow ych, zali
czając je do d oln ej części górnego tu ro n u (poziom z Inoceram us glatzie). Z cytow an ej p rac y w y n ik a n ato m iast, że jej a u to r n ad al p o d trz y m u je p o g lądy na zagadnienie pocho
dzenia m a te ria łu d etry ty czn eg o i k ieru n k ó w tra n sp o rtu : „W niższej części p o d p iętra (fig. 4) zasadniczym źródłem osadów b y ła w y spa łużycka, a znacznie m n iej m a te ria łu do
starczał ląd w schodniosudecki. P oniew aż w y spa łużycka zn ajd o w ała się n a k ie ru n k u po
d łu żn ej osi basenu , w ięc w zdłuż te j osi droga do tra n s p o rtu m a te ria łu b yła o tw a rta . K lin y piaskow ca pochodzącego z w y sp y łużyck iej sięgają daleko, przez nieckę policką i nieckę B atorow a („piaskow iec ze S k a ln ia k a ”) aż do G orzanow a w row ie N y sy ” (cy tat ze stro n y
111).
Z czeskiej lite r a tu r y geologicznej d o ty czą
cej osadów k red o w y ch niecki śródsu deck iej w ynika, że w ieku gó rn ych piaskow ców cioso
w ych okolic A d rśpach-T eplice rów nież nie
udało się na razie u stalić ostatecznie. W ob
jaśn ien iach do przeglądow ej m apy geologicz
nej CSSR (arkusz N achod, 1961) zostały one zaliczone do środkow ego tu ro n u , a w w y d a n e j n iedaw no R egionalnej Geologii Czechosło
w acji (1966) do tu ro n u środkow ego(?), tu ro n u górnego(?) i k o n iaku ró w n ież ze znak iem z a pytan ia.
W edług niep u b lik o w an y ch poglądów J. D vo- fa k a (inform acja osobista) górne • piaskow ce ciosowe należy praw dopodobnie zaliczyć do górnej części tu ro n u środkow ego i dolnej czę
ści tu ro n u górnego, poniew aż w d ro b n o ziarn i
sty ch piaskow cach, któ re w y stę p u ją w ich spągu, sp o ty k a się zespół fa u n y w sk azu jący na tu ro n środkow y, ale nie n a n ajw y ższą jego część.
Oprócz pow yżej p rzed staw io nych poglądów w pracach ró żn y ch auto ró w poru szan e by ły zagadnienia zw iązane z se d y m e n tac ją górnych piaskow ców ciosow ych i budow ą głów nego grzb ietu Gór Stołow ych. Będą one p rzy ta cz a ne w dalszych rozdziałach n in iejszej pracy.
ZA KRES I M ETODY PRACY Z przedstaw ionego p rze g ląd u prac w ynika,
że obiektem ich zain tereso w ań b y ła p rzede w szy stk im s tra ty g ra fia . B ad an ia środow iska sed y m en tacy jn eg o osadów śró d su d eckiej g ó r
nej k re d y p row adzone przez geologów n ie
m ieckich o graniczały się w zasadzie do po
ró w n a ń lito facjaln y ch z podobnie w y k ształco n ą k re d ą saksońską i czeską. W szechstronne zain tereso w an ia w y k a z u ją dopiero prace S. R adw ańskiego, je d n a k p rzedstaw io ne w nich pog lądy n a zagadnienia środow iska se d y m en tacy jn eg o osadów tu ro ń sk ich wobec p rz e d staw io n y ch w n in ie jsz y m opracow aniu f a k tów n ie będą m ogły być u zn an e za słuszne.
W n in iejszej p rac y re k o n s tru k c ja śro d ow i
ska se d y m en tacy jn eg o zo stała o p a rta n a b a d an iach podstaw ow ych w łasności s tr u k tu ra l
ny ch i te k stu ra ln y c h skał. Szczegółow ej a n a lizie sed ym entologicznej poddano górne p ia skowce ciosowe. B ad an ia osadów starszy ch ograniczono n a razie do ob serw acji w stę p nych, k tó re pozw oliły na przep ro w ad zen ie po
ró w n a ń i uw idocznienie sy tu a c ji, jak ą w p ro
filu śródsudeckiej g órnej k re d y z a jm u ją górne piaskow ce ciosowe.
P rzeprow adzone stu d iu m sedym entologicz- ne objęło b adan ia: s tr u k tu r w e w n ętrzn y ch (w arstw ow ania s k o ś n e 1), sk ład u g ran u lo m e- trycznego, k sz ta łtu ziarn, sk ład u m in eraln eg o oraz m inerałów ciężkich. Szczegółowe om ó
w ienia m etod stosow any ch p rzy ty c h b a d a 7 niach z n a jd u ją się w odpow iednich rozdzia
łach nin iejszej pracy.
