Rozwój i dorobek
nauk geograficznych
w Uniwersytecie Jagiellońskim
150. rocznica utworzenia w Uniwersytecie Jagiellońskim pierwszej na ziemiach polskich Katedry Geografii (1849-1999)
Geografia
w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999
Tom III
K omitet Redakcyjny W ydawnictw Jubileuszowych Maria Baścik, Elżbieta Bilska, Antoni Jackowski, Adam Jelonek,
Bronisław Kortus (przewodniczący), Kazimierz Krzemień, Barbara Obrębska-Starklowa, Joanna Pociask-Karteczka
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI INSTYTUT GEOGRAFII
Rozwój i dorobek nauk geograficznych
w Uniwersytecie Jagiellońskim
pod redakcją Bronisława Kortusa Antoniego Jackowskiego
Kazimierza Krzemienia
Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 1999
Wydawnictwa Jubileuszowe sponsorowane są przez:
Uniwersytet Jagielloński Gminę Miasta Krakowa
Recenzenci: prof. dr hab. Adam Kotarba, prof. dr hab. Jerzy Grzeszczak
Redakcja graficzna i techniczna: Marian Drążek
Przygotowanie do druku: Elżbieta Bilska, Marian Drążek (Pracownia Wydawnicza IG UJ) Projekt okładki: Marian Drążek
Korektor: Maria Tłustochowska
Tłumaczenia: Biuro Tłumaczeń „Letterman”
O Copyright by Institute of Geography of the Jagiellonian University, Cracow 1 9 9 9
Printed in Poland ISBN 83-911124-3-8 ISBN 83-911124-5-4 (tom 3)
W ydaw ca: In sty tu t G eografii U n iw e r sy te tu Jagiellońskiego ul. G rod zk a 6 4 , 3 1 - 0 4 4 Kraków, tel. 4 2 2 - 4 7 - 0 3 , fax 4 2 2 -5 5 - 7 8 . D ru k w y k o n a n o z g o to w y c h d o sta rczo n y ch m atryc.
D ruk: D rukarnia M U L T IP R E SS, ul. Ślusarska 8, 3 1 - 7 0 9 Kraków, tel. 4 2 3 -6 5 -0 0 .
Wstęp
Jubileusze stanowią zwykle okazję do ocen przebytego okresu, do podsum ow ania dokonanych osiągnięć, a także i n iep ow od zeń . Taką okazję stwarza niewątpliwie 150. rocznica pow ołania pierwszej K ate
dry Geografii w Uniwersytecie Jagiellońskim.
Niniejszy, III tom W ydawnictw Jubileuszowych poświęcony jest wła
śnie ocenie dorobku naukowego poszczególnych dyscyplin nauk geograficz
nych uprawianych w Uniwersytecie Jagiellońskim w ciągu minionych 150 lat.
Z istoty definicji geografii wynika, iż jest to nauka o bardzo szero
kim zakresie badań, obejm ującym zarów no zjawiska przyrodnicze i fizyczne na powierzchni Ziemi (geografia fizyczna), jak i zjawiska spo
łeczno-ekonom iczne związane z szeroko pojętą działalnością człow ie
ka w przestrzeni (geografia społeczno-ekonom iczna).
Cechą rozwojową geografii, podobnie zresztą jak i innych nauk, była postępująca specjalizacja, zarówno w obrębie geografii fizycznej, jak i w geografii społeczno-ekonom icznej. Toteż prawo obyw atelstw a zdobyła sobie nazwa „nauki geograficzne” w miejsce „geografii”.
Tą drogą postępow ał też rozwój geografii w U niw ersytecie Jagiel
lońskim. Z katedry „geografii powszechnej, porównawczej” W incen te
go Pola rozwinął się Instytut Geografii, w którym uprawia się aktualnie kilkanaście dyscyplin i specjalności nauk geograficznych.
Stosownie do tego przyjęto układ tego tomu. Analizowany jest k o
lejno dorobek poszczególnych dyscyplin geografii fizycznej (geom orfo
logii, hydrografii, m eteorologii i klim atologii, geografii gleb oraz geo
grafii fizycznej kom pleksowej), a następnie geografii społeczno-ekono
micznej (geografii ludności, osadnictwa, przemysłu, rolnictwa, turyzmu, komunikacji i usług oraz geografii religii). Kolejne dyscypliny - karto
grafia i teledetekcja oraz geograficzne system y informacji nie m ieszczą się w tradycyjnym, dualistycznym podziale na geografię fizyczną i spo
łeczno-ekonom iczną, gdyż służą swymi technikam i badawczymi całej geografii, a dziś już nie tylko samej geografii.
D otyczy to również dydaktyki geografii, która odnosi się do całej geografii jako przedm iotu nauczania, podobnie też geografii regional
nej łączącej podejście zarówno geografii fizycznej jak i geografii spo
łeczn o-ek on om iczn ej .
W iększość przedstawionych tu dyscyplin geograficznych ma swoje odpow iedniki w strukturze organizacyjnej Instytutu w postaci Zakła
dów. W yjątek stanowią geografia ludności, osadnictwa i rolnictwa, k tó
re m ieszczą się we wspólnym Zakładzie Geografii Ludności, O sadnic
tw a i R olnictw a. M etod yk a n auczan ia geografii zorganizow ana jest w Pracowni, zaś geografia komunikacji i usług przestała być uprawiana w Instytucie Geografii od lat 80.
Autorami poszczególnych opracowań są specjaliści danej dyscypli
n y w Instytucie Geografii. Zakres czasow y analizy poszczególnych dys
cyplin jest różnicowany, zależy od czasu, w którym rozwinęła się dana dyscyplina w Uniwersytecie Jagiellońskim. Tak np. początki kartografii czy m eteorologii sięgają okresu przed pow ołaniem pierwszej Katedry Geografii. W iększość dzisiejszych dyscyplin geografii rozwinęła się po pierwszej w zględn ie po drugiej w ojnie św iatow ej. D o najm łodszych w Instytucie Geografii UJ, bo pow stałych na przełom ie lat 80. i 90.
należą natom iast geografia religii oraz geograficzne system y informacji.
D orobek poszczególnych dyscyplin udokum entow any jest zestawie
niam i w ażniejszych publikacji, co stanowić będzie cenne źródło do h i
storii nie tylko uniwersyteckiej geografii krakowskiej, ale i całej geogra
fii polskiej.
D ziałaln ość i dorobek placówki uniw ersyteckiej nie byłby p ełny jednak bez uwzględnienia również działalności dydaktycznej oraz k ształ
cenia młodej kadry. W tym zakresie dorobek Instytutu Geografii U n i
wersytetu Jagiellońskiego jest również pokaźny i został uwzględniony w poszczególnych opracowaniach.
Redakcja Kraków, marzec 1999 r.
Introduction
Usually, jubilees offer opportunities for the review o f a certain pe
riod, both o f its succeses and failures. Unąuestionably, the 1 5 0 th anni- versary o f the establishm ent o f the first Chair o f G eography at the Jagiellonian University creates such an opportunity.
This volum e o f Jubilee Publications, the third o f a series, is devoted to the assessm ent o f the research output in every discipline o f geogra- phical Sciences conducted in the Jagiellonian University over the past 150 years.
From the very definition o f geography it emerges that it is a science covering a very wide rangę o f research, including natural and physical phenom ena on the surface o f the Earth (physical geography) as well as socio-econom ic phenom ena connected w ith broadly defined as hum an activity (human geography).
As with other Sciences, the development of geography was connec
ted with progressive specialisation, both in physical geography and human geography Therefore the term „geographical Sciences” has gra- dually replaced the term „geography”.
This is also how geography developed in the Jagiellonian University.
W incenty Pol’s chair o f „generał, comparative geography” developed into the Institute o f Geography, in which more than a dozen disciplines and specialisations are currentJy practised.
The contents o f this volum e were adopted to reflect this. H ence the output o f specific disciplines o f physical geography (geomorphology, m eteorology and climatology, geography o f soil and com plex physical
geography), and then o f socio-econom ic geography (geography o f po- pulation, settlem ent, industry, agriculture, tourism , transport, service and religion). Other disciplines - cartography and remote sensing - and geographic inform ation system s (GIS) do n ot fali within the traditional dual division into physical and hum an geography, as their research techniąues are used in geography as a whole, and today even in other Sciences. Similarly, teaching m ethods are used throughout geography as a teaching subject. The chapter is devoted to regional geography.
