T. Piórek
"Decyzje optymalne w badaniach
stosowanych", R.L. Ackoff, Warszawa
1970 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 225-229
m a ity c h sta n ó w św ia d o m o śc i m o g ą p rz y n ie ść o g ro m n e k o rz y śc i, g dy le p ie j n iż d o ty c h c z a s z ro z u m ie m y czym je s t s ta n u w a g i. W w y n ik u b a d a ń n a d s n e m i h ip n o z ą u z y sk a n o n ie o c z e k iw a n ie p e w n e in f o rm a c je n a te m a t m e c h a n iz m u lu d z k ie j u w a g i. T w ó rc z a d z ia ła ln o ś ć czło w ie k a, a ta k ż e c h y b a jeg o ra d o ś ć ży cia z a le ż ą od te g o sto p n ia , w ja k im p o tr a fi o n s k u p ić s w o ją u w a g ę i k ie ro w a ć n ią . W y d a je się, że do z w ie lo k ro t n ie n ia lu d z k ic h z d o ln o ści i b o g a c tw a tr e ś c i n aszeg o ży cia p ro w a d z i w ła ś n ie d ro g a u c z e n ia się k o n c e n tr a c ji sw o je j u w ag i.
Z e b ra n ie m w n io sk ó w n a te m a t s n u je s t o s ta tn i, X I I ro z d z ia ł (ss. 355— 368). Z a w c z e śn ie jesz c z e n a o d p o w ied ź n a p y ta n ie : czym je s t se n ? A u to rz y s u g e r u ją , że is tn ie je m o żliw o ść b łę d n e g o jeg o s fo rm u ło w a n ia
(p o d o b n ie j a k w fizyce, gdzie p y ta n o : czym je s t a to m ? ).
P y ta n i a d o ty c z ą c e z ja w is k a s n u s ą w y n ik ie m b a d a ń n e u ro fiz jo lo g ic z n y c h , b io c h e m ic z n y c h ; r e z u lta ty d a ls z y c h e k s p e r y m e n tó w p sy c h o lo g iczn y c h zale żeć b ę d ą z p e w n o śc ią od p o s tę p u te c h n ic z n e g o . N asz e p o ję c ie o ś n ie w o s ta tn im d z ie się c io le c iu z m ie n iło s ię ; o d d z ie le n ie od s n u s t a n u c z u w a n ia s ta ło się m o ż liw e d z ię k i d o strz e ż e n iu zale żn o ści m ię d z y ilo śc ią s n u i n a sz y m z a c h o w a n ie m się w d zień . A u to rz y p rz e d s ta w io n e j k s ią ż k i u tr z y m u ją , że „W n a s tę p n y m d z ie się c io le c iu p ra w d o p o d o b n ie z n a jd z ie m y o d p o w ie d ź n a n a sz e p o d s ta w o w e p y ta n ia d o ty c z ące sn u , jeg o is to ty i n a tu r y c h e m ic z n e j o ra z tr e ś c i m a r z e ń sen n y c h , a ta k ż e tego, w ja k i sp o só b m ózg z m ie n ia c h a r a k t e r sw e j czy n n o ści w ro z m a ity c h n a s tę p u ją c y c h po so b ie s ta n a c h ś w ia d o m o śc i“.
K s ią ż k ę z a m y k a szczeg ó ło w y in d e k s n a z w is k o ra z in d e k s rzeczow y. W y d a je się, że p r a c ą L u c e ‘a i S e g a la z a in te r e s u ją się n ie ty lk o p sy c h o lo g o w ie i le k a r z e ; je j p rz y s tę p n y , p r a w ie p o p u la r n y w y k ła d o ra z z a w a rto ś ć in f o rm a c ji o „ je d n e j trz e c ie j n aszeg o ż y c ia “ s ta w ia j ą w rz ę d z ie b e stse lle ró w .