O trzym an e w y n ik i pozw oliły n a po dstaw ie najnow szej lite r a tu r y sedym entologicznej na podjęcie p rób y an alizy basenu i środow iska sed ym en tacy jn eg o a także n a k ry ty c z n ą oce
nę znanych z lite ra tu ry dotychczasow ych po
glądów na to zagadnienie. P o m ia ry tek to n ic z nego n ach y le n ia pow ierzchni ła w ic 2 (niezbęd
ne do ok reślen ia p ierw o tn ej o rie n ta c ji skoś
nego w arstw o w ania) oraz an aliza sp ęk ań cio
sow ych (również,- jak się okazało, p rz y d a tn a do określania pierw o tneg o n ach y len ia w a rstw skośnych) pozw oliły n a sform u łow anie ogól
ny ch uw ag o tek to n ice przebadanego obszaru.
O B SER W A CJE SED YM EN TOLO GICZNE
SKOŚNE WARSTWOWANIE
G ó r n e p i a s k o w c e c i o s o w e G ó r S t o ł o w y c h
O pisyw ana seria piaskow ców sk ład a się z w y stę p u ją cy c h n a p rzem ian ław ic w a rstw o w a n y ch skośnie lu b rów nolegle i nie w y k a z u ją cych w idocznego m egaskopow o w arstw o w an ia.
P rz ew a ża ją ław ice w a rstw o w an e skośnie. T y pow e d la całego obszaru Gór Stołow ych jest n astęp stw o ław ic b u d u ją c y c h skałki w idoczne po w schodniej stro n ie w zgórza N arożnik w oko
licy Łężna. O b serw uje się tu n a stę p u ją c y u k ład ław ic idąc od spągu:
1. Ł aw ica (ok. 3 m) nie w yk azująca widocz
nego w a rstw o w a n ia (pl. III, 1).
2. Ł aw ica (ok. 17 m) w y k a z u jąc a w a rstw o w an ie skośne (pl. II, 2 i IV, 1).
1 Termin ten będzie w niniejszej pracy zgodnie z Roniewiczem (1966) używany jako ogólny dla zja
wiska sedymentacyjnego nachylenia warstw w sto
sunku do stropu i spągu ławicy („warstwy” u Ro- niewicza).
2 Termin „ławica” będzie tu używany zgodnie z Książkiewiczem (1954), który przeciwstawił go wy
raźnie terminowi „warstwa”.
3. Ł aw ica (ok. 4 m) nie w y k a z u jąc a w idocz
nego w arstw o w an ia (pl. III, 2 i IV, 2).
4. Zespół ław ic (ok. 9 m) w y k azu jący ch skoś
ne w arstw o w an ie m niejszej skali, k u górze przechodzące w ław ice w arstw o w ane ró w n o
legle lu b nie w y k azu jące w idocznego w a rstw o w ania (pl. IV, 2).
W p rzed staw io n y m pow yżej p ro filu m ożna w yróżnić dw a, w y ra ź n ie różniące się sk alą po
ziom y skośnie w a rstw o w a n y c h ław ic: poziom d o ln y (ławice 1, 2 i 3), zbud o w an y z ław ic skośnych w ielkiej sk ali p rzedzielonych ła w i
cam i m asy w ny m i, oraz poziom g ó rn y (zespół ław ic 4), zbu dow any z ław ic skośnych m ałej skali rów nież sto w arzyszo ny z ław icam i nie w y k azu jący m i w idocznego w arstw o w an ia.
T ak a dw udzielność s tru k tu ra ln a u trz y m u je się w pro filu om aw ian ej se rii piaskow ców w całym obszarze G ór Stołow ych. W ykształcenie ław ic i o rie n ta c ja skośnego w arstw o w an ia w w ydzielonych poziom ach zostanie p rze d sta w iona oddzielnie.
Poziom dolny
C ałkow ita grubość piaskow ców tego pozio
m u dochodzi do 60 m etrów . D okładne o k reś
lenie łącznej m iąższości b u d u jąc y c h go ław ic nie je s t m ożliw e, poniew aż dolna ich część jest w całym obszarze p rz y k ry ta g ru b y m blo
kow iskiem . G rubość poszczególnych ław ic w a h a się najczęściej w g ran icach od k ilk u do k ilk u n a s tu m etrów . P om iędzy o siągającym i
w ielkie ro zm iary ław icam i w a rstw o w an y m i skośnie w y stę p u ją n a ogół cieńsze ław ice m a
syw ne nie w y k azu jące w arstw o w an ia. N ie ob
serw u je się m iędzy nim i w y ra ź n y ch p ow ierz
chni m iędzyław icow ych. P rz ejśc ia ław ic w a r
stw ow an ych skośnie w ław ice m asy w n e są stopniow e. W yraźne płaskie po w ierzchnie u ła- w icenia d ające się śledzić n a duży ch p rze strz e n iach odd zielają ław ice w arstw o w an e skośnie.
