Literatura jako symulacja.
O Obronie żebractwa Andrzeja Bursy
Obrona żebractw a
U w aż a p a n że ż e b r a k o m nie n a le ż y d a w a ć j a ł m u ż n y . ..
że w ię k s z o ść z n i c h m o g ł a b y p r a c o w a ć p r a c o w a ć . . . d o b r e m i sobie
czyli g d y b y te n o w r z o d z i a ł y z g ło w ą To łs to ja m a c h a ł ł o p a t ą p r z y j a k i m ś w y k o p ie a te n s ta rz e c ze s z t u c z n ą r a n ą w a r o w a ł p r z y m a g a z y n i e ł o p a t . . .
a ta c z a r o w n ic a (czy był p a n k i e d y ś d z i e c k i e m ) p le w iła b u r a k i . . . b y łb yś p a n u s a t y s f a k c j o n o w a n y
ale ż on i p r a c u j ą d r o g i p a n i e j a k j e s zc ze ...
za jak ik ol wi ek d a t e k o każdej po rz e do sta rc z a ją n a m emo cji czystej i nie sf ał s zo w an ej ...
on i n ie j e d z ą d r e w n i a n e g o c h l e b a . . .
ni e m a r k u j ą (słowo g o d n e waszej k u l t u r y ) śm i e r c i ja k w w a s z y c h t e a t r a c h . ..
ale g r a j ą c a ł y m c i a ł e m w y s ta w i o n y m na m r ó z s k w a r i ulew ę k a ż d y m g e s t e m g ło se m i w s z ą n a k o ł n i e r z u . . . ab y o si ą g n ą ć z a m i e r z o n y ef ek t m u s z ą su r o w o p r z e s t r z e g a ć tr y b u życ ia n a k a z a n e g o re g u łą sp a ć na ł a w k a c h w p a r k a c h i na d w o r c a c h n ie d o j a d a ć i u p i j a ć s ię .. .
a p o m i m o że śm i e r ć i c h l e b jest u n i c h p r a w d z i w y . . . s z t u k a ta nie jest an i t r o c h ę n a t u r a l i s t y c z n a . . .
osią g a ją p e ł n i ę re a l i st y c z n e g o u o g ó l n i e n i a o cz y m n a w e t m a r z y ć n ie m o g ą wa sze w y p c h a n e a k a d e m i c k i e t r u p y . . .
http://rcin.org.pl
on i są n a w s k r o ś n o w o c z e ś n i . . .
m i m o że tr a d y c j a ich je st s t a ra ja k n ę d z a . . .
a rty śc i a w a n g a r d y w i n n i u cz y ć się o d n i c h i co m ą d r z e j s i r o b i ą t o .. .
w p o c i ą g u K r a k ó w - P r z e m y ś l s t a n ą ! n a g le w d r z w i a c h p r z e d z i a ł u ś le p ie c z laską czy p a n wie że k a ż d e z ty ch d r ę t w i e j ą c y c h na taw ce ciat d ą ż ą c y c h d o w y g o d n i e j s z e g o
u s a d o w i e n i a się z o s t a ł o n a g le p o s t a w i o n e p r z e d p r o b l e m e m . . . k t ó r e g o n a j s ła b s z e g o e c h a t r u d n o się d o s z u k a ć w wa szej s z t u c e . ..
to w y n ie p r a c u j e c i e . . .
co p a n d z i ś r o b it p a n i e l i t e r a c i e . ..
ja k i jest twój „ z a w ó d ” k o n f e r a n s j e r k u . . . za co ci tyle p t a c ą d z i w k o z e k r a n u . . . za co c h le je twój r e ż y s e r ... ?
( n a j b a r d z ie j b a w ią m n i e ci k t ó r z y z a r z u c a j ą ż e b r a k o m że c z a s e m p i j ą w ó d k ę ) j a k w y w og ól e w y g lą d a c ie ?
k ar ze ! w z r o s t o k o to 1 m 30 c m n u m e r o b u w i a o k o t o 45 g ra na h a r m o n i i
r ę k a m i k o n a r a m i (3 b u r a c z k o w e k r z y w u l e p r z y k a ż d e j d ł o n i ) p i e ś ń k o ś c i e l n ą
Ł ą c z y G r a n d G u i g n o l z m i s t e r i u m r e l i g ij n y m i ro b i to ze s m a k i e m
a t e n r z u c a n y d r g a w k a m i (u w as b a l e t p o le g a ci ą g le n a e r o t y c z n y m r a j c o w a n i u ojców r o d z i n )
z u b o ż a ł y i n t e l i g e n t (a ch co za c h a r a k t e r y z a c j a ) m ów i że w y s z e d ł n i e w i n n y z w i ę z i e n i a p r z e ż y w a g ł ę b o k i k o n f l i k t
t r u d n o m u jest p r o si ć
z a o b s e r w u j ges t j a k i m c h o w a 10 z ło ty c h
s t a r u s z e k z p i e s k i e m na d y w a n i k u ż e b y m i ę k k o b yło b i e d a c t w u o b ł ą k a n a w m ę s k i m k a p e l u s z u ojci ec n i e p o c i e s z o n y p o s t r a c i e t r z e c h sy n ó w b o h a t e r ó w
on i g r a j ą p r z e z cal e życ ie j e d n ą rolę ale r o b ią to d o s k o n a l e
N i e p o m y ś l c i e że f r a t e r n i z u j ę się z l u m p a m i
http://rcin.org.pl
ż e b r a c y są p r z e w a ż n i e o g r a n i c z e n i i c u c h n ą c z u ję d o n ic h tak i sa m w s tr ę t
j a k d o w as p a n o w i e . . . ar ty ści tyle że b a r d z i e j g u s t u j ę w ich sz tu c e
ni ż w waszej.