The organisational structure o f the Institute reflects the majority of disciplines o f geography represented here by its Departments. Geogra
phy o f population, settlem ent and agriculture is an exception, as they are com bined in the D epartm ent o f Population, Settlem ent and Agri
culture Geography. Teaching m ethods are organised in a special Section, while the geography o f transport and services ceased to be practised in the Institute of Geography in the 1980s.
Contributions collected in this volum e have been prepared by spe- cialists in the specific disciplines in the Institute o f Geography. They cover different tim e spans, depending on the period in which a given discipline has been developed in the Jagiellonian University. Thus the origins o f cartography and m eteorology date back to the period before the first Chair o f Geography was established. The majority o f contem- porary disciplines o f geography developed after the First or the Second World War.
The output o f each discipline is docum ented by the list o f the m ost im portant publications, and will become a valuable source not only for the history o f geography at the Cracow University, but also for Polish geo
graphy as a whole.
T he activity and achievem ents of the Geography Institute would be incom plete w ithout a description o f teaching activities and the edu- cation o f young geographers. In this respect, the output o f the Institute o f Geography at the Jagiellonian University is also impressive and such has been reflected in this volum e.
Editors Cracow, March 1999
Geomorfologia
Geomorfologia w Uniwersytecie Jagiellońskim jest nauką o długiej, 150-letniej historii. Początki jej sięgają utworzenia w 1849 roku pierw
szej na ziem iach polskich Katedry Geografii. D o jej rozwoju przyczynili się tak znakomici uczeni, jak profesorowie: Ludomir Sawicki, Jerzy Sm o
leński i M ieczysław Klimaszewski, zaliczani do grona najwybitniejszych polskich geomorfologów. Ze względu na rodzaj, cele i m etody prowadzo
nych badań oraz stopień rozwoju nauki, w długoletniej historii geom orfo
logii uniwersyteckiej m ożna wyróżnić cztery zasadnicze okresy. Okres pierwszy nawiązuje do początków powstania geomorfologii polskiej i pierw
szych prac z tej dziedziny zarówno geografów: W incentego Pola i Fran
ciszka Czerny-Schwarzenberga, jak i nie-geografów - głównie geologów i geofizyków. Okres drugi, w którym zaznaczył się wyraźny rozwój geo
morfologii, przypada na lata 1 9 1 0 -1 9 4 9 , wiąże się z działalnością profe
sorów Ludomira Sawickiego i Jerzego Smoleńskiego, doc. Józefa Szaflar- skiego, dr. M ieczysława K limaszewskiego, dr. A ntoniego Wrzoska oraz po II wojnie światowej - prof. Eugeniusza Romera. Okres trzeci charaktery
zuje się osiągnięciem przez geom orfologię krakowską światowego p ozio
mu dzięki zastosowaniu oryginalnych m etod badawczych, opracowanych głównie przez prof. M. Klim aszewskiego i prof. Zdzisława Czeppego oraz w latach 50. przez prof. Jana Flisa. Okres czwarty, przypadający na ostat
nie 20-lecie - po odejściu prof. M. Klim aszewskiego na emeryturę - m oż
na nazwać okresem poszukiwań nowych kierunków badań.
P ierw szy okres. W okresie rozbiorów Polski najlepsze warunki p oli
tyczne do rozwoju nauki panow ały w zaborze austriackim. Tu działał Uniwersytet Jagielloński oraz Komisja Fizjograficzna przy Krakowskim
Towarzystwie Naukow ym (od 1866 r.), a od 1873 r. w ramach Akademii U m iejętności. W takich to warunkach, w połow ie XIX w., zaczął działać pod w pływ em dzieł Aleksandra H um boldta i Karola Rittera W incenty Pol. Objął on na trzy lata, Katedrę Geografii w Uniwersytecie Jagielloń
skim, do czasu jej rozwiązania w 1852 r. W prowadził do programu stu
diów wycieczki w celu dokonywania naukowych spostrzeżeń. W yprze
dził tym o kilkadziesiąt lat uniwersytety niem ieckie, gdzie wycieczki na
ukowe wprowadził dopiero Albrecht Penck (1 9 0 6 ). W. Pol uważał rzeźbę za jeden z elem entów geografii fizycznej ogólnej obok sieci hydrograficz
nej i klimatu. W jego opisie krajobrazów praca w ód płynących była wie
lokrotnie podkreślana. Przyjmował erozyjną działalność rzek, widział też jej zw iązek ze spadkiem, ilością w ody i rodzajem podłoża. W idać też u niego odczucie tego, co dopiero dużo później uzyska nazwę „lokalnej pod
stawy erozyjnej” (G zechówna 1969).
W. Pol rozróżniał doliny podłużne i poprzeczne. W biegu rzek wy
dzielał ich bieg górny, środkowy i dolny. Trafnie charakteryzował ich siłę transportową i akum ulowanie materiału w miejscach, w których tracą spadek. D ocen iał rolę dopływ ów karpackich w kształtowaniu reżimu wód Wisły. Pisał, że w ody te wpływają nieprzyjaźnie na koryto i dolinę Wisły, powodują powstawanie m ielizn, zasypywanie i niestałość łożyska (Pol 1842). Podobnie oceniał spychanie D niestru na p ółnoc przez stożek na
pływ ow y Stryja. Przypom nieć należy zasługę W. Pola wskazującego na w ażność przyczyn pierw otnych - w yniesienia nad poziom morza, budo
wy podłoża - predysponujących plastykę powierzchni ziemi. Zauważał też w pływ wietrzenia na k ształt form.
Pol opisywał także zjawiska krasowe (choć nie używał tego terminu) na Pokuciu (1 8 5 1 ). W yprzedził tym samym o kilkadziesiąt lat prace Cvi- jić‘a i in., którzy starali się wyjaśnić genezę form krasowych, a blisko o pół wieku prace w łoskie o krasie gipsowym. N ie m ożna też pominąć w ielkiej zasługi W. Pola w tw orzen iu term inologii naukowej. Pisząc o ukształtow aniu powierzchni ziem i wyróżniał zespoły form, które nazy
wał krainami, wydzielając następnie i nazywając cały szereg form więk
szych i m niejszych, w ypukłych i wklęsłych. Jego prace nie były tylko ma
low niczym opisem czy suchym w yszczególnieniem faktów. N a każdym miejscu dążył do ujęcia genetycznego i do przedstawienia rozwoju krajo
brazu. Jest to godne uwagi tym bardziej, że krajobraz i pojęcie jego roz
woju zostały wprowadzone do geomorfologii dopiero pod koniec XIX wieku przez W iliam a M. Davisa.
N a rozwój geom orfologii w Uniwersytecie Jagiellońskim mieli w tym czasie w pływ również geolodzy i przyrodnicy. Wśród nich należy zwrócić uwagę na dokonania profesorów Ludwika Zejsznera i Alojzego Altha.
L. Zejszner uważał, że oprócz erozji rzecznej, na obniżanie i zaokrąglanie form górskich ma również wpływ działanie chem iczne i m echaniczne czyn
ników atm osferycznych oraz akumulacja (Zejszner 1 849). Jako geolog podkreślał wpływ struktury geologicznej i petrograficznych właściwości skał na formy powierzchni ziemi. D o najważniejszych jego osiągnięć na
leżą wyniki badań nad zlodow aceniem Tatr (Zejszner 1856). W swoich badaniach pierwszy stwierdził, że Tatry b yły zlodow acone oraz prześle
dził zasięg poszczególnych utworów akumulacyjnych epoki lodowcowej.