Z. I w a n ic k i
A c k o f f R . L., D e c y zje o p ty m a ln e w b a d a n ia c h sto so w a n y c h . (P rz e k ła d :
B. W a le n ty n o w ic z ) W a rs z a w a : P W N 1970, ss. 539.
N a u k a — ja k w ie lo k r o tn ie p o d k re ś la ł A lb e rt E in s te in — w y ch o d zić m u s i od fa k tó w i n a n ic h kończyć, n ie z a le ż n ie od tego, za p o m o c ą ja k ic h s t r u k t u r te o re ty c z n y c h łą c z y je ze sobą. U czo n y i b a d a c z są p rz e d e w s z y s tk im o b s e r w a to ra m i fa k tó w . S ta r a ją się o n i w sw o im d z ia ła n iu o p isa ć w j a k n a jb a r d z ie j o g ó ln y sp o só b to, c o w id z ie li i co sp o d z ie w a ją się w p rz y sz ło śc i z o b aczy ć; n a p o d s ta w ie sw o ic h lu b is tn ie ją c y c h ju ż te o r ii f o r m u łu ją b a d a c z e p ro g n o zy , k tó r e z n ó w k o n f r o n tu ją z fa k ta m i. N a d ro d z e do o sią g n ię c ia p e w n y c h ce ló w często s t a ją oni p rz e d p ro b le m a m i ty p u „ ja k to z ro b ić “, „po co to r o b ić “, czyli p rz e d
p ro b le m a m i p la n o w a n ia b a d a ń i z a s to s o w a n ia ic h e w e n tu a ln y c h p o zy ty w n y c h r e z u lta tó w i w n io sk ó w .
T e p ro b le m y n a tu r y m e to d y c z n e j i m eto d o lo g ic z n e j s ta n o w ią p rz e d m io t p re z e n to w a n e j k s ią ż k i R u s s e lla A ck o ffa, n a p is a n e j p rz y w s p ó ł p ra c y S. K . G r u p ty ‘ego o ra z J. S. M in a sa . A u to r — je s t d y re k to re m In s ty tu t u T ech n o lo g iczn eg o w s ta n ie N ow y Y o rk , p o s ia d a sto p ie ń p r o feso ra. (P o lsk i p rz e k ła d p rz e d s ta w io n o sto su n k o w o szybko, g dy w ziąć p o d u w a g ę , że w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h o m a w ia n ą k s ią ż k ę w y d a n o
w r o k u 1962).
O g ó ln e u ję c ie z a g a d n ie ń w książce, ro z w a ż a n ia i e g z e m p lifik a c je o d n o sz ą się do a s p e k tu n a u k i, n a d a ją c e g o je j c h a r a k t e r u z u p e łn ia ją c y te c h n ik ę , s tą d u ję c ie w te j p ra c y p ro b le m u b a d a n ia n a u k o w e g o — j a k p isz e a u to r — „... je s t b a rd z ie j ,n a u k o w e ' n iż ,filo zo ficzn e' ". C e le m ta k ie g o u ję c ia je s t s k ie ro w a n ie n a u k i n a b a d a n ie w ła s n y c h m eto d . (U ję cia filo zo ficzn eg o n a u k i d o k o n a ł J o h n G. K e m e n y w w y d a n e j w 1967 ro k u p rz e z P W N , w te j sa m e j se rii, książce, p t. N a u k a w oczach filozofa.)
Z w ię k sz e n ie s p ra w n o ś c i p ro w a d z e n ia b a d a ń p rz e z p ra c o w n ik ó w n a u k i ró ż n y c h d z ie d z in — to cel, ja k i p o s ta w ił so b ie a u to r k sią ż k i. P o n ie w a ż w sw o je j p ra c y r e p r e z e n tu je o n sta n o w isk o in te rd y s c y p lin a r n e , z asad y w n ie j z a w a r te m o g ą m ieć z a sto so w a n ie w ta k ic h g a łę z ia c h n a u k i, j a k : o g ó ln a m e to d o lo g ia n a u k , p sy ch o lo g ia, so cjo lo g ia, e k o n o m ia , s ta ty s ty k a m a te m a ty c z n a , w ie le d z ia łó w te c h n ik i, i in.
C harak tery sty czn y m dla ujęcia rozw ażań poszczególnych rozdziałów prezentow anej książki A ckoffa je st uw y raźn ien ie istotnego elem entu każdej p rocedury badaw czej, ja k im je st rozstrzygająca decyzja. Decy zja ta k a p ow inna być o ptym alna ze w zględu n a zam ierzony cel b a
dawczy.