II
W w y p o w i e d z ia c h k ry t y c z n y c h d o ty c z ą c y c h h i s t o r i i re c e p c j i tw órczości A n d rz e j a B u rs y p o w raca zw ykle n a ta r c z y w i e m o t y w „ i n t e r p r e t a c y j n y c h m i s t y f i k a c ji” , „ le g e n d o tw ó rc z y c h z a fa t s z o w a ń ” , „ u p r o s z c z o n y c h i s c h e m a t y c z n y c h o d c z y t a ń ” , k tó r e w y p a c z a ją ja k o b y i b a n a l i z u j ą a rt y s ty c z n y p r z e k a z poety. N ie z m i e n i a to j e d n a k fa k t u , iż tw órc zość tę i n t e r p r e t u j e się d z iś n a d a l p r z e d e w s z y s t k im prz e z p r y z m a t pojęcia „ g ry ” - w yk ra c z a ją c e j poza sferę l i t e r a t u r y i z a g a rn i a ją c e j ró w n ież d o ś w ia d c z e n i e e g z y s t e n c ja l n e - o ra z p o p r z e z w p i s a n y w re g u ł y owej gry d w o isty o b ra z p o d m i o t u jako o f i a r n ik a , a z a r a z e m ofiary, b e z w z g lę d n e g o e g z e k u t o r a i b e z siln e g o , z góry s k a z a n e g o na k lęs k ę s t ra c e ń c a .
U r u c h o m i o n a w t e n sp o s ó b m a c h i n a i n t e r p r e t a c y j n a zw ię ksza swoją w y d a jn o ś ć d z ię k i w p r o w a d z e n i u n ie o d z o w n e g o k o m p o n e n t u e ty c z n e g o , B u rs a b o w ie m w ś w ia d o m o śc i sw oich c z y te ln ik ó w nie p rz e s ta j e być w y r a z i c i e l e m egz y ste n c ja ln e j p o staw y b u n t u p o d e jm o w a n e g o w im ię g ło d u a u t e n t y c z n y c h u c z u ć i prz eżyć.
E ty c z n y m a k s y m a l i z m i h e r o i z m , c e c h u j ą c y ja k o b y filo z o fic z n ą po staw ę b o h a t e rów tej poezji , p o d k r e ś la w y ra ź n ie a u t o r k a m o n o g r a f i i p o e ty E w a D u n a j- K o z a k o w , gd y w n a w i ą z a n i u do l e k t u r y Szachów pisze:
F ilo z o fi a B u r sy w y m a g a [ .. .] , by nie ty lk o b r a ć u d z ia ł w g r z e , lec z jeszcze - g ra ć u cz ci w ie , ni e m a r k u j ą c , g ra ć c a t y m sobą , ni e p r z e s u w a j ą c p i o n a p a z n o k c i e m . 1
Obrona żebractw a b a r d z o d o b rz e w p i s u j e się w r a m y n a s z k i c o w a n e g o tu s c h e m a tu i n t e r p r e ta c y jn e g o . O b e c n o ś ć tego w iers za - je d y n e g o z całe go d o r o b k u B u rs y - w n u m e r z e 1/2 „N ow ego W y r a z u ” z 1973 ro k u , w k t ó r y m z n a la z ł się, d r a s ty c z n i e z re s z tą oc e n z u ro w a n y , z a p is fr a g m e n t ó w gło śnej d y s k u s ji, k tó r a o d b y ła się na IX K ło d zk iej W io ś n ie P oety ckiej w 1972 r o k u , m i a ła w y m o w ę s y m b o li c z n ą , p o d o b n i e ja k z a m i e s z c z o n y w ty m s a m y m n u m e r z e p i s m a te k s t K rzy szto fa K a ra s k a J a c k London kontra P aw ka Korczagin, czyli A n d rzeja B ursy głos w dyskusji o m łodzieży.
M o ż n a zgodzić się z E w ą D u n a j-K o z a k o w , g dy pis ze, że P o k o le n i e ’68 u z n a ło B u rsę
„za p a t r o n a now ofa lo w ego b u n t u , p r e k u r s o r a w o d s ł a n i a n i u b ia ł y c h p l a m naszej rzeczyw is to ści, d e m a s k a t o r a «świata n ie p r z e d s t a w i o n e g o » ” 2. P o tw ie r d z ił y to z res ztą p u b l i k o w a n e p rz e z poetów N ow ej Fa li te k s ty k r y t y c z n e w cało ści lu b części p o św ięco n e B urs ie: S ta n isła w a B a r a ń c z a k a M eta fizyka zagrożenia, czy S ta n isła w a S ta b r y B ursa, B arańczak, K ornhauser... Z w łaszcza S ta b r o , o d w o łu ją c się do szeroko
1 E. D u n a j- K o z a k o w Bursa, K rak ó w 1996, s. 152.
- T am że , s. 47.
