Studia o Holokauście i systemach totalitarnych na Uniwersytecie Jagiellońskim

(1)

Bartosz Kwieciński

Studia o Holokauście i systemach totalitarnych na Uniwersytecie Jagiellońskim

„W

szystkie działania w kierunku pogłębienia wiedzy o totalitaryzmach są konieczne. To jest poznawanie prawdy, a to jest właśnie misją uniwersytetu. Jako uniwersytet mamy już 650 lat. Jest to długi okres historii i jeżeli popatrzymy na to z perspektywy, to wszystko wokół się zmieniło. Ale pewna rzecz jest niezmienna – jest to misja uniwersytetu, do której, oprócz nauczania, należy również poszukiwanie prawdy. Jest to wartość absolutnie ponadczasowa” – tymi słowami JM Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Wojciech Nowak odniósł się w rozmowie ze studentami Koła Nauko- wego „Memento” do idei powstania na jagiellońskiej uczelni specjalności studiów II stopnia na kierunku europeistyka – wiedza o Holokauście i totalitaryzmach. Wart zaznaczenia jest fakt, że są to pierwsze i dotąd jedyne studia tego typu w Polsce.

Nie ulega wątpliwości, że Holokaust, stanowiący jedno z najważniejszych wyzwań moralnych i edukacyjnych dla cywilizacji europejskiej, powinien się znaleźć w kanonie nauczania akademickiego – wszak rolą Uniwersyte- tu Jagiellońskiego nie jest wyłącznie przygotowanie zawodowe absolwentów, ale przede wszystkim uwrażliwienie młodych ludzi na etyczne wyzwania współczesności, w której moralnym azymutem może być dogłębne poznanie przeszłości. Informacja o powstaniu nowej, unikatowej specjalności na Uniwersytecie Jagiellońskim spotkała się z niezwykle przychylną reakcją wybitnych osobistości ze świata nauki, kultury i polityki, które skierowały do uczelni nadzwyczaj przychylne i jednocześnie zobowiązujące opinie. An- drzej Wajda poparł słuszność pomysłu „żeby Uniwersytet Jagielloński wśród wielu swoich obowiązków wziął na siebie również obowiązek wyjaśnienia naszej młodzieży, co to jest Holokaust i co to jest totalitaryzm”, Jerzy Buzek zwrócił uwagę na niezmiernie istotny fakt bliskości Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau: „Warto tutaj, niedaleko Auschwitz, gdzie wydarzyła się największa tragedia ludzkości, mówić o prawach człowieka, mówić o tym, co

(2)

sprowadziło na nas to wielkie przekleństwo historii”, a Stefan Wilkanowicz – pełniący wówczas funkcję Przewodniczącego Rady Międzynarodowego Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście – opowiadał o wciąż aktualnej lekcji płynącej z doświadczenia Zagłady i totalitaryzmu, „dlatego, że rozma- ite niebezpieczeństwa stale nam grożą i w Europie, i poza Europą, i to jest ogromne zadanie dla ludzkości”.

Wyzwanie edukacyjne, które postawili przed słuchaczami autorzy programu nowej specjalności, wymagały nie tylko kwalifikacji intelektualnych, ale również umiejętności zadawania trudnych pytań, na które studenci nie otrzymywaliby prostych czy aksjomatycznych odpowiedzi. Zwrócił na ten fakt uwagę Prorektor ds. Dydaktyki, prof. Andrzej Mania:

Holokaust jest w świadomości ludzi rozpoznawany jako dramat całego narodu, który miał być wytępiony, jest symboliką wyjątkowego skupienia zbrodniczej woli zmierza- jącej do wymordowania całego narodu. Dzięki tym studiom możemy próbować zro- zumieć Holokaust, ale mamy okazję zastanowić się także nad tym, czy nie ma czegoś dramatycznego, jakiegoś elementu w mechanizmach państwowych, w naturze ludzkiej, że nawet taki naród, jakim w owym czasie byli Niemcy, mógł być tym zarażony. Dlatego wybór na kierunek studiów tego typu wiedzy daje wielką szansę nie tylko zrozumienia procesów historycznych czy kulturowych, sfery antropologicznej, ale także nauczenia się wrażliwości studiowania problemów dramatycznych. Tutaj trzeba stawiać nie błahe pytania, tylko takie, które mogą kogoś dotknąć, mogą kogoś urazić, ale jeżeli je dobrze postawimy, one mogą pozwolić sięgnąć do sedna sprawy. Dlatego wiele zyskujemy, zyskujemy wiedzę o tym, co jest przedmiotem studiów, ale także nabywamy umiejętności studiowania trudnych problemów. To jest też wartość studiów. Mamy okazję zdobyć wiedzę, umiejętności analizy, ale także kształtować swoje postawy. Trzeba być człowie- kiem, który zrozumiawszy to, będzie przekonany, że powinnością światłego człowieka jest zrobienie wszystkiego, żeby ta historia nigdy nie zaistniała ponownie. Ten program bardzo dużo oferuje, więcej niż wynika z samej nazwy. Polecamy go z najwyższym prze- konaniem.