Odkrycie „egzotycznych” bloków granitowych w dolinie Dunajca, które zdaniem L. Zejsznera m ożna uznać za moreny boczne lodowca, m iało miejsce 13 lat wcześniej niż odnośna publikacja dzieł J. Charpentiera i J. Agassiza. Prowadził również badania lessu karpackiego, który nazy
wał „gliną m am utow ą” (Zejszner 1852). Drugim geologiem zajmującym się geomorfologią był A. Alth. Jego główną zasługą dla geom orfologii było oparcie badań na wnikliwych obserwacjach i pomiarach w terenie oraz na dokładnych mapach. Z inicjatywy A. Altha (Alth, Bieniasz 1887) Komi
sja Fizjograficzna Akademii U m iejętności publikowała od 1887 r. przez 28 lat wspaniałe dzieło A tlas Geologiczny Galicji. Kolejne m apy i opisy do nich stały się nieocenione w badaniach terenowych w ielu pokoleń geo
morfologów, ponieważ zawierały informacje o niektórych formach tere
nu, jak np: terasach czy wydmach.
Po wieloletniej przerwie, w roku 1877, została ponow nie utworzona Katedra Geografii w Uniwersytecie Jagiellońskim, którą objął Franciszek Czerny-Schwarzenberg, uczeń O. Peschla, W. Crednera, E. Suessa i F. Si- m ony’ego. Drogę do Katedry Uniwersyteckiej utorowała mu praca o dzia
łaniu wiatru na rzeźbę powierzchni ziem i (Czerny-Schwarzenberg 1876).
Praca ta zyskała wówczas uznanie i pozytyw ne opinie, była - jak pisze E. Romer (1897) - wyrazem ów czesnego stanu nauki o w pływ ie klimatu na formy powierzchni ziem i. F. Czerny-Schwarzenberg nie uznawał i nie widział potrzeby pracy terenowej, bezpośrednich badań i pomiarów. Pra
ca geografa, według niego, polegać miała na zastosow aniu geograficznego punktu widzenia do zebranych przez innych m ateriałów i ich krytycznej kompilacji. Był to wyraźny krok w stecz w porównaniu z osiągnięciami W incentego Pola. Czerny-Schwarzenberg nie stworzył nowoczesnej szko- ły geograficznej i nie przyczynił się do rozwoju geografii.
W tym czasie zagadnienia geom orfologiczne w Uniw ersytecie Jagiel
lońskim były podejmowane częściej przez geologów, geofizyków i glebo
znawców. Szereg problemów geom orfologicznych opracowywano w związ
ku z pracami geologicznym i w Galicji. Aktywnym i geologam i w tym za
kresie byli głównie profesorowie: Stanisław Zaręczny, W ładysław Szajno
cha i W ilhelm Friedberg. W trzecim zeszycie A tlasu Geologicznego Galicji,
pośw ięconym Księstwu Krakowskiemu, S. Zaręczny (1 89 4) przedstawił w yw ody na tem at „odwrócenia rzeźby”. Autor stwierdził, że „naziom dzi
siejszy nie jest zgodny z wewnętrzną budow ą”. W iele szczytów i gór jest nim i tylko dlatego, „ponieważ otoczen ie przez erozję jest wydarte i obni
żo n e”. W tym czasie, w Karpatach Zachodnich, prowadził też badania W Szajnocha w związku z opracowywaniem V, VI, XI, XII, XX zeszytu A tlasu Geologicznego Galicji (Szajnocha 1 8 9 5 -1 9 0 6 ). W. Friedberg (1903, 1906) badał utw ory terasowe, wyróżniając wśród nich aluwia holoceń- skie, a asymetrię stoków karpackich wiązał z przewagą wschodnich wia
trów, panujących wg niego na przełom ie okresu „dyluwialnego” i „alu- w ialnego”. Stwierdził zaleganie lessu w brzeżnej części Karpat w rejonie Rzeszowa, wyróżnił pod lessem glinę „górską” warstwowaną, uznając ją za nawianą i przemytą przez w ody deszczowe.
N a przełom ie w yróżnionego przez nas pierwszego i drugiego okresu rozwoju geom orfologii, w U niwersytecie Jagiellońskim pracował nauko
wo geolog i gleboznawca Walery Łoziński, który znacznie przysłużył się do rozwoju geom orfologii w skali nie tylko Polski, ale również światowej.
Koncepcja „facji peryglacjalnej” W. Łozińskiego stała się jednym z naj
większych osiągnięć nauki polskiej w tym okresie.
W. Łoziński prowadził badania w Karpatach i Sudetach (Łoziński 1909a). Był pierwszym geom orfologiem polskim, który badaniami objął Sudety. Zwrócił uwagę na to, że u podnóża Karpat, gdzie miąższość lądo- lodu szybko się zm niejszała, nie erodowal on, a wyłącznie akumulował, natom iast w Sudetach, gdzie jego m iąższość była znaczniejsza, zauważył niewielkie pogłębienie dolin i inaczej kształtujący się spływ wód lodow
cowych. Interesował się też różnicami ukształtowania i budowy geolo
gicznej Karkonoszy i Tatr (Łoziński 1910).
Badania, które doprow adziły W Łozińskiego do ustalenia „facji pery
glacjalnej”, dotyczyły genezy „rozwalisk skalnych” w Górach Świętokrzy
skich, Gorganach i Sudetach (Łoziński 1909b). Stwierdził on, że gołobo
rza są rezultatem wietrzenia m echanicznego, przede wszystkim mrozo
wego. W ietrzenie to m usiało m ieć duże znaczenie w przeszłości, dziś bo
wiem gołoborza się nie tworzą. To wietrzenie mrozowe o silnym natęże
niu nazwał W Łoziński „wietrzeniem peryglacjalnym”, a specyficzny kli
mat, w którym się odbywało, „klimatem peryglacjalnym”. Jego term ino
logia dotycząca peryglacjału jest dziś pow szechnie w nauce przyjęta i roz
szerzona na całą strefę kriogeniczną.
Syntezą poglądów W. Łozińskiego na „fację peryglacjalną” był referat ogłoszon y w sprawozdaniach Kongresu G eologicznego w Sztokholm ie 1910 r. (Łoziński 1912). Referat w yw ołał szeroką dyskusję, zaś koncep
cja W. Łozińskiego została potwierdzona podczas pokongresowej wycieczki
na Spitsbergen, gdzie uczestnicy m ogli się zapoznać ze w spółczesnym i zjawiskami peryglacjalnymi.
W związku z badaniami w obszarach zlodow acenia niżow ego W. Ło
ziński zajął się małym i jeziorami w Kotlinie Sandomierskiej w okolicach Grodziska, wysuwając pogląd, że pow stanie swe zawdzięczają one głów nie wytapianiu się brył martwego lodu (Łoziński 1907a).
Prowadził też badania w obszarach lessowych i krasowych. Oryginal
ny jest jego pogląd na genezę lessu (1 9 0 7 b ). Analizując działalność w ia
tru na terenach wietrzenia m rozowego stworzył h ip otezę o pochodzeniu lessu z tych właśnie obszarów. W swoich badaniach przyjmował, że osa
dzanie lessu przypadało na okres panow ania suchego klim atu stepowego (Łoziński 1909b). W pracach tych zwracał uwagę na to, że pokrywa les
sowa wpływa na rzeźbę, łagodząc ją.
W Łoziński (190 7c) zajmował się również rzeźbą krasową na Podo
lu. U znaw ał „werteby” pokuckie za zapadliska, p odob n ie jak W. Pol i A. Rehman. Wyjaśniał, że przyczyną powstawania zapadliska jest dzia
łanie wód podziem nych w spągu gipsu. Przyjmował, wbrew teorii Grun- da, nie jeden, lecz kilka niezależnych od siebie p oziom ów w ód grunto
wych. Podobnie jak A. Rehman rozróżniał werteby sym etryczne i asym e
tryczne. Zwracał też uwagę na odm ienne reagowanie węglanu i siarczanu wapnia na działanie wody, a także na zależność rozwinięcia się zjawisk krasowych od położenia dolnego poziom u erozji.
W tym czasie pracował też w Uniw ersytecie Jagiellońskim geofizyk Maurycy Pius Rudzki, który jest znany jako autor w spaniałego podręcz
nika do geografii fizycznej pt. Fizyka Ziem i (Rudzki 19 09), zawierającego również liczne informacje geom orfologiczne. Jest to d zieło oparte na ma
tematyce wyższej. Zajmuje w nim autor stanowisko krytyczne wobec n ie
których zagadnień geografii fizycznej. Podręcznik ten był wykorzystywa
ny przez wielu geomorfologów.