http://rcin.org.pl
r o z u m i a n e j id e i r o m a n t y c z n e g o b u n t u , s t a r a i się p o k a z a ć p o k r e w i e ń s t w o du c h o w e tr z e c h w y m i e n i o n y c h w ty t u le poetó w . Pisat:
B u r s a byt p r e k u r s o r e m p o st a w y, k t ó r a w k i l k a n a ś c i e lat p ó ź n i e j w tw ó rc z o śc i g e n e r a c j i 19 6 8 - 1 9 7 0 s t a n i e się d e c y d u j ą c y m m o m e n t e m k re a c ji li r y c z n e g o b o h a t e r a . [...] B o h a t e r e m jego liry k i je st j e d n o s t k a p r z e c i w s t a w i a j ą c a się [...] zl u św ia ta : st a w ia o n a w s z y stk o n a j e d n ą k a r t ę , u ś w i a d a m i a j ą c s o b ie p o d o b n y d r a m a t w a r t o ś c i ja k te n , k t ó r e g o o f i a rą p ad ! k ie d y ś T a d e u s z B o r o w s k i. 3
P r z e s ia n ie e ty c z n e i b e z k o m p r o m i s o w o ś ć m o r a ln e j p o s t a w y b o h a t e r a l i r y c z n e go s t a ją się o d t ą d ob ieg o w ą f o r m u ł ą st o s o w a n ą w o d n i e s i e n i u do tw órczości poety, k t ó r e m u t a k w y tr a w n i krytycy, ja k J e r z y K w i a tk o w s k i czy J a c e k Ł u k a s i e w i c z z a r z u c a l i n ie g d y ś m o r a l n y n i h i l i z m i c y n ic z n e e p a t o w a n i e n a t u r a l i s t y c z n y m , d r a st y c z n y m szczegółem .
Z a r y z y k o w a łb y m s t w i e r d z e n i e , że A n d r z e j B u r s a p a d ł o fi a rą k o n w e n c ji, a jego b u n t , z a n i m je szcze p r z y b r a ł d o jr z a łą fo r m ę , zd ą ż y ł się s k o n w e n c jo n a l iz o w a ć .
„ P o e z ja B u r s y była ty lk o s a m o t n y m s e j s m o g r a f e m , k t ó r y z a n o to w a ł s a m fakt w s t r z ą s u o k r e ś l o n y c h w a r t o ś c i ” - p is a t S t a b r o 4. T w ó rczo ść ta , p o z b a w i o n a r a n g i li
t e r a c k ie g o ś w ia d e c t w a p r z y p i s a n e g o h i s t o r y c z n e m u k o n t e k s t o w i , o b n a ż a n ie s te t y swoje słabości i z a p o ż y c z e n i a : z je d n e j s t r o n y w y r a ź n e r e m i n i s c e n c j e l e k t u r y p o etó w II A w a n g a rd y , lecz t a k ż e G a jc e g o i G a łc z y ń s k i e g o , i r r a c j o n a l i z m z e l e m e n t a m i G r a n d G u ig n o lo w e j m a k a b r e s k i , św ia t b a ll a d o w e j s t y liz a c ji i p o e ty c k i c h z a klęć; z d ru g i e j - ra ż ą c a m i e j s c a m i d e k l a r a t y w n o ś ć i p u b li c y s t y c z n o ś ć p ó ź n y c h w iers zy, m a n i f e s t a c y j n y e s k a p i z m i s e n t y m e n t a l n y k u l t „ z r a n i o n e j m ł o d z ie ń c z e j w r a ż li w o ś c i” . T e n d w u d z i e s t o p i ę c i o l e t n i - w ch w ili ś m i e r c i - p is a r z , k t ó r e g o g a t u n k o w o z ró ż n i c o w a n y d o r o b e k z a m y k a się na k a r t a c h 4 0 0 -s tro n i c o w e j ksią ż k i, n a le ż a ł z p e w n o ś c ią do n a j z d o l n i e j s z y c h i n a jc i e k a w ie j z a p o w i a d a j ą c y c h się t w ó r ców sw oje go p o k o l e n i a i n ie w m ł o d z i e ń c z y c h n i e d o s t a t k a c h jego p o e t y k i d o s t r z e g a m n a j b a r d z i e j n i e p o k o j ą c ą c e c h ę tej tw órczości. W i d z ę ją raczej w n i e u j a w n i o n y m , a z a s a d n i c z y m , w e w n ę t r z n y m p ę k n i ę c i u , k t ó r e z n a m i o n u j e jego a rt y s ty c z n ą p o sta w ę , w n i e u ś w i a d o m i o n e j s p r z e c z n o ś c i m i ę d z y e t y c z n y m p o s t u l a t e m s z c z e r o ści i a u t e n t y z m u u c z u ć i prz e ż y ć a e s t e ty c z n ą re a l iz a c j ą , k tó r a za p o z o r n i e s p o n t a n i c z n ą fo r m ą e k s p r e s j i sk r y w a cz ęsto sty liz a c ję i m i m o w o l n e u w i k ł a n i e w k o n w e n cje, a t a k ż e sw ois te u p o j e n i e w ła s n ą n ie d o j r z a ł o ś c ią .