W obecnie a k tu a ln e j k lasy fik a c ji (Mc K ee i W eir 1953, P o tte r i P e ttijo h n 1963, Roniew icz 1966) należy je zaliczyć do w a rstw o w a ń sk o ś
n y c h płaskich (tabular cross-bedding). T rzeba jed n a k zaznaczyć, że z pow odu w ielkiej sk ali skośnego w arstw o w an ia, w o p isy w an y m p rz y padku, najczęściej nie o b serw uje się w od
k ry w k a c h g ran ic m iędzy ław icam i, a ty lk o p a
k ie ty skośnie ułożonych w a rstw (pl. II, 1).
G rubość poszczególnych w a rstw w ah a się w g ran icach od k ilk u n a s tu do kilku d ziesięciu cen ty m etró w (najczęściej około 30 c e n ty m e trów ). W arstw ow an ie je s t dobrze w idoczne dzięki w y stęp o w an iu ziarn n a jg ru b sz y c h w dolny ch częściach w a rstw i często p o d k reślo ne przez se lek ty w n e w ietrzen ie i p ły to w ą od- dzielność (pl. IV, 1).
O rien ta cja w a rstw skośnych w sto su n k u do pow ierzchni ław ic b y ła przed m iotem szczegó
łow ych o bserw acji i pom iarów w całym obsza
rze w ystęp o w an ia opisyw anego poziom u pias
kowców. P rzep ro w ad zen ie k onsekw entnego po
działu n a ław ice w arstw ow an e skośnie i ró w nolegle nie je st m ożliw e, poniew aż k ą ty n a -
Fig. 2
Diagramy punktowe i róże kierunków skośnego war
stwowania w ławicach wielkiej skali (dolny poziom górnych piaskowców ciosowych Gór Stołowych)
P u n k ty n a d ia g ra m a ch są śla d a m i n o rm a ln y c h do w a rstw . P r o je k c ja g ó r n e j p ó łk u li. W śro d k u k ażd eg o d ia g ra m u za
zn aczon o ilo ść p o m iaró w (p ie rw szy k w a d ra n t) i n u m er d ia g ra m u (trz e c i k w a d ra n t) o d p o w ia d a ją cy n u m e r a c ji o d k ry w ek
na m ap ie F ig . 3
Point diagrams and compass roses showing the direc
tions of cross-bedding in large-scale units (lower stage of the Góry Stołowe)
P o in ts on d ia g ra m s a r e th e tr a c e s o f n o rm a ls to th e bed s.
U p p er h e m isp h e re p r o je c tio n . N u m b er o f m e a su re m e n ts in d ic a te d in th e c e n tr e o f e a cli d iag ram (f ir s t q u a d ra n t), also th e n u m b er o f d ia g ra m c o rre sp o n d in g to th a t o f th e o u tcro p s
in th e m ap — F ig . 3
c h y le n ia w a rstw w obrębie ty c h sam ych ław ic z m ie n ia ją się często od zbliżonych do zera do b ard zo strom ych. Ze w zględów p rak ty c zn y c h p o m ia ry przeprow adzano dla w a rstw n ac h y lo n y c h pod kątem w iększy m niż 5°. Z ostały one przed staw io n e n a d iag ra m a c h p u n k to w y ch (Fig. 2). D iag ram y o b e jm u ją po m iary w y k o n a n e w sk ałk ach w y stę p u ją c y ch w niew ielkiej odległości od siebie i zb u d ow an y ch z ław ic, k tó ry c h w tórne, tek ton iczn e n ach y len ie jest ta k ie sam e. W celu w yelim in o w an ia tek to n ic z nego pochylen ia pow ierzchni ław ic i o k reśle
n ia p ierw o tn ej o rie n ta c ji skośnego w a rstw o w a n ia przeprow adzono re d u k c je m etodą p odaną przez P o tte ra i P e ttijo h n a (1963). U gó ry k a ż dego diag ram u z n a jd u ją się róże kieru n k ó w n a c h y le n ia w arstw , k tó re zostały n aniesione n a m apę k ierunk ó w skośnego w arstw o w an ia (fig. 3). Oprócz o rie n ta c ji skośnego w a rstw o w a n ia w gó rnych piaskow cach ciosow ych G ór S toło w y ch na m apie p rzed staw ion o także k ie ru n k i skośnego w a rstw o w an ia w odpow iadają
cych im wiekowo piaskow cach okolic A d r- śpach— Teplice i K rzeszow a, zostaną one opi
san e oddzielnie w n a stę p n y c h rozdziałach n i
niejszej pracy.