D ru g i okres ro zw oju g e o m o r fo lo g ii w U niw ersytecie Jagiellońskim rozpoczął się wraz z aktywną działalnością Ludomira Sawickiego i Jerze
go Smoleńskiego. L. Sawicki rozpoczął w roku 1906 w szechstronne bada
nia geograficzne, dzięki czem u otrzymał w roku 1916 Katedrę Geografii po F. Czerny-Schwarzenbergu. Był dobrze przygotowany do pracy nauko
wej. Studia odbył w U niwersytecie W iedeńskim , a następnie uzupełnił je w Lozannie. Jego nauczycielam i byli w yb itn i geografowie i geolodzy:
E. Bruckner, A . Penck, E. Suees, U. Uhlig. L. Sawicki stworzył Instytut Geograficzny w Uniwersytecie Jagiellońskim. Zastosował now oczesne m e
tody studiów i badań. W prowadził do geom orfologii polskiej teorię cyklu geograficznego i m etody badawcze Davisa.
Drugim geografem w ośrodku krakowskim, zaczynającym działalność naukową rów nocześnie z L. Sawickim, był Jerzy Smoleński, uczeń geolo
ga prof. W ładysław a Szajnochy. Był absolwentem W ydziału Filozoficz
nego U niw ersytetu Jagiellońskiego, na którym studiował głównie przed
m ioty przyrodnicze, szczególnie geologię. Studia uzupełniające z geogra
fii fizycznej i oceanografii odbył w Uniwersytecie Berlińskim u A. Penc- ka, O. Schlutera i F. W ahnschaffego. U czon y ten oparł prace geom orfolo
giczne na ścisłym związku z geologią.
W om awianym okresie zaznaczył się bardzo silny wpływ nauki za
chodniej w pracy naukowej naszych badaczy. W iązało się to z powszech
nym przyjęciem teorii cykli W. M. Davisa. Był to okres bardzo intensyw
nego rozwoju geom orfologii w ośrodku krakowskim. Najżywsze lata to koniec pierwszego i p oczątek drugiego dziesięciolecia XX wieku, nazwa
ne przez J. Sm oleńskiego (1 9 2 8 ) „okresem burzy i naporu”, w którym nowe idee i m etody zdobyw ały sobie prawo obywatelstwa.
Ludomir Sawicki był prekursorem now oczesnych badań ekspedycyj
nych, nielicznych w tym czasie, a bardzo rozpow szechnionych dopiero pod koniec XX wieku. Sam odzielne badania geom orfologiczne rozpoczął w Karpatach w 1908 r. od krasu słowackiego. Ich rezultatem była obszer
na rozprawa pt. Szkic krasu słowackiego z poglądem na cykl geograficzny w krasie w ogóle (1 9 0 8 ). D alsze badania rzeźby krasowej prowadził w Górach Jura, w Causses w M asywie Centralnym, w Dalmacji i Istriii, w Alpach W schod
nich i Siedm iogrodzie. Przedstawił teorię rozwoju rzeźby krasowej ujętą w ramy cyklu krasowego. Zwrócił na siebie uwagę niezwykłym zm ysłem syntezy, głębokością ujęcia problem ów i oryginalnością wniosków. Prze
bieg krasowienia uzależnił od jakości wapienia, a więc od zawartości skład
ników nierozpuszczalnych oraz od warunków klim atycznych, głównie od wysokości opadów. Pogląd L. Sawickiego był zwalczany przez A. Pencka.
Jednak koncepcja L. Sawickiego okazała się słuszna i owocna. W eszła do literatury światowej i jest cytow ana w podręcznikach geom orfologii.
W 1971 r. słuszność tej koncepcji potwierdził C. Ford w ogólnej teorii rozwoju jaskiń. Badania terenowe Sawickiego dotyczyły głównie krasu gipsowego pod Buskiem. Stwierdził on, że są tam w zasadzie wszystkie formy typow ego krasu, lecz o m ałych rozmiarach i w daleko posuniętym stadium rozwoju. W wertebach krasowych po osadzaniu się na dnie czą
stek nierozpuszczalnych mogą powstać jeziora.
W rozprawie Zfizjografii Zachodnich K a rp a t (Sawicki 1909a) przedsta
wił oryginalny pogląd na rozwój rzeźby całych Karpat Zachodnich i, mimo modyfikacji jego poglądów przez J. Smoleńskiego, A. Fleszara, S. Paw
łowskiego i późniejszych autorów, rozprawa ta nie straciła na wartości.
D o tego dzieła nawiązują w szystkie późniejsze badania. Praca ta jest dos
konałym przykładem zastosow ania m etod y D avisa do analizy rzeźby Karpat Zachodnich.
Studia nad ewolucją geom orfologiczną Karpat Zachodnich rozszerzył L. Sawicki na cały łuk karpacki. W pracy pt. O młodych ruchach górotwór
czych w Karpatach (1909b) zauważył słusznie, że Karpaty w kierunku połu
dniowo-wschodnim były dłużej wypiętrzane i coraz później odmładzane.
Pod wpływem swoich nauczycieli prowadził też studia nad rzeźbą glacjalną. Siady zlodowaceń plejstoceńskich (jednego lub dwóch) i form recesyjnych znajdował w górach Owerni, Alp Rodniańskich, Karpat Mar- maroskich, Biharze, N iżn ych Tatrach i Beskidach Zachodnich. Zwrócił uwagę na znaczenie predyspozycji m orfologicznej dla zasięgu zlodow a
ceń w górach. Słuszność tego poglądu potwierdził później M. Klim aszew
ski w Tatrach. Okazało się, że w zlodow aceniu obszarów górskich większą rolę odgrywa predyspozycja geom orfologiczna, aniżeli warunki klim atycz
ne.
W Beskidach Zachodnich L. Sawicki stwierdził ślady zlodow aceń na Babiej Górze i Pilsku (Sawicki 1913). Pogląd ten był krytykowany w okresie późniejszym. Zwolennicy i przeciwnicy tego poglądu aż do lat 60. prowa
dzili żywą dyskusję.
Owocem studiów L. Sawickiego w okresie I wojny światowej była roz
prawa pt. W iadomości o środkowopolskiej morenie czołowej opublikow ana w 1922 r., w której jako pierwszy w Polsce w ysunął pogląd o trzykrotnym zlodowaceniu terytorium Polski. Granice zlodow aceń w yznaczył na pod
stawie kryteriów geomorfologicznych. W yróżnił trzy krainy: bałtycką, środ- kowopolską i podkarpacką, o różnym stopniu zachow ania form i osadów glacjalnych oraz glacifluwialnych. W prow adził nazw y zlodow aceń uży
wanych jeszcze do niedawna.
Ludomir Sawicki był prekursorem geomorfologii dynamicznej. W opar
ciu o szczegółowe badania osuwisk uruchom ionych w roku 1913 dał p o
gląd na przebieg tego procesu i wprowadził do literatury polskiej klasyfi
kację osuwisk, do dzisiaj stosowaną. Badał dynam ikę osuwiska w Szym barku (Sawicki 1917).
W studium porównawczym Karpat Fliszowych i A peninów (Sawicki 1909b) zwrócił uwagę na zależność zespołu form od klim atu i jego zmian w czasie, co znów jest początkiem rozbudowanej przez S. Passargego geo
morfologii klimatycznej.
Był pierwszym, który rozpoznał rzeźbę zrębową Bramy Krakowskiej - pogląd na ten tem at zawarł w studium Trzy bramy podkarpackie (Sawicki 1911). N a podstawie badań terenowych w dorzeczu N iem na (Sawicki 1909c) stwierdził wyraźne różnice w typie form dolinnych górnego i dol-
Zebranie w Instytucie Geografii U ) ( 1 9 3 3 r.)
nego biegu N iem na; wysunął do dziś dnia aktualną hipotezę młodych ruchów wypiętrzających w strefie przybałtyckiej.
W okresie m iędzywojennym powstały pierwsze m apy morfogenetycz- ne. Tu przede wszystkim wym ienić należy mapę m orfogenetyczną Polski L. Sawickiego (1925), prezentow aną na M iędzynarodowym Kongresie Geograficznym w Kairze. J. Jurczyński, omawiając tę mapę (Jurczyński
1953), nazywa m om ent pojawienia się jej - epokowym.