E w a D u n a j - K o z a k o w w swojej a n a li z ie Obrony żebractw a, n a z y w a ją c ów w iers z ś w i a t o p o g lą d o w y m „ m a n i f e s t e m n e g a t y w n y m ” i „ a n t y - m a n i f e s t e m ” , k ła d ł a n a c is k p r z e d e w s z y s t k i m na jego p o l e m i c z n y i n a g a t y w n y p o t e n c j a ł zn aczen io w y . K a ż d a n e g a c j a kry je w so b ie j e d n a k u k r y t ą b ą d ź ja w n ą s u p o z y c j ę p o z y ty w n e g o s t a n u rzeczy i w ła ś n i e a f i r m a t y w n y a s p e k t tego w ie rs z a w y d a j e się z a s ł u g iw a ć na sz c z e g ó ln ą uw agę. P r z y p i s u j ą c B u r s i e je d n a k o w y d y s t a n s „wobec o b u z p o z o r u a l
' S. Sta b ro Bursa, B arańczak, Kom hauser, w: ten że Poeta odrzucony, K r a k ó w 1989, s. 233, 236.
4,/ T am ż e , s. 236.
http://rcin.org.pl
t e r n a ty w n y c h ś w ia tó w ” p rz e d s t a w i o n y c h w w ie r s z u i s p r o w a d z a j ą c po staw ę p o d m i o t u w y łą c z n ie do ta k t y k i o b r o n n e j , k tó r a w yraża się w p rz y j ę c iu „ ir o n ic z n e j p o staw y ” , będ ącej „ je d y n ą m o żliw ą f o r m ą is tn i e n ia , sp o s o b e m s a m o o b r o n y w obec ś w ia t a ” 5, z a t r z y m u j e m y się n ie j a k o w pól k r o k u , u c h y la j ą c się p r z e d p r ó b ą o d p o w ie d z i na p y ta n i e o p o e ty c k ą s t r a t e g i ę a u to r a , a w k o n s e k w e n c ji o m o ż liw ą m e t o dologię l e k t u r y jego liry ki. P r o p o n u j ę więc o d c z y ta n ie te k s t u B u r s y ja ko u tw o r u p ro g r a m o w e g o , za w ie ra ją c e g o w y r a ź n ie w y a r ty k u ł o w a n e p o z y ty w n e z a ło ż e n ia e s te tyczne o c h a r a k t e r z e m e t a p o e t y c k i m , k tó r e z a c h o w u ją w a ż n o ść w o d n i e s i e n i u do sporej g r u p y „ p ó ź n y c h ” w ie rszy, f u n k c j o n u j ą c y c h dziś w p o t o c z n y m o d b io r z e jako n a jl e p ie j ro z p o z n a w a ln e i n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n e , p o tw ie r d z a ją c e a r t y st yczną o ry g i n a ln o ś ć poety.
III
K o n w e rs a c y jn y i d i o m ty pow y dla li ry k i „ p ó ź n e g o ” B u rsy z n a j d u j e w p r z y p a d k u Obrony żebractw a swoje d o d a t k o w e u z a s a d n i e n i e w s i ln y m n a c e c h o w a n i u re t o r y c z n y m , k tó r e i m p l i k u j e f o r m ę b e z p o ś r e d n i e g o z w r o tu do a d r e s a ta , a z a r a z e m a d w e r sarza p o d m i o t u lirycznego. R o d z a j sprawy, k tó rej ów p o d m i o t p o d e j m u j e się b r o nić p rz y n a l e ż y nota bene do g r u p y ty ch , k tó r e re t o ry k a a n ty c z n a zw ykła ok re ś la ć m i a n e m genus turpe - jest to z a te m p r z e d m i o t w p o to c z n y m m n i e m a n i u nie - z a s l u g u ją c y na o b ro n ę . S tą d ju ż na s a m y m p o c z ą t k u w y k s z ta ł c o n y c z y t e l n i k - p a m i ę ta j ą c y c h o ć b y Pochwałę głupoty E r a z m a z R o t t e r d a m u - m o ż e p o w zią ć p r z e św ia d c z e n ie , iż b ę d z ie m i a l do c z y n ie n ia z o b r o n ą p o z o r n ą , f o r m ą li te r a c k ie j p r o w o k a c ji, p r z e d k tó r ą p o w in ie n c h r o n i ć się u n ik a j ą c d o s ło w n e g o o d c z y ty w a n i a t e k stu. E k s p r e s y j n y c h a r a k t e r w yw o d u , k tó r eg o p r z e d m i o t zostaje w y r a ż o n y w p ro s t w p ie r w s z y m w ersie („ U w aża p a n , że ż e b r a k o m n ie n ależ y d a w a ć j a ł m u ż n y . . . / że w ię kszość z n ic h m o g ł a b y p r a c o w a ć ”), p o d k r e ś l o n y k o l o k w i a l i z m a m i w ro d z a j u
„b yłb yś p a n u s a t y s f a k c j o n o w a n y ” , m o ż n a od czy ta ć ja ko językow y w y ra z s p r z e c i w u w obec p o g lą d ó w r e p r e z e n t o w a n y c h prz e z w p is a n e g o w t e k s t o d b io r c ę , k tó r e g o m o ż e m y sobie w y o b ra z ić w p o s t a c i w y raziciela o b iegow ych k o m u n a ł ó w , g r z m ią c e g o n a „ d a r m o z j a d ó w ” i „ p aso ży tó w s p o ł e c z n y c h ” . M o ż n a je d n a k ujr zeć w ty m z a b ie g u ję zykow ym p r ó b ę d o s t o s o w a n ia się do „ n i s k i e g o ” i d i o m u ro z m ó w cy, p ró b ę s tylisty czn eg o u p o d o b n i e n i a , k tó r e w z m o c n i p e rs w a z y j n ą f u n k c j ę w y p o w ie d z i, pozw oli lepiej d o tr z e ć do s ł u ch ająceg o . J e