W p raw ie cały m obszarze głów nego g rzbie
t u Gór S tołow ych i Szczelińca w a rstw y skoś
n e w ielkiej sk ali są n a c h y lo n e w k ie ru n k u SW . M ożna je obserw ow ać n a odcinku ponad 10 kilom etrów w sk ałk ach tw orzących kraw ęd ź m orfologiczną p rzebieg ającą z niew ielkim i p rze rw a m i od g ran icy p a ń stw a na północnym zachodzie do okolic B atoro w a n a południow ym w schodzie. D opiero od okolic B ato ro w a o rie n ta c ja w a rs tw skośnych w ielk iej skali zaczyna się zm ieniać. O bserw u je się początkow o n a c h y len ia w a rs tw w k ie ru n k u południow o-w schod
n im (diagram 35), a w sk ałk ach b u d u jący ch w zgórze S zczytniak są one już w y raźn ie sk ie
ro w an e k u wschodowi.
Z su m arycznego zestaw ien ia pom iarów z ca
łego obszaru (fig. 4) w y n ik a, że k ie ru n k i n a ch yleń w a rstw sk o śn ych w ielkiej sk ali zm ie
n ia ją się w gran icach od 30 do 280°. M aksi
m u m p rzy p ad a n a az y m u t 230°. K ie ru n e k te n (z północnego w schodu k u połu d nio w em u za
chodowi) był d o m in u jący m k ie ru n k ie m tr a n s p o rtu m a te ria łu piaszczystego. K ą t n a c h y le n ia w a rstw skośnych w y n o si najczęściej oko
ło 25°.
W a rstw y skośne w ielkiej sk a li m ożna u w a żać za czoła w ielkich nasypów , k tó re tw o rz y ły się p rz y udziale p rą d u płynącego w obsza
rz e G ór Stołow ych przew ażn ie z północnego w schodu. W ielkie ro zm iary ty c h form są p rz y czyną, że obserw uje się przechodzenie w a rstw skośnych w rów noległe. T akie zjaw isk a o b ser
w u je się zarów no w piaskow cach Szczelińca, ja k i głów nego g rzb ietu Gór Stołow ych. Ł aw i-
Fig. 4
Sumaryczne zestawienie orientacji warstw skośnych wielkiej skali w górnych piaskowcach ciosowych Gór
Stołowych
N o rm a ln e d o w a r s tw . P r o j e k c j a g ó rn e j p ó łk u li. 233 p o m ia r y A summary of the orientation of large-scale cross
beds in sandstones of the Góry Stołowe
N o rm a ls to th e b ed s. U p p er h e m isp h e re p r o je c tio n . 233 m e a su re m e n ts
ce dolnego poziom u piaskow ców Szczelińca są przew ażn ie w arstw o w an e rów nolegle, ale we w schodniej jego części sp o ty k a się w a rstw y skośne w ielk iej skali, k tó re m ożna uw ażać za in ic ja ln e sta d ia tw o rzen ia się nasypów (pi. V, 1). O pisane zjaw isk a zostały przed staw io ne schem atycznie n a p rofilach (fig. 3). ■
Poziom g órny
D olna pow ierzchnia tego poziom u zaznacza się w yraźn ie w p ostaci p łask iej pow ierzchni oddzielającej ław ice o w ielkich m iąższościach od zespołu skośnie w arstw o w an y ch ław ic m niejszej skali. Ich łączna m iąższość w ynosi około 35 m etrów . Nie tw o rzą one w przeci
w ieństw ie do piaskow ców p ię tra dolnego zw a r
te j pokryw y, lecz w y stę p u ją w sk ałk ach za
chow anych częściowo n a n ajw y ższych w znie
sieniach Gór S tołow ych (pi. V, 2 i V II, 1).