D rugim aktyw nie działającym geomorfologiem tego okresu był Jerzy Smoleński. Zajął się wciąż dyskutow anym w tedy problem em dolin asy
m etrycznych (Smoleński 1909). Jako pierwszy rozpatryw ał przebieg pro
cesów stokowych w pow iązaniu z przebiegiem procesów dennych i to na całej długości doliny. Asymetrię dolin w Galicji Smoleński wiązał z dzia
łalnością wiatrów w schodnich oraz północno-wschodnich, a więc wiatrów charakterystycznych dla okresu plejstoceńskiego. Taki wiek asymetrii dolin uzasadniał także obecnością pokryw lessowych w asymetrycznych doli
nach rzecznych. W obrębie jednej doliny, przy jednym kierunku wiatru, asym etria może obejmować stoki o różnej ekspozycji. Główna teza Smo
leńskiego znalazła potw ierdzenie po 42 latach w badaniach H. Posera.
N a podstaw ie badań terenowych na Podolu przedstawił bardzo traf
ny opis ukształtow ania i budowy krawędzi Podola oraz jego przedpola (Smoleński 1910). Dał nowy pogląd na rozwój geomorfologiczny wielkiego
terytorium , obejmującego kilkadziesiąt tysięcy kilo
m etró w k w a d ra to w y c h . P óźniejsze, szczegółow e b ad an ia nie obaliły jego głównych tez.
Był pierwszym, k tó ry trafnie określił wiek rzeźby Karpat Fliszowych. W krót
kim opracowaniu udowod
nił potortoński wiek zrów- nań i rozcinających je dolin (Smoleński 1911, 1937).
Jako pierwszy wprowa
dził pojęcie wysokiego za
sypania i wiązał zasypanie dolin karpackich osadam i rzecznymi z barykadującą d z ia ła ln o ś c ią lą d o lo d u skandynawskiego (Smoleń
ski 1918). N a podstaw ie analizy teras i pokryw żwi
rowych w otoczeniu Kotli- „ . T _ . , 7. . . . T,7.
A , Prot. J . Sm oleński i M . K lim aszw eski w czasie
ny Sądeckiei określił wyso- J 7 , . x , /7 x ,
J ^ J badan terenowych (lata 3 0 .)
kosc zasypania doliny D u najca w okresie „starszego
dyluwium”, a stopniowe rozcinanie powiązał z okresem „młodszego dy
luwium”. Pogląd ten był przyjęty i rozbudow ywany oraz modyfikowany przez jego uczniów i następców, głównie przez M ieczysława Klimaszew
skiego oraz Bronisława Halickiego, Józefa Szaflarskiego i Stanisława So
kołowskiego. Dopiero w 1961 r. został skorygowany i zmieniony.
J. Smoleński (1921), w pracy o wpływie zaburzeń dolnego biegu rzeki na działalność erozyjną w biegu wyższym, udow odnił za pom ocą wzorów m atematycznych, że erozja w steczna rzek nie ogranicza się do cofania progu o założeniach tektonicznych. Także powyżej progu następuje nasi
lenie erozji, związane ze zwiększeniem szybkości płynięcia wody. Stąd możliwość powstawania profilu podłużnego koryta rzeki z dwoma zało
mami, mimo że nie zachodziło dw ukrotne odm ładzanie.
Innym osiągnięciem J. Smoleńskiego było określenie wieku i genezy je
ziorek koło Grodziska w obrębie wysoczyzn Kotliny Sandomierskiej (Smo
leński 1934). N a podstawie zalegania ich w podłożu utworów m łodszych
od m oreny dennej oraz na podstawie analizy pyłkowej torfu zalegającego w dnie jednego z jeziorek (przeprowadzonej przez J. Trelę) stwierdził o wie
le m łodszy od dotychczas przyjmowanego, bo holoceński wiek jeziorek, a w ięc także inną ich genezę, nie związaną z wytapianiem brył martwego lodu. Opublikował też wiele cennych opracowań z zakresu geomorfologii regionalnej, obejmujących okolice Krakowa, dorzecze Prądnika oraz całe regiony Polski. Prace te mają wielką wartość poznawczą i m etodyczną (Klimaszewski 1988). D ostarczayły nowych wiadom ości, a równocześnie precyzowały pewne prawidłowości rozwoju rzeźby. W pracy dotyczącej założeń rozwoju geografii fizycznej za główne zadania w zakresie geo
morfologii Polski uznał: szczegółow e poznanie rzeźby regionów reprezen
tatywnych; szczegółow e badania określonych form erozyjnych i akumu
lacyjnych; badanie w pływ u epoki lodowej na rzeźbę niżową i górską; ba
danie w spółczesnych procesów m orfogenetycznych (Smoleński 1919). Za szczególnie ważne uważał też badania ilościowe w geomorfologii. Zalece
nia i inspiracje Profesora były realizowane przez jego uczniów i są nadal aktualne. W okresie m iędzywojennym , w ramach geografii, najbujniej roz
wijała się geom orfologia, która od samego początku uznana była za „ją
dro geografii fizyczn ej” (Sm oleński 1919).
Z inicjatywy i pod kierunkiem J. Sm oleńskiego wykonano szereg map w ysokości w zględnych poszczególnych części Polski. M etody morfome
tryczne stosow ane w Instytucie Geografii UJ (Sm oleński 1933) obejmują bardzo różne zagadnienia - prócz map wysokości względnych, najmniej
szych, średnich i największych, także m apy podstaw erozyjnych i po
wierzchni szczytow ych, mapy spadku, gęstości sieci dolinnej i rzecznej oraz inne. M apy spadku konstruował J. Szaflarski (1 9 3 2 ) obliczając śred
nie nachylenia m etodą profilów prostopadłych do poziom ic.
Ruchami m asowym i na zboczach dolin w M ałopolsce wschodniej, w związku z działalnością w ód powodziowych, a także na skutek nasyce
nia zw ietrzeliny wodam i roztopów wiosennych, zajmował się M. Klima
szewski (1 9 3 5 ). W pracy tej zwracał też uwagę na duże znaczenie morfo
logiczne w ód pow odziow ych.
W charakteryzowanym okresie M. Klimaszewski rozpoczął szczegó
łowe badania nad terasami dolin karpackich (Klimaszewski 1934, 1936b, 1937). N a tej podstawie odtwarzał historię dolin, jak również przebieg ruchów górotwórczych i próbował rozwiązać problemy morfogenezy Kar
pat Zachodnich. W ydzielił powyżej teras akumulacyjnych i erozyjnych w dolinie Dunajca dwa poziom y zrównań: śródgórski i pogórski. Stwier
dzenie, że terasy w dolinie Sanu nawiązują do teras w dolinach innych rzek, podobnie jak dwie rozległe powierzchnie zrównań - do poziom ów w Karpatach Zachodnich, pozw oliło na przyjęcie równoczesnego i jedna
kowego rozwoju krajobrazu w całym obszarze, to zaś na określenie wieku poziom ów i teras.
W omawianym okresie ukazało się szereg prac Adama Gadom skiego (1924, 1926, 1929) dotyczących m orfologii glacjalnej Tatr. Począwszy od 1922 r. do 1937 r. ukazywały się artykuły o specjalnym typie stawów tatrzańskich, które autor uważał za dzieło potężnej erozji lodowcowej.
W innych pracach autor wskazywał na ślady zlodow acenia na stokach Tatr Bielskich. Wykreślał mapy obrazujące zlodow acenie północnych sto
ków Tatr w epoce lodowcowej (Gadomski 1936b). Podkreślał różnice w zlo
dow aceniu stoków p ółn o cn y ch i p o łu d n iow ych . Zwracał też uwagę na wpływ właściwości petrograficznych skał, na rozwój form erozji lo
dowcowej oraz na zachowanie się form akumulacyjnych na wapiennym przepuszczalnym podłożu (Gadomski 1936a). D o problematyki glacjal
nej Tatr nawiązują również prace J. Szaflarskiego (1 9 3 6 , 1937, 1938), poświęcone głównie południow em u skłonowi tych gór. Badania form aku
mulacyjnych - w ałów morenowych, stożków fluwioglacjalnych oraz sta
rych pokryw żwirowych prowadziły do w yodrębnienia poszczególnych system ów lodowcowych.