s t to sp r a w a z a s a d n i c z a , p r z y p a d e k B u rs y jest dla m n i e b o w ie m p r z y k ł a d e m n ie m o ż n o ś c i o d n a l e z i e n i a w łasn eg o gło su, n i e u m i e j ę t n o ś c i s p r o s ta n i a w y m o g o m „ a u t e n t y c z n e j ” e k s p r e s ji i n i e u s t a n nej, c h w ila m i p a n ic z n e j uciec zki p r z e d gro ź b ą „ję zykow ego z a w ł a s z c z e n i a ” p rz e z fałszywy kod , której e f e k t e m byw a zw ykle u w ik ła n i e w k o le j n y k o le k t y w n y w z o rzec sty listy czn y - li te r a c k i b ą d ź środowisk owy. Z n a c z ą c a jest p o d ty m w z g lę d e m c h a r a k t e r y s t y c z n a p a r e n t e z a z d r u g i e j , w y o d r ę b n io n e j g ra f ic z n i e , cz ą stk i w iers za
„[oni] nie m a r k u j ą (słowo g o d n e w aszej k u l t u r y ) . . . ” , p o d k r e ś l a j ą c a tę sz czególnie w y c z u lo n ą w rażliw ość językową.
5,/ E. D u n a j - K o z a k o w S i i r s a . . . , s. 198, 199.
http://rcin.org.pl
Po w y k p i e n i u za p o m o c ą tr z e c h p la s ty c z n i e z a r y s o w a n y c h , k a r y k a t u r a l n y c h s c e n e k r o d z a j o w y c h p ro s ta c k ie j tezy swego m i lc z ą c e g o a d w e r s a r z a , p o d m i o t li
ry c z n y f o r m u ł u j e w ła s n ą a l t e r n a t y w n ą tezę, p o d b u d o w u j ą c ją od r a z u sw o is ty m r o z u m i e n i e m c h a r a k t e r u w y k o n y w a n e j p r z e z ż e b r a k ó w pra cy. Ż e b r a c y - nie w y k o n u j ą c ż a d n y c h c z y n n o ś c i o c h a r a k t e r z e p r o d u k c y j n y m , p r z y n o s z ą c y c h w y m i e r n y e fek t - o k a z u ją się je d n a k p e ł n o p r a w n y m i u c z e s t n i k a m i e k o n o m i c z n e j w ym iany, k tó r z y „w arto ść u ż y t k o w ą ” to w a r u z a s t ę p u j ą „ w arto ś cią z n a k o w ą ” („za ja k i k o l w ie k d a t e k o ka ż d e j p o rz e d o s t a r c z a j ą n a m e m o c j i czystej i n i e s f a l s z o w a n e j . . . ”).
Ich d z ia ł a ln o ś ć no si z a t e m w y r a ź n e z n a m i o n a d z ia ł a ln o ś c i a rt y s ty c z n e j ( „ d o s ta r c zają n a m e m o c j i ”), sz czególnej je d n a k („czystej i n i e z a f a ł s z o w a n e j ”), o p a r t e j na n iw e la c ji d y s t a n s u k r e a c y j n e g o o ra z na ty m , co S co tt L a s h n a z y w a „o d -r ó ż n ic o w a - n i e m ”6 - a w ię c o d w r o t n o ś c i ą p r o c e s u k u l t u r o w e g o ró ż n i c o w a n i a , k tó r y z a k ła d a o d r ó ż n i a n i e fo r m e s t e ty c z n y c h od rzeczyw is to ści. M a m y tu z a t e m d o cz y n i e n i a ze z ja w is k ie m , k tó r e socjolo gow ie i te o rety cy k u l t u r y zw ykli n a z y w a ć „ e s t e ty z a c j ą ży
cia c o d z i e n n e g o ” , z p o sta w ą , k tó rej p r e f i g u r a c j ą byl X I X - w i e c z n y d a n d y s ś w ia d o m i e k s z t a ł t u j ą c y swoje ży cie w e st e ty c z n i e z a d o w a la j ą c ą cało ść, w zorcow y a rt y s ta i n t e g r a l n y z n o sz ą c y g r a n i c e m i ę d z y ży c ie m i s z tu k ą . O ile j e d n a k i d e a ł e m ta m te j art y s to w s k i e j fo r m y e ste ty z a c ji ży cia c o d z i e n n e g o byl św iat, w k t ó r y m z ł u d z e n i e i s z t u c z n o ś ć s t a ją się je d y n ą d o s t ę p n ą rzeczy w is to ścią, o tyle u B u r s y w e k t o r k i e r u n k o w y w y d a je się z w ró c o n y w p r z e c i w n ą s t r o n ę - k u a u t e n t y z m o w i p rzeży cia, k u p o ś w i a d c z a n i u szczerości i p ra w d z iw o ś c i u c z u ć o ra z d o z n a ń w y ra ż a n y c h za p o ś r e d n i c t w e m k o n w e n c j o n a l n y c h chw ytó w , n a k tó r e s k a z a n y jest a rt y s ta . T e a t r a l n o ść i p r a g m a t y z m z a c h o w a ń ż e b r a k ó w („ grają c a ły m c i a ł e m ” , „ a b y o s i ą g n ą ć z a m i e r z o n y e f e k t”) p o z b a w io n y jest tow arzyszącej „ w y so k ie j” k u l t u r z e s z t u c z n o ś c i - lecz d zieje się tak, co z n a m i e n n e , nie za s p r a w ą w u lg a r n e g o n a t u r a l i z m u („ s z tu k a ta nie jest a n i tr o c h ę n a t u r a l i s t y c z n a ”), lecz d z ię k i sw oiste j m i s t e r y jn o ś c i, k tó r a n a d a j e ich g e s t o m c h a r a k t e r r y t u a ł u , z a k o n u („aby o s i ą g n ą ć z a m i e r z o n y efekt m u s z ą su r o w o p rz e s tr z e g a ć t r y b u życia n a k a z a n e g o r e g u ł ą ”).