Ł aw ice do lnej części opisyw anego poziom u piaskow ców są w arstw o w an e skośnie, k u górze przechodzą w w arstw o w an e rów nolegle lub m asyw ne (pi. V II, 1). G rubość skośnie w a rstw o w an y ch ław ic tego poziom u w ah a się w g ra n i
cach od k ilk u c e n ty m etró w do k ilk u n a stu d e
cym etró w (nie p rzekracza jed n a k z re g u ły 2 m etrów ). P o w ierzchnie ław ic są zw ykle pła-
Fig. 5
Diagramy punktowe i róże kierunków skośnego warstwowania w ławicach małej skali (górny poziom górnych piaskowców ciosowych Gór Stołowych)
P u n k ty n a d ia g ra m a ch są śla d a m i n o rm a ln y ch do w a rstw . P r o je k c ja g ó rn e j p ó łk u li. W śro d k u każd ego d iag ram u zazn aczon o ilo ś ć p o m iaró w (p ie rw szy k w a d ra n t) i n u m e r d ia g ra m u (tr z e c i k w a d ra n t) o d p o w ia d a ją cy n u m e r a c ji o d k ry w ek n a m ap ie —
F ig . 3
Point diagrams and compass roses showing the directions of cross-bedding in small-scale units (upper stage of sandstones in the Góry Stołowe)
O th e r e x p la n a tio n s as in F ig . 3
sk ie i o stro śc in a ją w a rstw y skośne. Zgodnie z p rz y ję tą k lasy fik a c ją należy je zaliczyć do w a rstw o w a ń sko śn y c h p ła skich (pi. VI). W p ia skow cach tego poziom u p o jaw ia ją się sp o ra dycznie ław ice, w k tó ry c h n a p rzek ro jach po
p rzeczn y ch do k ie ru n k u p rą d u w idoczne są r e g u la rn e rów ne niecki. T ypow y p rzy k ła d t a kiego w a rstw o w an ia został o pisany z górnego poziom u piaskow ców Szczelińca (Jerzykiew icz
1966a).
M iąższości w a rstw sk o śn y ch w a h a ją się w g ran ic ac h od k ilk u do k ilk u n a stu c e n ty m e tró w i są zw ykle ty m w iększe, im g ru bsza je s t ław ica, k tó rą b u d u ją . W dolnych czę
ściach w a rstw sk ośnych w y stę p u ją ziarn a n a jg ru b sze. P rzejście k u górze może być ostre, m ożna je uw ażać w te d y za w arstw o w an ie la m ino w ane lub stopniow e i sp raw ia w te d y w rażen ie w arstw o w an ia frak cjo n aln eg o (por.
K siążkiew icz 1954). P ie rw sz y p rzy p ad ek ob
se rw u je się najczęściej w w a rstw ac h b u d u ją cych ław ice cieńsze (kilk u i k ilk u n a sto c e n ty m etrow e), d rug i — w ław icach g ru b y ch (od kilkudziesięciu cen ty m etró w do około 2 m e
trów ).
O rien tację w a rstw skośnych opisyw anego poziom u piaskow ców p rze d staw ia ją diag ram y p u n k to w e i róże k ieru n k ó w (fig. 3 i 5). N ach y len ie w a rstw je s t tu podobne ja k w ław icach dolnego poziom u i skierow ane zw ykle ku po
łudniow em u zachodow i (fig. 5, d iag ram y 14, 17, 24, 27 i 30). O b serw uje się tu je d n a k znacznie w iększą d y sp e rsję k ieru n k ó w aż do w y stęp o w a
n ia w a rstw skośnych o przeciw nych k ie ru n k a ch n ach y le n ia (fig. 5, d iag ram y 13 i 14). W arstw y skośne obserw ow ane n a S zczy tniaku (fig. 5, d iag ram 38) w y k a z u ją podobnie ja k w ław i
cach poziom u dolnego (por. fig. 2 — diag ram 38 oraz fig. 3) n ach y le n ia w k ie ru n k u w schod
nim . S u m ary czn y obraz o rie n tac ji w a rstw skoś
n y c h w ław icach poziom u górnego w całym obszarze Gór Stołow ych p rzed staw ia fig. 6.
Z diag ram u ko nturow ego w idać, że ro zrzu t k ieru n k ó w n a c h y le ń w a rstw skośnych w ca
ły m obszarze w ynosi 290° (od 10 do 300°).
Z położenia m aksim um należy w nioskow ać, że najczęściej sp o ty k a się w a rstw y nachy lo ne w k ie ru n k u około 190° pod k ą te m około 25°.
R ozkład w ielkości k ątó w n ach y le ń w a rstw skośnych (fig. 7) osiąga m aksim um w p rzed zia
le 24—30° i jest u jem n ie skośny.
Fig. 6
Sumaryczne zestawienie orientacji warstw skośnych małej skali w górnych piaskowcach ciosowych Gór
Stołowych
N o rm a ln e do w a rstw . P r o je k c ja g ó r n e j p ó łk u li. 292 p o m ia ry
A summary of the orientation of small-scale cross
beds in sandstones of the Góry Stołowe
N o rm a ls to th e bed s. U p p e r h e m isp h e re p ro je c tio n . 292 m e a - s u r e m e n ts
Fig. 7
Histogram rozkładu wielkości kątów nachyleń warstw skośnych małej skali w górnych piaskowcach cioso
wych Gór Stołowych. 292 pomiary
Histogram showing distribution of inclination angles of small-scale cross-beds in sandstones of the Stołowe
Góry. 292 measurements
G ó r n e p i a s k o w c e c i o s o w e o k o l i c A d r ś p a c h ' — T e p l i c e *
W środkow ej części niecki śró d su deck iej, w okolicach m iejscow ości A drśpach i T eplice n.