W pływ owi zlodowacenia północnego na działalność rzek karpackich poświęcił wiele uwagi M. Klimaszewski (1 9 3 4 , 1936a, 1936b, 1937).
Stwierdził zasypanie istniejących wcześniej form dolinnych do znacznych wysokości, szczególnie na granicy, do której sięgał lądolód. Przedstawił również zasięg zlodowacenia niżow ego na północnym brzegu Karpat Za
chodnich. Autor przyjmował zm ianę stosunków klim atycznych w okresie nasuwania się lądolodu (Klimaszewski i in. 1939). Z cofaniem się lądolo- du wiązał rozcinanie i w ynoszenie materiałów zasypania i powstanie te
ras. Badania M. Klimaszewskiego (193 6a, 1937) nad m orfologią i dylu- wium doliny Dunajca nawiązywały do badań B. H alickiego na Podhalu.
Prace ograniczone początkowo do studium teras, podjęte w tym terenie z inicjatywy J. Smoleńskiego, nie wyczerpały w szystkich zagadnień. Ba
dania M. Klimaszewskiego stanow iły próbę powiązania zlodowaceń ta
trzańskich w biegu górnym Dunajca z lądolodem północnym w biegu dolnym. Autor śledził od Pienin w w zd łóż doliny w ystępow anie wyróż
nionych przez Halickiego trzech poziom ów różnow iekow ych żwirów, ty
powych dla poszczególnych okresów lodow cowych. Rezultatem studiów jest paralelizacja obu zlodowaceń oparta na kryteriach hipsom etrycznych i stratygraficznych. Szczegółowe studia nad problemami czwartorzędowymi Karpat Zachodnich M. Klimaszewski referował na III Zjeździe INQUA w W iedniu (1938). Badania te zostały podsum owane w późniejszej syn
tezie (Klimaszewski 1948b). Rozpoczął również szczegółow e badania geo
morfologiczne doliny Białej W ody w Tatrach, których wyniki zostały opu
blikowane po II wojnie światowej (Klimaszewski 1950).
M orfologią doliny Skawy górnej Raby i Soły zajmował się w tym cza
sie J. Szaflarski (1 9 3 1 , 1932). Autor ten opracowywał również terasy rzek północnej Słowacji.
Zjawiskom krasowym, głów nie tatrzańskim, poświęcił uwagę A. Ga
domski (1 9 2 5 ) oraz A. W rzosek (1 9 3 3 ), który wiązał nietypowy rozwój form krasowych z brakiem łagodnie nachylonych obszarów i wąskimi stre
fami utworów krasowiejących.
W latach 1 9 2 3 -1 9 3 3 zostało obronionych 7 prac doktorskich z za
kresu geom orfologii (tab. 1). Ich promotorami byli: prof. L. Sawicki, prof.
W. Szajnocha i prof. J. Smoleński.
Okres II wojny światowej zapisał się tragicznie w historii krakowskiej geom orfologii. Profesor J. Sm oleński, aresztowany 6 XI 1939 r. wraz z in
nymi profesorami U niw ersytetu Jagiellońskiego, zmarł w obozie koncen
tracyjnym w Sachsenhausen. Przerwane zostały badania naukowe, za
bronione podczas okupacji.
D ziałalność naukowa została w znow iona w kwietniu 1945 r. wraz z reaktywowaniem pracy uczelni. Bezpośrednio po wojnie geomorfologia mieściła się w obrębie Katedry Geografii Fizycznej, a od 1949 r. - Kate
dry Geografii I. D o grudnia 1945 r. formalną opiekę nad katedrą sprawo
wał prof. Eugeniusz Romer, następnie kierował nią prof. Józef Szaflarski.
Katedra początkow o liczyła pięciu pracowników.
Lata 1 9 4 5 -1 9 4 9 były okresem odbudowy, zm ian instytucjonalnych i organizacyjnych, przygotowujących podstawy do właściwego pełnienia funkcji naukowych. Profil badawczy katedry, koncentrującej swe główne wysiłki na pracy dydaktycznej, nie był jasno określony. Zainteresowania kierownika katedry głów nie zagadnieniam i regionalnymi były powodem, że z zakresu geom orfologii ukazały się nieliczne tylko publikacje. Były to jednak opracowania wartościowe, dotyczące podziału geom orfologiczne
go Polski w nowych granicach (Klimaszewski 1946), rzeźby beskidzkiej (Romer 1947), geom orfologii czwartorzędu starych gór i wyżyn, proce
sów i form peryglacjalnych, krasowych oraz morfometrii (Flis 1949b).
W okresie tym została wydana obszerna synteza M. Klimaszewskie
go (1 948b ) pt. Polskie K a rp a ty Zachodnie w okresie dyluwialnym, przedsta
wiająca now y pogląd na rozwój polskich Karpat Zachodnich w plejstoce
nie. Był on oparty na kryteriach geologicznych i geomorfologicznych. Autor określił genezę i w iek pokryw w dolinach rzek karpackich (Klimaszewski 1948a) i powiązał je z kolejnymi okresami zlodowaceń i holocenem. Wska
zał na zróżnicow anie w zajem nego stosunku pokryw akumulacyjnych związanych z poszczególnym i zlodowaceniam i w obrębie dolin karpac
kich, w zależności od intensyw ności m łodych ruchów tektonicznych.
Stwierdził niewielki stopień przekształcenia rzeźby karpackiej w okresie plejstoceńskim. Jest to praca o efekcie m nożnikow ym (Kotarba 1987), odegrała bowiem dużą rolę w kształtow aniu now oczesnego poglądu na czwartorzędowy rozwój rzeźby Karpat, rozwijanego przez późniejszych badaczy (Starkel 1972).
W omawianym okresie przedm iotem badań była też rzeźba wybra
nych obszarów. Rzeźbę Sądecczyzny badał J. Flis (19 4 9 a , 19 58), nato
miast rzeźbę W yżyny Krakowskiej opracowywał W. W alczak (1 9 5 6 ), uwzględniając szczególnie formy dolinne (W alczak 1946) i krasowe (Wal
czak 1950/51).
W ym ienione publikacje oparte były na wynikach badań terenowych, przeprowadzonych przed wojną, rzadziej podjętych po 1945 r. Tematycz
nie są one kontynuacją badań okresu przedwojennego, zachowując tradycyj
ny przedmiot badań, jakim była trzecio- i czwartorzędowa ewolucja Karpat.
W iele z w ym ienionych prac było podstawą do przeprowadzenia prze
wodów habilitacyjnych i doktorskich (tab. 1, 2). W latach 1 9 4 5 -1 9 4 6 u prof. E. Romera habilitowali się m.in. A. M alicki, M. Klimaszewski, J. Dylik, B. Krygowski, w okresie 194 5-195 1 r. stopień doktora filozofii w zakresie geografii uzyskali m.in. W. W alczak i J. Flis, późniejsi profeso
rowie, związani nie tylko z Uniwersytetem Jagiellońskim, ale również z kra
kowską W SP i innym i uczelniam i na terenie całej Polski.
Trzeci okres. Okres system atycznej, planowej działalności oraz bar
dzo szybkiego rozwoju geom orfologii rozpoczął się w latach 50. W iązał się z objęciem od 1 IX 1949 r. przez prof. M ieczysław a Klimaszewskiego kierownictwa katedry, a po utworzeniu w 1952 r. Z espołu Katedr Geogra
fii - Katedry Geografii Fizycznej i m ieszczącego się w niej Zakładu G eo
grafii Fizycznej, zatrudniającego głównie geomorfologów. Zakład Geomor
fologii powstał w 1967 r. wraz z przem ianowaniem Katedr Geografii w In
stytut Geografii. Jego pierwszym kierownikiem był M. Klimaszewski. Pro
fesor kierował również od 1950 r. nieform alną Pracownią G eom orfolo
giczną, wchodzącą od 1953 r. w skład Pracowni Fizjograficznej. Skupieni w niej byli wszyscy pracownicy, magistranci, studenci i absolwenci na zasadzie dobrowolności. W ramach pracowni odbyw ało się przygotowa
nie do badań terenowych, ćw iczenia i kursy m etodyczno-badaw cze, opra
cowywanie materiałów zebranych w czasie badań, referowanie ich w yni
ków. W 1953 r. na bazie tej pracowni prof. M. Klim aszewski stworzył Pracownię w ramach nowo utworzonego Instytutu Geografii PAN, prze
kształconą w późniejszy Zakład Geomorfologii i Hydrografii Gór i Wyżyn.