Obrona żebractw a za s p r a w ą je dnego, le dw ie d o s t r z e g a l n e g o , a t a k b r z e m i e n n e go w k o n s e k w e n c je c h w y tu , a m i a n o w i c ie n i e u p r a w n i o n e g o p o r ó w n a n i a ś m ie rc i rzeczyw is te j i t e a t r a l n e j („n ie m a r k u j ą ś m ie r c i jak w w a sz y c h t e a t r a c h ”) s p r o w a d za cale w y jściow e z a g a d n i e n i e n a p ła s z c z y z n ę e s t e ty c z n ą , p r z e z co d a je się o d c z y tyw ać ja ko w y p o w i e d ź o c h a r a k t e r z e m e t a p o e t y c k i m .
S z tu k a , k t ó r ą u p r a w i a j ą ż e b r a c y jest na w s k ro ś n o w o c z e s n a , gd y ż w sw oim a w a n g a r d o w y m p r z e k r a c z a n i u b a r i e r m i ę d z y e g z y s t e n c ją a a r t y s t y c z n ą k reacją, s cen ą i p u b l i c z n o ś c i ą - za w ie ra silny p o t e n c j a ł etyczny, w y t r ą c a w id z a z b ie r n o ś c i p rz y s łu g u ją c e j o b s e r w a t o ro w i i z m u s z a go do a k ty w n o ś c i , d o p o d j ę c i a decyzji, z a jęcia s t a n o w i s k a , a więc z a c h o w a ń typow ych d la u c z e s t n ik a . T r a d y c y j n a a k a d e m i c k a s z t u k a z a d o w a la się b i e r n ą k o n t e m p l a c j ą i w y str z e g a a n g a ż o w a n i a o d b io r c y
Zob. M. F e a t h e r s t o n e Postmodernizm i estetyzacja życia codziennego, przel. P. C z a p l iń s k i , ]. L a n g , w: Postmodernizm. Antologia przekładów , wybór, oprać, i p r z e d m o w a R. Nyc z, K ra k ó w 1997, s. 310.
http://rcin.org.pl
w k o n fl ik t y p o z n a w c z e czy ety czne. E ste ty c z n a f o r m u ł a z a c h o w a ń ż e b r a k ó w p r z y p o m i n a ty m c z a s e m p o s t u l a t y t e a t r u a lt e r n a t y w n e g o i e k s p e r y m e n t a l n e g o czy też za ło ż e n ia p a r a t e a t r a l n y c h d z ia ł a ń p e r f o r m e r s k ic h .
A rtyśc i a w a n g a r d y w i n n i ucz yć się od n i c h i co m ą d r z e j s i ro b ią to...
W p o c i ą g u K r a k ó w - P r z e m y ś l s t a n ą ł n a g l e w d r z w i a c h p r z e d z i a ł u ś le p ie c z laską czy p a n wie że k a ż d e z tych d r ę t w i e j ą c y c h na tawce ciat d ą ż ą c y c h d o w y g o d n i e j s z e g o u s a d o w i e n i a się zo s ta ło n a g le p o s t a w i o n e p r z e d p r o b l e m e m . . .
k t ó r e g o n a j s ła b sz e g o ec h a t r u d n o się d o s z u k a ć w wa s ze j s z t u c e . ..