M etu ji, górne piaskow ce ciosowe b u d u ją tzw . S kalne M iasto („T ep lick o -ad rśp aśsk ś sk a ln i m esto ”), (fig. 1). N ajw yższe szczyty tego ob
szaru leżą o przeszło 100 m niżej niż k u lm in a cje głów nego g rzb ie tu G ór Stołow ych i Szcze- lińca. K ra jo b ra z S k alnego M iasta jest jed n a k b ardziej urozm aicony; głęboko w cięte doliny potoków um o żliw iają w yk o nanie o bserw acji w e w znoszących się n a d n im i sk ałk ach (pi. V III, 1, 2; IX , 1).
P odobnie ja k w obszarze Gór Stołow ych, gó r
ne piaskow ce ciosowe tw o rzą tu skośnie w a r
stw ow ane ław ice w ielk iej skali o k ilk u n a sto m etro w y ch m iąższościach (pi. V II, 2; V III, 1;
IX, 1, 2) oraz ław ice w arstw o w an e skośnie o m niejszych m iąższościach (pi. V III, 2; X, 1), a ław ice o m iąższościach p ośred n ich spo
ty k a się niezw y k le rzadko. W obszarze S k a l
nego M iasta nie da się jed n a k przeprow adzić zaobserw ow anego w G órach S tołow ych po działu n a dw a, różniące się sk alą poziom y skośnie w arstw o w an y ch ław ic. P rz y cz y n ą są, być może, n iew ielk ie pionow e dyslo kacje za
b u rza jąc e p ierw o tn e ułożenie ław ic.
Skośnie w arstw o w an e ław ice w ielk iej skali w y stę p u ją w cały m o m aw ianym obszarze. F o r
m y te w p ełn y m ro zw oju m ożna obserw ow ać n a jle p ie j w okolicach A drśpach („A d rśp aśsk ś sk aln i m esto”), (pi. V III, 1 i IX , 1), ale n a j
częściej, podobnie ja k w obszarze Gór S toło
w ych, w idoczne są jed y n ie ukośnie ułożone p a k ie ty w arstw , k tó re są jed y n ie środkow ym i
częściam i ław ic (pi. IX , 2).
W arstw y w o m aw ianych ław icach są p rz e w ażnie nachy lon e w k ie ru n k u południo w o -za
chodnim , jed y n ie w odkryw ce 48 przew aża k ie ru n e k południow o-w schodni (por. fig. 8 oraz fig. 3). P rz ew a g a k ieru n k ó w z północnego w schodu k u połu dn iow em u zachodow i zazna
cza się w y raźn ie n a d iag ram ie su m a ry c zn y m z całego obszaru Skalnego M iasta (fig. 10).
Nieco in n ą i b ard ziej zm ien ną o rie n tac ję w y k azu ją w a rstw y skośne m ałej sk ali (por.
fig. 3, fig. 9 i fig. 11). Są one n ach y lo n e ku południow em u zachodow i, p ołudniow i a ta k że często k u p ołu dnio w em u w schodow i n a j
częściej pod k ą te m 24 do 30° (fig. 12).
* Rozdział został przesłany do redakcji w stycz
niu 1967 r., inne uzupełnienia w dalszych rozdziałach niniejszej pracy, dotyczące górnych piaskowców cio
sowych okolic Adrśpach—Teplice, również wniesiono w tym czasie.