W k sią ż c e d o k o n a n o a n a liz y w s z y s tk ic h e ta p ó w b a d a ń n a u k o w y c h , o m ó w io n o ró ż n e m e to d y p o stę p o w a n ia , k tó r y c h c e le m je s t o p ty m a ln a d la d a n y c h w a r u n k ó w i s y tu a c ji, d ecy zja. O p ie ra ją c się w ty c h ro z w a ż a n ia c h n a te o r ii d ecy zji, a u to r ilu s tr u je j e p r z y k ła d a m i z a c z e rp n ię ty m i z w ła s n e j p r a k ty k i b a d a w c z e j, o b e jm u ją c e j w ie le gałęz i n a u k i. N a u k ę w ro z w a ż a n ia c h p o tr a k to w a n o ja k o p ro c e s b a d a w c z y , z m ie rz a ją c y d o : 1) z n a le z ie n ia o d p o w ie d z i n a p y ta n ia , 2) ro z w ią z y w a n ia p r o b lem ó w , 3) o p ra c o w a n ia b a rd z ie j sk u te c z n y c h sp o so b ó w p o s tę p o w a n ia p rz y s z u k a n iu o d p o w ied zi n a p y ta n ia d o ty czą ce ro z w ią z a n ia p ro b le m u . N a u k a ro d zi się z d ą ż e n ia do u z y s k a n ia w y ja ś n ie ń sy ste m a ty c z n y c h , p o d le g a ją c y c h p rz y ty m k o n tr o li w o p a rc iu o d a n e ; sp e c y fic z n y m celem n a u k i je s t o rg a n iz a c ja i k la s y fik a c ja w ie d z y w o p a rc iu o z a sa d y w y ja ś n ia ją c e . M ó w iąc d o k ła d n ie j, n a u k i d ą ż ą do o d k ry c ia i s fo rm u ło w a n ia w te r m in a c h o g ó ln y ch , w a ru n k ó w , w ja k ic h z a c h o d z ą z d a rz e n ia ró żn eg o ty p u , p rz y czy m u s ta le n ie ta k ic h w a r u n k ó w d e te r m in u ją c y c h je s t w y
ja ś n ie n ie m o d p o w ie d n ic h z d a rz e ń . C el te n m o ż n a o s ią g n ą ć ty lk o p rz e z w y ró ż n ie n ie lu b b a d a n ie w iz o la c ji p e w n y c h w ła śc iw o ś c i b a d a n e g o p rz e d m io tu i u s ta le n ie p o w ta rz a ln y c h s c h e m a tó w zale żn o ści p o m ię d z y ty m i w ła sn o ś c ia m i.
O m a w ia n a k s ią ż k a A c k o ffa s k ła d a się z 1 5-tu ro z d z ia łó w , dość ró ż n y c h p o d w z g lę d e m o b jęto ści.
P rz e d m io te m p ie rw s z e g o ro z d z ia łu (ss. 15—48) je s t z a g a d n ie n ie is to ty n a u k i i m eto d o lo g ii. R o z w a ż a n ia d o ty c z ą ta k ic h k w e stii, ja k : p o ję c ie n a u k i; e k s p e r y m e n t a b a d a n ie ; n a rz ę d z ia , te c h n ik i i m e to d y n a u k o w e ; n a u k a c z y sta a n a u k a s to s o w a n a ; r o d z a je p y ta ń i o d p o w ie d z i; e ta p y b a d a n ia n a u k o w e g o ; filo z o fia n a u k i.
M eto d o lo g ię tr a k t u j e a u to r ja k o szczeg ó ln y ro d z a j u m ie ję tn o ś c i ro z w ią z y w a n ia p ro b le m ó w b a d a w c z y c h . R o z w ią z a n ie p ro b le m u [zapis lo g iczn y k a ż d e j s y tu a c ji p ro b le m o w e j je s t n a s tę p u ją c y : V = f ( X ;, Υ ()] p o le g a n a z n a le z ie n iu ta k ic h w a rto ś c i z m ie n n y c h d e c y z y jn y c h (s te ro w n y ch ) X ., w y ra ż o n y c h ja k o f u n k c ja g (Y j), k tó r e m a k s y m iz u ją , b ą d ź m i- n im iz u ją m ia r ę w y k o n a n ia lu b s p e łn ie n ia czegoś (V), co ch c e m y m a k s y - m iz o w a ć lu b m in im iz o w a ć . T e o re ty c z n ie , m o ż n a w te n sp o só b s f o rm u ło w a ć p ro b le m y w y k o n y w a n ia b a d a ń i zn a le ź ć ic h ro z w ią z a n ie „ o p ty - m iz u ją c e “ . P rz e d m io te m m e to