Po p o c z ą t k o w y m w y k p i e n i u a r g u m e n t ó w p r z e c i w n i k a i p r e z e n t a c j i w łasn ej tezy p o p a r t e j a p o lo g ią ż e b raczej p r a k t y k i w k o n s t r u k c j i m ow y o b ro ń c z e j n a s t ę p u je m o m e n t przejścia do g w a łto w n e g o k o n t r n a t a r c i a . Z a r z u t st a w i a n y ż e b r a k o m obra c a się p rz e c iw k o „ e t a t o w y m ” tw ó rc o m , o s o b o m r e p r e z e n t u j ą c y m ś r o d o w isk o a rty sty c z n e , do k tó r e g o - ja k m o ż n a się t e r a z d o m y ś la ć - n ależ y ró w n ie ż p ie r w o t n y a d r e s a t całej w yp o w ied zi. D r a s t y c z n y a ta k w y m i e r z o n y jest p r z e c i w k o f o r m o m i n sty tu c j o n a li z a c ji d z ia ł a ń a rty s ty c z n y c h , p rz e c iw k o jałowej, a n e s t e ty c z n e j fo r m ie s z t u k i u p r a w i a n e j p r z e z „ z a w o d o w y c h ” artystów , k t ó r y m o d m a w i a się j a k i e j k o l w iek uży te c z n o śc i społecznej. N a w i a s e m m ó w iąc, k o m p l e k s s p o łe c z n e j n i e p r z y d a tn o ś c i o d zyw ający się szczególnie w y r a ź n ie w tw órc zości ta k i c h poetó w , ja k R óżew icz (c hoćby w Przygotow aniu do wieczoru autorskiego) czy W o ja c z e k (w sły n nej fo rm u le: „bo p o e tó w n ależ y u ż y w a ć ” z w iers za Prośba) z n a j d u j e swoją a n t y c y pację w ła ś n i e u Bursy, w g o r z k o i r o n i c z n y m s t w i e r d z e n i u z F unkcji poezji: „P oezja nie m o ż e być o d e r w a n a od życia / Poezja m a służyć ż y c iu ” .
G w a ł to w n y w y b u c h furii k o ń c z y p o g a rd l iw ie rz u c o n e re to r y c z n e p y ta n i e : „ ja k wy w ogóle w y g lą d a c ie ? ” , k t ó r e m u n ie o c z e k iw a n ie , ju ż w n a s t ę p n e j frazie , o d ję ty zostaje r e t o r y c z n y c h a ra k t e r. C h w ilo w a k o n fu z j a s p o w o d o w a n a jest nie tylko n ie w ła ś c iw y m , bo d o s ł o w n y m , p o t r a k t o w a n i e m r e t o ry c z n e g o z w r o tu , lecz r ó w n ie ż e w i d e n t n i e b ł ę d n ą a p l i k a c ją - o d p o w ie d ź o d n o s i się p rz e c ie ż nie do ty ch osób, k t ó rych doty czyło p y ta n i e . C h w y t te n m o ż n a od c z y ta ć jako d y s k r e t n y sygnał w s k a z u jąc y na a u to n o m ic z n y , o p re s y w n y c h a r a k t e r k o d u ję zykow ego, k tó r e g o reg u ły p o tr a f ią zm y lić sa m e g o u ż y tk o w n ik a . Ta p o z o r n i e n ie z n a c z ą c a p o m y ł k a o k a ż e się w ów czas s u b t e l n ą fi g u rą relacji d o m i n a c j i i p o d r z ę d n o ś c i , w k tó r e j u p r z y w i l e j o w a n ą p ozycję z a j m u j e nie u ż y tk o w n ik , lecz a b s t r a k c y j n y system językowy.
G a le ri i po sta c i, k tó r e p o ja w ia ją się w dals zej p a r t i i te k s t u , to w arzy s zy le dw ie s k r y w a n a e ste ty c z n a fascynacja w y ra ż a ją c a się n a jp e ł n i e j p o d z iw e m dla d y s o n a n sowej k o m p o z y c j i g a tu n k o w e j, łącz ącej m a k a b r e s k ę i m i s t e r i u m . N a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n e jest je d n a k to, że p o d m i o t w cią ż n ie m o ż e o p rz e ć się s i ę g a n iu po c u d zy id i o m , jak b y od czuw a! k o m p u l s y w n y p r z y m u s u c z e s t n ic t w a w n ie w la s n e j grz e języ kow ej , któ rej reg u i o s t e n ta c y j n ie nie a k c e p t u je .
on i g r a ją p r z e z cal e życie j e d n ą rolę ale r o b ią to d o s k o n a l e
http://rcin.org.pl
A r ty s ty c z n ą p e r f e k c ję z a p e w n ia je d y n i e a b s o l u t n e u t o ż s a m i e n i e się z o d g r y w a n ą rolą. N i e c h o d z i tu w ię c w cale o szczerość i s p o n t a n i c z n o ś ć , lecz raczej 0 ścisły, ry g o r y sty c z n y d o b ó r ś r o d k ó w e k s p r e s ji o p o t w i e r d z o n e j s k u t e c z n o ś c i p e r sw azyjn ej. N i e m a tu też m o w y o d y s t a n s ie i a u t o i r o n i i , sk o r o z a m i e r z o n y e fek t u w a r u n k o w a n y jest c a łk o w i t y m „w ejściem w ro l ę ” . M o r a l n a d w u z n a c z n o ś ć tej p o staw y - d e t e r m i n u j ą c a sw ois ty ro d z a j e m o c j o n a ln e j a u r y - s p r o w a d z a się do k o n f l ik t u m i ę d z y a u t e n t y c z n ą k r z y w d ą i s iln ie s k o n w e n c j o n a l i z o w a n y m i f o r m a m i jej e k sp r e sji. Jej s k u t e c z n o ś ć o p a r t a jest z kole i w z n a c z n e j m i e r z e na m e c h a n i z m i e e m o c j o n a l n e g o s z a n t a ż u - d y s k o m f o r t p s y c h i c z n y o d c z u w a n y w o b li c z u d r a s t y c z neg o e k s h i b i c j o n i z m u ż e b r a k ó w e k s p o n u j ą c y c h swoją ż a ło s n ą k o n d y c ję jest s k u t k ie m e k s p l o a to w a n e j p r z e z n ic h tr a n s g r e s y w n e j s t ra te g i i p r z e k r a c z a n i a u s t a l o n y c h n o r m , k t ó r a p o z o s t a je p r z y w il e je m osób w y k lu c z o n y c h . W p r z y p a d k u a r t y s ty czne j p o s t a w y B u r s y ów s t a t u s ży ciow eg o a u t s a j d e r s t w a , ta k c h ę t n i e p r z e z e ń w y
k o r z y s ty w a n y w k r e a c j i p o d m i o t u lirycznego, nosi w y r a ź n e z n a m i o n a s e n t y m e n taln ej sty lizacji i p a te t y c z n e g o gestu . Fałs z polega tu na p o z o r n o ś c i e g z y s t e n c j a l n eg o w y k lu c z e n i a , w k t ó r y m w is to cie nie c h ce się u c z e s t n ic z y ć , i k t ó r y m w g r u n c i e rzeczy się p o g a rd z a .