Fig. 8
Diagramy punktowe i róże kierunków skośnego warstwowania w ławicach wielkiej skali górnych piaskowców ciosowych okolic Adrśpach-Teplice
P u n k t y n a d ia g r a m a c h są ś la d a m i n o r m a ln y c h do w a r s tw . P r o j e k c j a g ó rn e j p ó łk u li. W ś r o d k u k a ż d e g o d ia g r a m u z a z n a c z o n o ilo ść p o m ia r ó w (p ie rw s z y k w a d r a n t ) i n u m e r d ia g r a m u (trz e c i k w a d r a n t) o d p o w ia d a ją c y n u m e r a c ji o d k r y w e k n a m a p ie —
F ig . 3
Point diagrams and compass roses of the distributions of the large-scale cross-bedding in sandstones of the vicinity of Adrśpach-Teplice
P o in ts o f d iag ram s a re th e tr a c e s o f n o rm a ls to th e b ed s. U p p e r h e m isp h e re p r o je c tio n . N u m b er o f m e a su re m e n ts in d ica te d in th e c e n tr e o f e a c h d ia g ra m (f ir s t q u a d ra n t), a lso th e n u m b e r o f d ia g ra m co rre sp o n d in g to th a t o f th e o u tcro p in th e
m ap — F ig . 3
Fig. 9
Diagramy punktowe i róże kierunków skośnego warstwowania w ławicach małej skali górnych piaskowców ciosowych okolic Adrśpach-Teplice
P u n k ty n a d ia g ra m a ch są śla d a m i n o rm a ln y ch do w a rstw . P r o je k c ja g ó rn e j p ó ik u li. W śro d k u każd ego d ia g ra m u zazn aczon o ilo ść p o m iaró w (p ie rw szy k w a d ra n t) i n u m e r d iag ram u (tr z e c i k w a d ra n t) o d p o w ia d a ją cy n u m e r a c ji o d k ry w ek n a m ap ie —
F ig . 3
Point diagrams and compass roses of the distribution of the small-scale cross-bedding in sandstones of the vicinity of Adrśpach-Teplice
P o in ts o f d iag ram s a r e th e tr a c e s o f n o rm a ls to th e bed s. U p p er h e m isp h e re p r o je c tio n . N u m b er o f m e a su re m e n ts in d ica te d in th e c e n tr e o f e a c h d ia g ra m (f ir s t q u a d ra n t), also th e n u m b e r o f d iag ram co rre sp o n d in g to th a t o f th e o u tcro p in th e
m ap — F ig . 3
Fig. 10
Sumaryczne zestawienie orientacji warstw skośnych w ławicach wielkiej skali górnych piaskowców cioso
wych okolic Adrśpach-Teplice
N o rm a ln e do w arstw . P r o je k c ja g ó r n e j p ó łk u li. 132 p o m ia ry
Fig. 11
Sumaryczne zestawienie orientacji warstw skośnych w ławicach małej skali górnych piaskowców cioso
wych okolic Adrśpach-Teplice
N o rm aln e do w a rstw . P r o je k c ja g ó r n e j p ó łk u li. 152 p o m ia ry
A summary of orientation of large scale cross-beds in sandstones of the vicinity of Adrśpach-Teplice
N o rm a l to th e beds. U pper h e m isp h e re p r o je c tio n . 132 m e a - su re m e n ts
A summary of the orientation of small-scale cross
in sandstones of the vicinity of Adrśpach-Teplice
N o rm a l to th e bed s. U p p er h e m isp h e re p r o je c tio n . 132 m e a su re m e n ts
Fig. 12
Histogram rozkładu wielkości kątów nachyleń warstw skośnych małej skali górnych piaskowców ciosowych
okolic Adrśpach-Teplice. 152 pomiary
Histogram showing distribution of inclination angles of small-scale cross-beds in sandstones of the vicinity
of Adrśpach-Teplice. 152 measurements
Skośnie w arstw o w an e ław ice m ałej skali w ilości w y sta rc z a ją c ej do p rzeprow adzenia w iększej ilości pom iarów sp o tyk a się w ob
szarze S kalnego M iasta jed y n ie w k ilk u m ie j
scach. N ajlepszych p rzy k ład ó w d o starczają ścian y Teplickiego S kalnego M iasta (pi. V III, 2 i X, 1), są to podobnie jak w ław icach skoś
n y c h w ielkiej sk ali w a rstw y skośne płaskie.
G ó r n e p i a s k o w c e c i o s o w e o k o l i c K r z e s z o w a
N ajm łodsze osady północno-zachodniej czę
ści niecki śród sud eckiej są rów now iekow e z gó rn y m i piaskow cam i ciosow ym i Gór S toło
w ych i okolic A drśpach -T ep lice (Scupin 1935).
Różnią się jed n a k od n ich znacznie m iąższo
ścią (około 20 m etrów ) i fo rm ą w y stęp ow a
nia. T w orzą one niew ielk ie w zgórza i sk ałk i (por. fig. 3, o d k ryw k i 5 i 6, oraz pi. X, 2).
M ożna je także obserw ow ać w zaniech an ych kam ieniołom ach p rzy szosie z G orzeszow a do K rzeszow a (odkryw ki 1 i 2 n a fig. 3) oraz w czy nn ym w y ro b isk u w K rzeszów ku w śro d kow ej części ich w y stęp o w an ia (o dkryw ka 4 na fig. 3). Są one ta m eksploatow ane i ze w zględu n a w ysoką zaw artość k w a rc u w y k o rzy sty w a n e jak o piaski fo rm ierskie.