d o lo g ii je s t w ła ś n ie z n a jd y w a n ie teg o r o d z a ju o p ty m a ln y c h ro z w ią z a ń . R o z d z ia ł d ru g i (ss. 49—93) tr a k tu j e o p o ję c ia c h o p ty m a ln y c h ro z w ią z a ń p ro b le m ó w . N a p ro b le m s k ła d a ją się : d e c y d e n t (je st n im p o d e j m u ją c y d ecy zję), cel (lu b cele), co n a jm n ie j d w a n ie je d n a k o w o w y d a jn e sp o so b y d z ia ła n ia , s ta n w ą tp liw o ś c i i śro d o w isk o . (N ależy w ty m m ie js c u w sp o m n ie ć , że te r m in „ d e c y d e n t“ z o sta ł w p ro w a d z o n y z a p ro f. К . K o ta rb iń s k im ; o z n acza o n „ p o d e jm u ją c e g o d e c y z ję “. (P ro b le m y A c k o ff d z ie li n a tr z y k la s y , tj. w w a r u n k a c h p ew n o śc i, ry z y k a i n ie p ew n o śc i. P o m ia r w a rto ś c i o c z e k iw a n e j p e w n e g o s to p n ia d z ia ła n ia w y m a g a o d b a d a c z a : 1) z m ie rz e n ia w y d a jn o ś c i sp o so b u d z ia ła n ia d la k a ż dego w y n ik u w k a te g o r ia c h p r a w d o p o d o b ie ń s tw a s u k c e s u i (d la celó w ja k o ś c io w y c h ) n a k ła d ó w o ra z e fe k tó w ; 2) p rz e k s z ta łc e n ia s k a l w a rto ś c i u ż y tk o w y c h do p o m ia ru w y d a jn o ś c i w p o je d y n c z ą s k a lę s ta n d a r to w ą ; 3) o d c z y ta n ia je d n o s te k n a te j sk a li. M ie rz e n ia w a rto ś c i o c z e k iw a n e j sp o so b u d z ia ła n ia m o ż n a d o k o n a ć p rz e z o d p o w ie d n ie k o m b in a c je ty c h m ia r. W ro z d z ia le tr z e c im (ss. 94— 141) z o sta ły n a s z k ic o w a n e w o g ó ln y sp o só b czy n n o ści, s k ła d a ją c e się n a s f o rm u ło w a n ie p ro b le m u . C e le m teg o ro z d z ia łu je s t stw o rz e n ie p o d s ta w y do d a ls z e j d y s k u s ji p ro b le m ó w m e to d o lo g iczn y ch , z w ią z a n y c h z ic h s fo rm u ło w a n ie m .
W ro z d z ia le c z w a rty m (ss. 142— 180) p rz e d s ta w io n o z a g a d n ie n ie m o d e li n a u k o w y c h . B u d o w a m o d e lu w n a u c e p o le g a n a c ią g ły m s p r a w d z a - n iu ic h o d p o w ie d n io śc i. C h a r a k te r y s ty k i p ro c e d u ry z w ią z a n e j ze s p r a w
d z a n ie m m o d e lu d o k o n u je a u to r, ro z w a ż a ją c m o żliw e w b u d o w a n iu m o d e lu b łędy.
N a s tę p n e sześć ro z d z ia łó w tr a k t u j ą szczegółow o w ła ś n ie o m o ż li w y c h ro d z a ja c h b łę d ó w o ra z o p r o c e d u r a c h p ro w a d z ą c y c h do ic h m in i m a liz a c ji. O m ó w io n o sp o so b y w y z n a c z a n ia z m ie n n y c h w ro z d z ia ła c h d o ty czą cy ch ta k ic h k w e stii, ja k : d e fin io w a n ie (ro zd ział p ią ty — ss. 181— 223) ; p o m ia r z m ie n n y c h (ro zd ział szósty — ss. 224—271) ; b a d a n ia w y ry w k o w e , tj. p rz e z p o b ie r a n ie p ró b e k (ro zd ział sió d m y — 272—310) o ra z e s ty m a c ja z m ie n n y c h b a d a n y c h (ro z d z ia ł ó sm y — ss. 311— 348).
D alsza część k s ią ż k i tr a k tu j e o słu szn o ści w y b o ru p e w n y c h z m ie n n y c h ; tr e ś c ią ro z d z ia łu d z ie w ią te g o je s t s p r a w d z a n ie (w e ry fik a c ja ) h ip o te z (ss. 349— 382) ; e k s p e r y m e n ty i a n a liz ę k o r e la c y jn ą z re fe ro w a n o w ro z d z ia le d z ie s ią ty m (ss. 383— 417).