Przewodniczący Rady Naukowej Centrum Badań Holokaustu, prof.

Wiesław Kozub-Ciembroniewicz, zwrócił uwagę na niezwykle istotną rolę społeczno-edukacyjną w nauczaniu młodego pokolenia o Holokauście i totalitaryzmach: „Tragiczne zjawiska w XX wieku były dowodem na to, że de- mokracja liberalna, która dla nas jest wartością, musi się bronić. Te studia w Uniwersytecie Jagiellońskim są studiami przyszłościowymi, studiami niezwykle potrzebnymi”.

Należy w tym miejscu wymienić autorów koncepcji programu specjal- ności. Nie sposób w ramach słownikowego hasła wspomnieć o wszystkich, którzy zaangażowali się w projekt studiów, ograniczę się zatem jedynie do ści- słego grona twórców i nieocenionych konsultantów. Od początku wspierały nas władze Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych (WSMiP) w osobach dziekana, prof. Bohdana Szlachty, oraz prodziekana ds. dydaktyki, prof. Andrzeja Dudka, władze Instytutu Europeistyki z jego ówczesnym

(3)

dyrektorem prof. Zdzisławem Machem oraz odpowiedzialnym za dydakty- kę w Instytucie dr. Mirosławem Natankiem. Doktor Piotr Weiser z Instytutu Bliskiego i Dalekiego Wschodu był jednym z pierwszych inicjatorów i współ- redaktorów programu studiów. Jako że program studiów był wciąż doskona- lony i ulegał zmianom jak każdy projekt teoretyczny w zetknięciu z praktyką nauczania, wychodząca naprzeciw sugestiom wykładowców i pierwszych ab- solwentów oferta dydaktyczna była wciąż wzbogacana, adaptowana do ciągle zmieniających się potrzeb i oczekiwań młodych ludzi. Oferowane w ramach specjalności kursy i seminarium magisterskie prowadzone w języku angielskim są przykładem wyjścia naprzeciw rosnącej tendencji umiędzynarodo- wienia Uniwersytetu. Wreszcie pisząc o autorach programu – last but not least – należy wskazać źródło tej inicjatywy, czyli istniejące na WSMiP Cen- trum Badań Holokaustu (CBH). To właśnie tam narodziła się idea powstania specjalności. Dyrektor CBH, dr hab. Jolanta Ambrosewicz-Jacobs, od wielu lat podejmowała tematykę Holokaustu w ramach kursów fakultatywne- go wyboru w Instytucie Europeistyki oraz poddawała analizie powstawanie uprzedzeń i konfliktów. Frekwencja na zajęciach, zaangażowanie studentów i dyskusje toczone w ramach konwersatoriów przekonały Ją do potrzeby realizacji nowej specjalności. Autor niniejszego opracowania i jednocześnie koordynator specjalności także był zaskoczony tak dużym zainteresowaniem studiami o Holokauście. Propagowany dzisiaj pragmatyzm wykształcenia nie powstrzymał tak wielu młodych ludzi od podjęcia wysiłku skonfrontowania swojej rzeczywistości i przekonań z tym, co ostateczne i istniejące w odle- głym wymiarze ekstremalnego doświadczenia „czasów pogardy”. I wreszcie trudno nie wspomnieć o jednym z najważniejszych architektów i inicjatorów powstania studiów – prof. W. Kozubie-Ciembroniewiczu, który pełni nie tylko funkcję Przewodniczącego Rady Naukowej Centrum, ale także sprawo- wał obowiązki dziekana WSMiP przez dwie kadencje (2002–2008). Autorzy programu studiów skorzystali z jego unikatowej wiedzy, a także doświadcze- nia merytorycznego i organizacyjnego nabytego na eksponowanych stano- wiskach. Nie ukrywam, że wysoka pozycja akademicka Profesora ułatwia- ła czasem przebrnięcie przez gęste sito biurokratycznych przepisów. Warto również wspomnieć o innej wartości wynikającej z przymiotów ducha tego życzliwego mecenasa CBH i studiów – mam na myśli osobiste zaangażowanie Profesora w integrację studentów i wykładowców nowej specjalności poprzez inicjowanie zebrań mających nie tylko charakter naukowy, ale również for- mę życzliwych i przyjacielskich spotkań z okazji świąt czy inauguracji roku akademickiego.