Z początkiem lat 50. został opracowany plan naukowo-badawczy, zakładający prowadzenie na terenie Polski Południowej (Karpat, Kotlin Podkarpackich i W yżyn), zespołow ych badań geom orfologicznych. De-
Tab. 1. Przewody doktorskie z zakresu geom orfologii przeprowadzone na W ydziale Filozoficznym oraz na W ydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego
Autor Tytuł pracy Rok
ukończenia
Promotor Adam
Gadomski
Rola zlodowacenia doliny Białki w Tatrach
1923 prof. Ludomir Sawicki Bronisław
Halicki
Zlodowacenie dorzecza Białego Dunajca
1926 prof. W.
Szajnocha Marian
Gotkiewicz
Dyluwialne i predyluwialne poziomy rzeczne na Orawie
1931 prof. Jerzy Smoleński Józef
Szaflarski
Z morfologii doliny Skawy i górnej R aby
1931 prof. Jerzy Smoleński Janina
Jopkówna
Zagadnienie powierzchni zrównania na obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej i zachodniej części Niecki N id y
1932 prof. Jerzy Smoleński
Mieczysław Klimaszewski
Utwory dyluwialne i rzeźba północnej części karpackiego dorzecza Dunajca [druk]
Morfologia i dyluwium doliny Dunajca od Pienin po ujście
1933 prof. Jerzy Smoleński
Antoni W rzosek
Z badań nad zjawiskami krasowymi Tatr polskich
1933 prof. Jerzy Smoleński Wojciech
W alczak
Z morfologii i dyluwium południowej części Jury Krakowskiej
1945 prof.
Eugeniusz Romer Edward Riihle Utwory lodowcowe zachodniej
części Polesia Wołyńskiego
1945 prof.
Eugeniusz Romer Józef Staśko Morfogeneza półwyspu Helu 1949 prof. Józef
Szaflarski Jan Flis Kras gipsowy Niecki
Nidziańskiej
1950 prof.
Mieczysław Klimaszewski Zdzisław
Czeppe
Roczny przebieg mrozowych ruchów gruntu
w Homsundzie (Spitsbergen) 1 9 5 7 -1 9 5 8
1959 prof.
Mieczysław Klimaszewski
Autor Tytuł pracy Rok ukończenia
Promotor Tadeusz
Ziętara
Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów
(na przykładzie dorzecza Soły w latach 1 9 5 8 -1 9 6 2 )
1964 prof.
M ieczysław Klimaszewski
Maria Tyczyńska
Rozwój geomorfologiczny terytorium miasta Krakowa
1964 prof.
M ieczysław Klimaszewski Jerzy Cegła Utwory pyłowe kotlin
karpackich i ich stosunek do lessów wyżyn Polski
1966 prof.
Adam Malicki Mirosław
Niemirowski
Dynamika współczesnych koryt potoków górskich (na przykładzie potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach)
1971 prof.
M ieczysław Klimaszewski Krzysztof
Koreleski
Procesy erozji gleb lessowych na terenie powiatu
proszowickiego
1971 doc. Zdzisław Czeppe Ludwik
Kaszowski
Geomorfologiczna działalność Potoku Białego w Tatrach
1972 prof.
M ieczysław Klimaszewski Wojciech
Widacki
Mrozowe ruchy gruntu w Polsce Południowej
1974 prof. Zdzisław Czeppe
Kazimierz Trafas
Zmiany biegu koryta W isły na wschód od Krakowa w świetle map archiwalnych i fotointerpretacji
1974 prof.
M ieczysław Klimaszewski Bogdana
Izmaiłow
Geomorfologiczna działalność wiatru powyżej górnej granicy lasu w Tatrach
1981 prof.
M ieczysław Klimaszewski Kazimierz
Krzemień
Współczesne modelowanie koryta w dolinie glacjalnej na przykładzie Doliny
Starorobociańskiej w Tatrach
1983 prof.
Kazimierz Klimek
Tab. 2. Przewody habilitacyjne z zakresu geom orfologii przeprowadzone na W ydziale Filozoficznym oraz na W ydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego
Autor Tytuł pracy Rok
ukończenia
Recenzenci Jerzy
Smoleński
O powstaniu północnej krawędzi podolskiej i roli morfologicznej młodszych ruchów Podola
1910 J. Morozewicz M. Rudzki F. Czerny- Schwarzenberg Bogdan
Zaborski
Studium nad dyluwium i morfologią Podlasia i terenów sąsiednich
1930 J. Smoleński J. Nowak J. Bystroń Józef
Szaflarski
Ze studiów nad morfologią i dyluwium południowych stoków Tatr
1939 J. Nowak W. Semkowicz J. Smoleński Mieczysław
Klimaszewski
Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym
1945 E. Romer W. Szafer J. Tokarski Adam
Malicki
Kras gipsowy Podola Pokuckiego
1945 E. Romer J. Tokarski K Stołyhwo Jan Dylik Analiza geograficznego
położenia grodzisk i uwagi o osadnictwie
wczesnohistorycznym Wielkopolski
1945 F. Bieda E. Romer K Stołyhwo
Bogumił Krygowski
Zarys geologiczno-
morfologiczny południowego Polesia
1945 E. Romer
Zdzisław Czeppe
Przebieg głównych procesów morfogenetycznych w południowo-zachodnim Spitsbergenie
1965 A. Jahn R. Galon M. Klimaszewski Ludwik
Kaszowski
Rzeźba i modelowanie gór wysokich strefy suchej na przykładzie Hindukuszu Munjan
1985 Z. Czeppe A. Jahn
H. Maruszczak L. Starkel
Autor Tytuł pracy Rok ukończenia
Recenzenci Kazimierz
Krzemień
Dynamika wysokogórskiego systemu fluwialnego na przykładzie Tatr Zachodnich
1992 L. Kaszowski A. Kostrzewski A. Kotarba Wacław
Cabaj
W pływ sedymentacji na formowanie i strukturę tafocenozy karpologicznej w śro (bwis k rzecznym
1994 S.W.
Alexandrowicz L. Kaszowski K. Tobolski
cydujący w pływ na rozwój geom orfologii krakowskiej m iało sform ułowa
nie przez M. Klimaszewskiego zasad kartowania geom orfologicznego i kon
cepcji konstrukcji map geom orfologicznych w skali 1:50 0 0 0 i 1:25 0 0 0 , opartych na zasadach genetyczno-chronologicznych, jak również uznanie ich za priorytetowe wśród zadań geografii polskiej na I Kongresie Nauki Polskiej w 1951 r. Ośrodek krakowski był pierwszym w Polsce, który roz
począł szczegółowe kartowanie geom orfologiczne, później zaakceptowa
ne i podjęte przez inne ośrodki naukowe w kraju. Praca M. Klim aszew
skiego pt. Zagadnienie zdjęcia geomorfologicznego Polski z 1953 roku była punk
tem wyjścia do niezwykle dynam icznego rozwoju nauki w oparciu o kar
towanie form. W g A. Kotarby (1 9 8 7 ) była to kolejna publikacja o efekcie m nożnikowym. Przez pierwsze cztery lata kartowanie rozwijało się spon
tanicznie. Ogólnie zarysowana koncepcja i legenda m apy były precyzo
wane i udoskonalane. W Krakowie odbyw ały się coroczne sesje naukowe, na których prezentowano wyniki prac terenowych z obszaru Polski Połu
dniowej oraz ujednolicano i udoskonalano legendę mapy. Od 1954 roku ko
ordynację badań nad mapą geomorfologiczną przejął Instytut Geografii PAN.