W p ie rw s z e j części ro z d z ia łu je d e n a s te g o (ss. 418—461)^ a u to r k s ią ż k i z a ją ł się ró ż n y m i sp o so b a m i u z y s k iw a n ia ro z w ią z a ń w o p a rc iu o s k o n stru o w a n y m o d el. R o z w a ż a się w ty m ro z d z ia le te c h n ik i a n a lity c z n e , p rz y p o m o cy k tó ry c h m o ż n a u z y sk a ć a b s tra k c y jn e , sy m b o lic z n e w y ra ż e n ie n a tzw . „ w a rto ś c i o p ty m iz u ją c e z m ie n n y c h s te ro w a n y c h “ p rz e z
d e d u k c ję z a b s tra k c y jn y c h sy m b o lic z n y c h m o d e li d ecy zji. L iczb o w e w a rto ś c i o p ty m iz u ją c e z m ie n n y c h s te ro w n y c h u z y sk u je się w re z u lta c ie p o d s ta w ia n ia o d p o w ie d n ic h w a rto ś c i liczb o w y c h w m ie js c e o g ó ln y ch o z n aczeń w ty c h w y ra ż e n ia c h .
W d ru g ie j części te g o ro z d z ia łu d o k o n a n o a n a liz y s y tu a c ji p ro b le m o w y ch , z a w ie ra ją c y c h d e c y d e n tó w , k tó ry c h z a c h o w a ń n ie m o ż n a p rz e d s ta w ić w m o d e la c h decyzji.
K ró tk i ro z d z ia ł d w u n a s ty (ss. 462—476) d o ty czy z a g a d n ie n ia o p ty m a liz a c ji e k s p e r y m e n ta ln e j. N a jle p s z e sp o so b n o ści do sto s o w a n ia o p ty m a liz a c ji e k s p e r y m e n ta ln e j są w te d y , gd y m o ż n a d o k o n y w a ć o b s e rw a c ji w w a ru n k a c h ta k d o b rz e s te ro w n y c h , ja k to się d a je u z y sk a ć w la b o ra to riu m , z a k ła d z ie p ilo tu ją c y m lu b w w y d z ie lo n e j p rz e s trz e n i ro b o czej. S p ra w d z a n ie o ra z s te ro w a n ie m o d e lu i ro z w ią z a n ia je s t tr e ś c ią ro z d z ia łu trz y n a s te g o (ss. 477— 491). M o d el s y tu a c ji p ro b le m o w e j o d p o w ia d a p e w n e j te o rii, k tó r a z m ie rz a do w y ja ś n ie n ia w c h o d z ą c y c h w g rę z ja w isk. P rz e w id y w a n ia i ro z w ią z a n ia w y p ro w a d z o n e n a p o d s ta w ie m o d e lu są k o n s e k w e n c ja m i w y d e d u k o w a n y m i z te j te o rii. T y m sa m y m o m ó w io n o s p r a w d z a n ie te o r ii w p ro b le m a c h sto so w a n y c h , p rz y czym w e ry fik a c ja te o r ii w n a u k a c h „ c z y sty c h “ za sa d n ic z o n ie ró ż n i się od p ro c e d u ry ro z w a ż a n e j w ty m ro zd ziale.
T e m a te m ro z d z ia łu c z te rn a ste g o (ss. 492—511) je s t w d ra ż a n ie w y n i k ó w b a d a ń o ra z ic h o rg a n iz a c ja . In te re s u ją c o z o sta ła w ty m ro z d z ia le o m ó w io n a s p r a w a o rg a n iz a c ji p rz e d s ię w z ię c ia b ad aw czeg o .
D o sk o n a ły m je s t ro z d z ia ł o sta tn i, tj. p ię tn a s ty (ss. 512— 524) d o ty czą cy z w ią z k ó w m ięd zy sp o łe c z e ń stw e m i n a u k ą . Z a w a r to w n im k ilk a u w a g
n a te m a t p o m y słó w n a u k o w y c h , o d p o w ie d z ia ln o śc i n a u k o w c ó w za s k u tk i w y k o rz y s ta n ia ic h o siąg n ięć, w s p ó łz a w o d n ic tw a m ięd zy n a u k a m i sp o łe c z n y m i i p rz y ro d n ic z y m i, ro li n a u k i w z a rz ą d z a n iu . K s ią ż k ę z a m y k a ją d w a d o d a tk i; p ie rw s z y — z a w ie ra w y p ro w a d z e n ie w z o ru n a o p ty m a ln ą fu n k c ję d e c y z y jn ą (a u to re m je s t F. H a u ssm a n n ), d ru g i — a n a lity c z n e w y p ro w a d z e n ie fu n k c ji d e c y z y jn y c h d la p ro ste g o m o d e lu m a g a z y n o w a n ia z a p a só w (a u to ra m i s ą : S. K. G u p ta i F. H a u s- sm a n ).