Gdy w roku 2011 Senat UJ oraz Rada Wydziału Studiów Międzynaro- dowych i Politycznych zatwierdzały program specjalności, nie było wątpli- wości, że istnieje potrzeba jego stworzenia. Gdy toczyły się procedury za-

(4)

twierdzające, pojawiło się jednak pytanie o realizację specjalności w ramach studiów europejskich, nie zaś na Wydziale Historycznym Uniwersytetu, który pierwotnie wydawał się naturalnym miejscem edukacji o przeszłości.

Twórcy programu zdawali sobie jednak sprawę, że edukacja o totalitaryzmach, a przede wszystkim o doświadczeniu Holokaustu, nie powinna być zamknięta cezurami czasowymi, że pamięć – ten szczególny paradygmat, którym posługują się badacze Zagłady Żydów – jest przestrzenią nie tylko historyczną, lecz także, bodaj w znaczniejszym stopniu, filozoficzną, etyczną, politologiczną, socjologiczną i kulturoznawczą. Takie standardy kształcenia zapewniał między innymi Instytut Europeistyki zatrudniający historyków, socjologów, literaturoznawców, politologów, prawników i kulturoznawców.

Ówczesny dyrektor IE i jeden z promotorów powstania nowej specjalności, prof. Z. Mach, tak mówił o adresatach nowej specjalności, zwracając uwagę na komplementarność programu studiów: „Studenci europeistyki umieją ra- dzić sobie z własnym dziedzictwem, z własną pamięcią zbiorową, rozpatrując te najtrudniejsze zagadnienia w kontekście swojej szerokiej, interdyscypli- narnej wiedzy o Europie”.

Ta interdyscyplinarna koncepcja, która przyświecała twórcom programu omawianej specjalności, zgodna była ze światowymi standardami nauczania o Holokauście, szczególnie w krajach anglosaskich, gdzie program Holocaust and Genocide Studies ma charakter interdyscyplinarny, łączący nie tylko różne dziedziny nauki, ale również stosujący różnorodne metody nauczania. Orga- nizowane w Instytucie wyjazdy studyjne czy też staże w miejscach pamięci, a także spotkania z ocalonymi są równie istotne jak przekazywanie wiedzy teoretycznej w trakcie wykładów, ćwiczeń i konwersatoriów. Program studiów scalił dotychczasową ofertę dydaktyczną dotyczącą nauczania o Holokauście na UJ, wzbogacając ją o autorskie wykłady, które zostały przygotowane celo- wo z myślą o studentach nowej specjalności. Do realizacji programu studiów zaproszono także polskich wykładowców spoza Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W ofercie dydaktycznej nowej specjalności znalazły się: kursy znakomi- tego znawcy niedemokratycznych systemów władzy (prof. W. Kozub-Ciemb- roniewicz, Instytut Nauk Politycznych UJ), temat gorąco dyskutowanych w debacie publicznej relacji polsko-żydowskich w czasie Holokaustu (prof.

Andrzej Żbikowski, Uniwersytet Warszawski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii PAN), problematyka antysemityzmu i propagandy antysemickiej (dr hab. J. Ambrosewicz-Jacobs, dr Bartosz Kwie- ciński, CBH), wreszcie zagadnienie pamięci Zagłady, które wciąż długim cie- niem kładzie się na europejskim doświadczeniu historii (prof. A. Żbikowski, dr hab. J. Ambrosewicz-Jacobs, dr B. Kwieciński). Studenci mają możliwość nie tylko poznania przebiegu historycznego Holokaustu (prof. Jacek Chro- baczyński, dr Piotr Trojański, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), Za-