N i e p o m y ś l c i e że f r a t e r n i z u j ę się z l u m p a m i ż e b r a c y są p r z e w a ż n i e o g r a n i c z e n i i c u c h n ą c z u j ę d o n i c h t a k i sa m w s t r ę t
j a k d o w a s p a n o w i e . . . a rty śc i
Po zo staje je d y n i e b e z p i e c z n a e s t e ty c z n a fa s c y n a c ja , „ g u s t o w a n i e ” w m e t o d z ie , k tó r a o b ie c u j e w e w n ę t r z n ą i n t e g r a l n o ś ć z a m i a s t d r ę c z ą c e g o ro z s z c z e p ie n i a , w y r a zis ty i sp ó j n y d y s k u r s z a m i a s t d e p e r s o n a l i z u j ą c e j w ielo g ło so w o ści, „ p r o f e s j o n a l i z m ” i je d n o z n a c z n o ś ć r e g u ł z a m i a s t f r u s tr u ją c e j n i e k o m p e t e n c j i w ie c z n e g o a m a to r a n ie z n a ją c e g o ta j n i k ó w gry.
E ty c z n y m a k s y m a l i z m i h e r o i z m , k tó r e uc z y n ił y z B u r s y p a t r o n a no w o falo w eg o b u n t u , w y d a ją się z a te m o p i e r a ć na z a s a d n i c z y m n i e p o r o z u m i e n i u . W s t ra te g i i
„ ż e b r a c z e j” n ie m a m i e js c a n a b e z k o m p r o m i s o w o ś ć m o r a l n ą , sz czerość, d e m a s k o w a n ie fa łszyw ych w a rto ś c i w im ię praw dy. A le z d r u g i e j s t r o n y nie m a też m i e js c a n a ir o n ię , k tó rej w a r u n k i e m n i e z b ę d n y m jest d y s t a n s w y k lu c z a j ą c y a b s o l u t n e 1 b e z w z g lę d n e u t o ż s a m i e n i e się z rolą. K a te g o r i e te, t a k c h ę t n i e p r z y w o ły w a n e p r z e z k r y t y k ó w p is z ą c y c h o B u r s i e , z a s t ą p i o n e z o s t a ją p r z e z s y m u la c j ę . N a le ż y p rz y ty m p a m i ę t a ć , że s y m u l o w a n i e n ie o z n a c z a u d a w a n i a c h o ro b y , ja k to p r z y w y k ło się p o t o c z n i e m n i e m a ć . S y m u l a n t u to ż s a m i a się ze sw oją w y i m a g i n o w a n ą c h o r o b ą do te go s t o p n i a , że rz eczyw iś cie za c z y n a o d c z u w a ć jej s y m p t o m y , s t a je się rz e c z y w is ty m p a c j e n t e m , m i m o iż jego dole g liw o ści m a j ą c h a r a k t e r uro jony.
To, co u j a w n i o n e w Obronie żebractw a n ie - w p r o s t, to u w i k ł a n i e w r ó ż n e style ję zykow e, i d i o m a t y c z n a n i e a u t e n t y c z n o ś ć , k tó r a w p o e ty c e w c z e s n y c h u t w o r ó w B u r sy d a j e o sobie z n a ć w p o s t a c i w y r a ź n y c h z a b ie g ó w s t y li z a c y jn y c h . W niej tk w i p r z y c z y n a si ln e g o ł a d u n k u n e g a ty w n e g o , k tó r y n ie s ie ze so b ą ów w ie rs z b ę d ą c y
http://rcin.org.pl
w istocie sw o is ty m „ a n t y - m a n i f e s t e m ” w y m i e r z o n y m w ty ch , k tó r z y z racji sw oich fu n k c j i są n ie j a k o o f ic ja ln y m i d y s p o n e n t a m i i p ra w o d a w c a m i re g u ł d y s k u r s u a r ty sty cznego.
To, co w y p o w i e d z ia n e w p r o s t i być m oże d la t e g o w ła ś n i e p r z e m i l c z a n e we w c z e śn ie jsz y c h o d c z y ta n ia c h : „ w i r t u a l n y m ” - n o w o fa lo w y m i rz e c z y w is ty m - z a m i e s z c z o n y m w m o n o g r a fii Ewy D u n a j- K o z a k o w , to p o z y ty w n y p r o j e k t l i t e r a c kiej s tra te g ii. L i t e r a t u r a ja ko sy m u la c ja .