Cechy s tru k tu ra ln e u p o d ab n iają je do g ór
ny ch piaskow ców ciosow ych tw o rzących w G órach Stołow ych poziom górny. S k ła d a ją się one rów nież z ław ic niew ielkich grubości (od k ilk u do kilku dziesięciu cen ty m etró w ) zbudo
w anych najczęściej z w a rstw sk ośnych p ła skich. W iększą m iąższość ław ic (ponad 3 m e
try ) obserw ow ano jed y n ie w ścianie w y ro b i
ska w K rzeszów ku.
Fig. 13
Diagramy punktowe i róże kierunków skośnego war
stwowania w górnych piaskowcach ciosowych okolic Krzeszowa
N o rm a ln e do w a rstw . P r o je k c ja g ó r n e j p ó łk u li. W śro d k u każd eg o d ia g ra m u n a n ie s io n o ilo ść p o m iaró w (p ie rw szy k w a - d ra n t) i n u m er o d k ry w k i (trz e c i k w a d ra n t) o d p o w ia d a ją cy
n u m e r a c ji o d k ry w e k na m ap ie — F ig . 3
Point diagrams and compass roses and the distribution of cross-bedding in sandstones of the vicinity of Krze
szów
N orm al to th e bed s. U p p er h e m isp h e re p r o je c tio n . N u m ber o f m e a su re m e n ts in d ica te d in th e c e n tr e o f e a c h d iag ram (fir s t q u a d ra n t), also th e n u m b e r o f d iag ram c o rre sp o n d in g
to th a t o f th e o u tcro p in th e m ap — F ig . 3
O rien ta cję w a rstw skośnych w o m aw ia
n y c h piaskow cach p rze d staw ia ją d iagram y pun k to w e w y k o n a n e d la poszczególnych od
k ry w e k (fig. 13).
K ie ru n k i n a c h y le ń w a rstw skośnych są tu in ne niż w poprzednio om ów ionych obszarach (por. fig. 3). P rz ew a ża jąc y m k ieru n k iem tra n s p o rtu jest tu k ie ru n e k z północnego zachodu ku południow em u w schodow i. W idać to ró w nież w yraźn ie n a k o n tu ro w y m d iag ram ie su m ary czn y m (m aksim um p rzy p a d a n a azy m u t 160°), ro zrzu t k ieru n k ó w w ynosi tu 210° (od 80 do 300°), (fig. 14). R ozkład w ielkości k ą tów n ach y le ń jest podobnie ja k w w y p ad k u ław ic skośnych m ałej sk ali z poprzednio opi
sany ch obszarów u jem n ie skośny. M odalna m ieści się w p rzedziale 24— 30° (por. fig. 15).
STRUKTURY ORGANICZNE Fig. 14
Sumaryczne zestawienie orientacji warstw skośnych w ławicach górnych piaskowców ciosowych okolic
Krzeszowa
N o r m a ln e d o w a r s tw . P r o j e k c j a g ó r n e j p ó łk u li. 131 p o m ia ró w A summary of the orientation of cross-beds in the
sandstones of the vicinity of Krzeszów N o rm a ls to th e b e d s. U p p e r h e m is p h e r e p r o je c tio n . 131 m e a
s u r e m e n ts
W g órnych piaskow cach ciosow ych spoty k a się często fo rm y ru re k łatw o d ające się w y p rep arow ać ze skały . N ajczęściej są one p ra w ie proste, w p rz e k ro ju elip tyczne i rów nie gru b e n a całej długości (por. fig. 16a). Znacz
nie rzadziej są one rozw idlone (fig. 16b). Są to najp raw d o p o d o b n iej odlew y chodników ro baków lub in n y ch organizm ów m ułożernych.
O bserw uje się je najczęściej n a p o w ierzch n iach ław ic, ale często p rze c in a ją je i w y stę p u ją także w p rze k ro ja c h poprzecznych. Nie dopasow ują się one do k ieru n k ó w w a rstw o w ania, przeciw nie, pow odują d eform acje w arstw . O dkształcenia te są dobrze w idoczne w p rze k ro ja c h ław ic w y k azu jący ch drobne w arstw ow anie. W a rstw y są w g ięte k u dołow i na k sz ta łt lite ry „V ” i przecięte przez odlew
6 12 18 24 30 36°
Fig. 15
Histogram rozkładu wielkości kątów nachyleń warstw skośnych w ławicach górnych piaskowców ciosowych
okolic Krzeszowa. 131 pomiarów
Histogram showing distribution of inclinations angles of cross-beds in sandstones in the vicinity of Krze
szów. 131 measurements
Siady działalności organizmów mułożernych. Odlewy chodników robaków i związane z nimi deformacje
warstw
Traces of activity of slime-eaters. Casts of worm- -burrowed canals and the deformations of beds con
nected with them