(5)

głady Romów (prof. Witold Stankowski, dr Dagmara Mrozowska, Instytut Europeistyki UJ), ale również zapoznanie się z reprezentacjami Zagłady obecnej w sztukach wizualnych i literaturze czy z wyzwaniem, jakie niesie to doświadczenie dla współczesnej filozofii i etyki (prof. Czesław Porębski, dr hab. J. Ambrosewicz-Jacobs, dr B. Kwieciński). Integralną częścią programu jest również poznanie historii i kultury Żydów polskich (dr Edyta Gawron, Instytut Judaistyki UJ). Oprócz kształcenia teoretycznego twórcy programu pomyśleli o umiejętnościach praktycznych, które pozwolą przyszłym absol- wentom na podjęcie pracy zawodowej w roli przewodników, edukatorów w miejscach pamięci (dr P. Trojański). Osobną i niezwykle ważną kategorią w ofercie kursów są wykłady prowadzone w języku angielskim. Standard pro- gramowy przyjęty w Instytucie Europeistyki obliguje słuchaczy specjalności do zaliczenia jednego kursu prowadzonego w nowożytnym języku europejskim. Oferta kursów przygotowana została przez dr hab. J. Ambrosewicz- -Jacobs oraz prof. Jonathana Webbera. Profesor Webber prowadzi również seminarium magisterskie w języku angielskim, poprzedzone wykładami umożliwiającymi nabycie przez studentów umiejętności pisania prac naukowych w tym języku. Natomiast seminaria w języku polskim są prowadzone przez prof. W. Kozuba-Ciembroniewicza i prof. W. Stankowskiego. Wart podkreślenia jest fakt, iż studenci pierwszego rocznika specjalności obronili prace magisterskie, stojące na wysokim poziomie merytorycznym, które wy- magały nie tylko zaangażowania w trudną, niekiedy traumatyczną tematykę, ale przeprowadzenia również szerokiej kwerendy archiwalnej. Najlepsi ab- solwenci mają możliwość kontynuowania swoich badań w ramach studiów III stopnia. Aby umożliwić studentom odbywanie praktyk w miejscach pa- mięci i ośrodkach badawczych, CBH wymieniło ponad 18 listów intencyj- nych i nawiązało współpracę między innymi z instytucjami: Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau, Muzeum-Miejscu Pamięci w Bełżcu, Muze- um Gross-Rosen, Muzeum Stutthof-Sztutowo, Muzeum Historii Żydów Pol- skich, Centrum Żydowskim w Oświęcimiu, Żydowskim Muzeum Galicja, Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Stowarzyszeniem Willa De- cjusza, Jewish Community Centre of Kraków, Fundacją Krzyżową, Między- narodowym Domem Spotkań, Żydowskim Instytutem Historycznym, Ot- wartą Rzeczpospolitą. Centrum Badań Holokaustu UJ, korzystając ze swych rozległych międzynarodowych kontaktów i współpracy z najważniejszymi ośrodkami badawczymi w Europie, USA i Izraelu, najlepszym studentom daje możliwość odbycia praktyk i staży także w międzynarodowych placówkach naukowych i edukacyjnych, zajmujących się badaniami nad Zagładą Żydów i edukacją w tym zakresie (na przykład w Yad Vashem w Jerozolimie, Mu- zeum Holokaustu w Waszyngtonie czy oferującym stypendia doktoranckie Clark University w USA). Studenci Centrum Badań Holokaustu UJ są rów-

(6)