W pierwszej połowie lat 50. zostały skartowane okolice Krakowa, część dorzecza górnej Wisły, W yżyny Sląsko-Krakowskiej, Kotliny Sandomier
skiej, Pogórza Karpackiego, dorzecze Dunajca i górnego Sanu o łącznej powierzchni 10,5 tys. km2 (Klimaszewski 1953a). W badaniach tereno
wych brali udział pracownicy naukowi Zakładu, magistranci i absolwenci geografii. Niestety, opublikowana została tylko niewielka część zebranych wówczas materiałów, m.in: arkusz Lesko 1:50 0 0 0 , fragmenty obszaru Pogórza Karpackiego (Starkel 1958). Równocześnie pod kierunkiem J. Flisa zostało wykonanych szereg opracowań morfom etrycznych: mapa synte
tyczna nachyleń obszaru dorzecza górnej W isły 1:300 0 0 0 , szczegółow a mapa nachyleń obszaru dorzecza Dunajca 1:50 0 0 0 i charakterystyka
nachyleń w poszczególnych zlewniach i piętrach hipsometrycznych. Opra
cowania m orfom etryczne, będące kontynuacją kierunku zapoczątkowa
nego przez J. Sm oleńskiego, m iały duże znaczenie dla sformułowania koncepcji map geom orfologicznych i rozwoju kartograficznych m etod badania rzeźby W iększość w ym ienionych opracowań była wykonana na zam ówienie instytucji planowania regionalnego: W ojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego w Krakowie, Komitetu do Spraw Zagospoda
rowania GOP-u, Biura Projektów W odno-M elioracyjnych w Warszawie.
Podjęcie kartowania geom orfologicznego rozpoczęło okres dynamicz
nego rozwoju geom orfologii. Stało się ono im pulsem do szczegółowych studiów nad genezą i wiekiem rzeźby Polski oraz jej tektonicznym i i kli
m atycznym i uwarunkowaniami. Przyczyniło się do zdom inowania przed
wojennego kierunku opisow o-system atycznego przez studia genetyczno- chronologiczne. Kartowanie zainspirowało powstanie licznych rozpraw i syntez naukowych, będących wynikiem indywidualnych prac terenowych.
N a podstawie zebranych podczas kartowania materiałów napisano wiele rozpraw habilitacyjnych, doktorskich i prac magisterskich. W iększość pow stałych w om awianym okresie opracowań dotyczyła zagadnień m o
delowania rzeźby w okresie czwartorzędowym. Słabiej rozwijały się bada
nia rzeźby przedczwartorzędowej. Z tego zakresu opracowano pierwsze mapy paleogeom orfologiczne obszaru Polski Południowej dla różnych okresów trzeciorzędu (Klimaszewski 1958c). Ich uzupełnieniem była ze
stawiona na podstawie literatury praca M. Tyczyńskiej (1 9 5 7 ), dotycząca rekonstrukcji zm ian klim atu w różnych okresach trzecio- i czwartorzędu.
G łówne syntezy regionalne i monografie geom orfologiczne różnych regio
nów Polski Południowej (Karpat, Kotlin Podkarpackich, W yżyn) zostały opublikowane w latach 60. i 70.
J. Flis scharakteryzował kras gipsow y N iecki Nidziańskiej (19 54 ) i opracował rzeźbę okolic W iślicy (1 9 5 2 ). Z. Czeppe (1 9 4 9 , 1952) udo
wodnił występowanie powierzchni zrównań w Górach Stołowych, a w 1960 opisał zjawiska sufozyjne zachodzące w glinach zboczowych w górnej części dorzecza Sanu. Podał także warunki rozwoju form sufozyjnych, doku
mentując po raz pierwszy w literaturze występow anie takich form w Kar
patach. Opracował rzeźbę okręgu częstochowskiego, wyróżniając na jego obszarze trzy poziom y lessowe z okresu ostatniego zlodowacenia.
W latach 1 9 5 0 -1 9 6 2 M. Klimaszewski przeprowadził szczegółowe kartowanie rzeźby prawie całych Tatr Polskich i przedstawił ich wyniki na mapie 1:8000. Scharakteryzował również rzeźbę D oliny Białej W ody w Tatrach (1 9 5 0 ) i Podhala (1 952a). N a podstawie wyników badań w la
tach 1 9 5 9 -1 9 6 4 sform ułował now y pogląd na rozwój geom orfologiczny Tatr w okresie trzecio- i czwartorzędowym (1 9 5 9 , 1962, 1964b). Był au-
torem nowej koncepcji dotyczącej zlodow acenia Tatr. W ykazał istotny wpływ rzeźby preglacjalnej na przebieg glacjacji i deglacjacji oraz na roz
miary erozji lodowcowej (1960b , 1963b, 1964b, 1973). Piętrowość ko
tłów lodowcowych w Tatrach W ysokich była w edług niego predyspono
wana istnieniem spłaszczeń i załom ów pochodzenia strukturalnego, zwią
zanych z różną odpornością podłoża lub nierównom iernym p odn osze
niem i rozcinaniem Tatr. W ykazał odm ienność przebiegu rozwoju rzeźby Tatr W ysokich i Zachodnich w zależności od odporności podłoża. Ustalił prawidłowości rozwoju rzeźby wysokogórskiej. W obszarze Karpat Fli
szowych pierwszy stwierdził w ystępow anie pokryw soliflukcyjnych, i na ich podstawie określił rozmiary transformacji stoków i grzbietów górskich w okresie klimatu peryglacjalnego (Klimaszewski 1958b, 1 9 7 lb ). Sfor
m ułował również teorię rozwoju stoków skalnych ( 1 9 7 la ). Kilka prac poświęcił także zagadnieniom czwartorzędu Polski Południowej (1952b , 1967)). Oprócz badań na terenie Polski, prowadził również studia p o
równawcze poza granicami kraju: w 1956 r. w Brazylii - nad przebiegiem formowania progów strukturalnych i dolin; w 1958 r. w Chinach - nad rozwojem rzeźby krasowej; w 1966 r. w M ongolii. Szczególnie studia kra
su kopiastego w Chinach stanowią znaczący wkład w badania nad rzeźbą krasową (1964a), a ich wyniki pozw oliły M. Klim aszewskiem u wysunąć koncepcję krasowej genezy i paleogeńskiego założenia zrównań wierzcho
winowych W yżyny Slasko-Krakowskiej (195 8a). Prace M. Drżał (1 9 5 4 ), J. Policht (1 962) i J. Pokornego (1 9 6 3 ) potw ierdziły genezę i w iek tego zrównania oraz ostańców pom ogotow ych. J. Pokorny brał również udział w badaniach rozwoju sieci dolin południowej części W yżyny Krakow
skiej, które znajdują swoje przedłużenie w martwych przełom ach na Gar
bie Tenczyńskim i w dolinach po północnej stronie Rowu Krzeszowickie
go (Dżułyński i in. 1966). Ryszard Gradziński, geolog zatrudniony w U n i
wersytecie Jagiellońskim, prowadził badania z zakresu geomorfologii, opra
cowując m.in. podziem ne formy krasowe południowej części W yżyny Kra
kowskiej (Gradziński 1962). M. Tyczyńska opisała kopalne formy kraso
we na terenie Krakowa (1 9 5 8 ). Jej badania p ozw oliły na ustalenie straty
grafii osadów czwartorzędowych (Tyczyńska 1961) i odtw orzenie rozwo
ju rzeźby w okresie trzecio- i czwartorzędowym (1 9 6 7 , 1968), oraz stwier
dzenie pradolinnego charakteru doliny górnej W isły podczas zlodow ace
nia Odry (1963). M. Tyczyńska przedstawiła interesujący pogląd na te mat genezy i wieku serii żwirowych występujących w obszarze Kotliny Sandomierskiej (1 9 7 8 ), wiążąc ich pow stanie z akumulacją deltową kar
packich i wyżynnych dopływ ów Wisły, w ich odcinkach ujściowych do mioceńskiego zbiornika morskiego. W cześniejsze badania M. ICuci-Lu- belskiej (1966) oraz M. Krysowskiej-Iwaszkiewicz wraz z zespołem (D żu łyński i in. 1968) nad genezą serii Witowskiej udokum entow ały czwarto