nież włączani do międzynarodowych projektów naukowych dotyczących ba- dań nad pamięcią Zagłady i doświadczeniem totalitaryzmów, między innymi Task Force for International Cooperation in Holocaust Education, Rememb- rance and Research, Fondation pour la Mémoire de la Shoah czy projektu realizowanego w Falstad Memorial and Human Right Centre w Norwegii, we współpracy z placówkami i instytucjami badawczymi w Rosji, Polsce oraz na terenach byłej Jugosławii. Aby włączyć studentów specjalności w międzyna- rodowe środowisko badawcze, pracownicy CBH opracowali program Visi- ting Professors, który w zamierzeniu miał się stać wyjątkowym poszerzeniem oferty edukacyjnej dla słuchaczy studiów II stopnia oraz doktorantów. Goś- ćmi CBH byli następujący profesorowie, artyści i dyplomaci: A. Wajda, Shi- mon Redlich (Ben-Gurion University of Negev w Izraelu), Elizabeth Edelste- in (Dyrektor Edukacji Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego w Nowym Jorku), Jan Tomasz Gross (Uniwersytet Princeton), Karol Becker (College Seminar Hakibutzim), Wolf Kaiser (Wicedyrektor Domu Konferencji Wannsee), Mos- he Zimmermann (Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie), Michael Berenbaum (Uniwersytet Judaizmu w Los Angeles), Robert S. Wistrich, dyrektor The Vi- dal Sassoon International Center for the Study of Antisemitism (Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie), a także ambasador Stanów Zjednoczonych Chri- stian Kennedy. Profesor M. Zimmermann i dr W. Kaiser prowadzili kursy dla całej społeczności akademickiej UJ. Tak bogata oferta dydaktyczna stała się zaczynem inicjatywy podjętej przez pierwszy rocznik studentów specjalności – powstało Koło Naukowe „Memento”, którego opiekunem naukowym został dr B. Kwieciński. Kolejne zarządy Koła i jego prezesi w osobach Aleksan- dry Kalisz, Eweliny Malik, Magdaleny Kopeć, Ewy Górzyńskiej wykazały się niezwykłą aktywnością naukową i organizacyjną. Trudno wyliczyć wszystkie inicjatywy podejmowane w krótkim, bo zaledwie dwuletnim okresie działal- ności. Obok zorganizowanych konferencji naukowych, seminariów z udzia- łem zagranicznych naukowców i studentów, wyjazdów studyjnych do miejsc pamięci i ośrodków zagłady w Polsce i Niemczech warto wspomnieć o wy- jazdach krajowych i zagranicznych, których celem było poznanie kultury ży- dowskiej w Czechach i na Litwie. Studenci stanowią wyjątkowo zintegrowane grono młodych pasjonatów, czego dowodem jest również zaangażowanie się w promocję specjalności wśród młodszych koleżanek i kolegów. W rozpi- sanej przez CBH wśród studentów specjalności wewnętrznej ankiecie, któ- rej celem było rozpoznanie potrzeb i oczekiwań wobec programu studiów i warunków nauki, studenci anonimowo wyrazili wielką satysfakcję z jakości studiów, zwracając jednocześnie uwagę na niezwykle przyjazną atmosferę panującą w CBH, doskonałe relacje pomiędzy rocznikami specjalności oraz wykładowcami. Ta wyrażona w ankietach niezwykle przychylna opinia w du- żej mierze była zasługą mgr Jolanty Makowskiej, szefowej administracji CBH

(7)

UJ, która często w ponadwymiarowym zakresie angażowała się w promocję specjalności. Powstanie specjalności wiedza o Holokauście i totalitaryzmach jest bez wątpienia najważniejszym projektem dydaktycznym Centrum Badań Holokaustu UJ, ale nie jedynym. W roku akademickim 2011 wykładowcy związani z CBH, zainspirowani programem Fellowships at Auschwitz – For the Study of Professional Ethics, zaproponowali ówczesnemu Prorektorowi UJ ds. Collegium Medicum, prof. W. Nowakowi, poruszający tematykę Holo- kaustu kurs dla studentów Wydziału Lekarskiego UJ, który mieli prowadzić znakomici wykładowcy. Podobne zajęcia są z wielkim sukcesem organizo- wane przez prestiżowe uniwersytety amerykańskie i mają one na celu uwraż- liwienie przyszłych lekarzy, prawników, dziennikarzy na aktualne aspekty etyczne, prawne oraz deontologiczne wypływające z historycznej lekcji Za- głady. Wśród wykładowców znaleźli się specjaliści związani z CBH UJ (prof.

W. Kozub-Ciembroniewicz, prof. Jan Woleński, dr hab. J. Ambrosewicz-Ja- cobs, dr P. Weiser, dr B. Kwieciński), jak również wykładowcy Collegium Medicum (prof. Jan Hartman, prof. Aleksander B. Skotnicki). Kurs spotkał się z niezwykłym zainteresowaniem studentów (ponad 170 słuchaczy) oraz uzyskał wysokie oceny ewaluacyjne w corocznych ankietach.

Pomimo krótkiego stażu wśród uniwersyteckich programów nauczania nowa specjalność wydaje się już dojrzałym zalążkiem ważnych studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim nad polską i europejską pamięcią o Zagładzie.

Podjęcie tego wyzwania przez najstarszą polską Alma Mater może być waż- nym krokiem nie tylko w kierunku kształtowania postaw młodego pokolenia, lecz także zdobycia przez nie narzędzi intelektualnych i stanu świadomo- ści pozwalającego na dojrzałe uczestnictwo w polskiej i europejskiej debacie o Zagładzie Żydów.

Bibliografia

Folder i program studiów (J. Ambrosewicz-Jacobs, B. Kwieciński, P. Weiser). Cytaty pochodzą z transkrypcji wywiadów zamieszczonych w filmie poświęconemu nowej specjalności (realizacja B. Kwieciński, 2011).