S ta r a n n y p rz e k ła d k s ią ż k i A ck o ffa, z a w a r te w n im p ie ś m ie n n ic tw o (b ib lio g ra fię p o d a n o p o k a ż d y m ro z d z ia le ), z a o p a trz e n ie je j w in d e k s rzeczo w y , u ła tw ia ją c y k o rz y s ta n ie z z a w a rte g o m a te ria łu , s p r a w ia ją , że s tu d iu m R u s s e lla A c k o ffa je s t w n a sz y m k r a j u b e s ts e lle re m n a u k o w y m . T. P ió re k M ia la r e t G a sto n , W p r o w a d z e n ie do p ed a g o g ik i. (P rz e k ła d : B. B a ra n o w sk i) W a rs z a w a : P W N 1970, ss. 214. P o tr z e b ę n o w y c h o p ra c o w a ń z a g a d n ie ń w y c h o w a n ia i d y d a k ty k i, o p a rty c h n a b a d a n ia c h e m p iry c z n y c h , o d c z u w a ją p e d a g o d z y od w ie lu la t. K o le jn e z m ia n y w n a sz y m sz k o ln ic tw ie , z m ie rz a ją c e do jeg o r e f o r m y, d y k tu je p o s tę p u ją c y ro z w ó j sp o łe c z e ń s tw a ; w p ro w a d z e n ie n o w y ch fo rm d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h p o w in n o się o d b y w a ć ró w n o le g le z b a d a n ia m i n a d n im i. C h o d zi o to, b y re f o rm o w a n ie sz k o ln ic tw a , p rz e b ie g a ją c e „ r e w o lu c y jn ie “, z a s tę p o w a ć e w o lu c y jn y m . N a s k u te k u tr z y m y w a n ia się w n a sz y m k r a j u tr a d y c y jn e j k o n c e p c ji n a u c z y c ie la (z w ą s k ą s p e c ja liz a c ją p rz e d m io tu , z a in te re s o w a n ia m i s k ie ro w a n y m i p rz e d e w s z y s tk im n a p ro g r a m y i tr e ś c i n a u c z a n ia ), d z ia ła ln o ś ć p e d a g o g ic z n a z o s ta je zu b o żo n a. W y d a je się, że tr a f n ie u ją ł to G. M ia la re t, s tw ie rd z a ją c , iż w ta k ic h w a r u n k a c h c zy n n o ści p e d a g o g ic z n e ... zo sta ły s p r a w d z o n e do p o z io m u re c e p t sto so w a n y c h w c o ra z g łę b sz y m m r o k u p r a k ty k i, w k tó r e j z a n ik a ją s to p n io w o o g ó ln o lu d z k ie w a rto ś c i“.
S ła b ą s tr o n ą d y d a k ty k i i p e d a g o g ik i są, m . in. te o re ty z m i n ie li cz e n ie się z e w o lu c ją s p o łe c z e ń stw a i z w ią z a n y m i z n ią p rz e m ia n a m i k u ltu ro w y m i. Ś w ia d o m o ś ć s ta n u r e g r e s ji w p e d a g o g ic e czy n i — w p rz e k o n a n iu w ie lu n a u c z y c ie li — m e to d y , śro d k i w y c h o w a n ia i n a u c z a n ia , m a ło sk u te c z n y m i. P r ó b u je s ię je o b a rc z a ć c a łk o w itą o d p o w ie d z ia ln o śc ią za a n o m a lie w w y c h o w a n iu i n a u c z a n iu m ło d zieży .
G ro n o z a in te re s o w a n y c h te o r ią i p r a k t y k ą k s z ta łc e n ia i w y c h o w a n ia o b e jm u je , p o za s p e c ja lis ta m i (n au czy ciele, p ra c o w n ic y n a u k i i d z iałacze o św ia to w i) co ra z częściej p sy ch o lo g ó w , le k a rz y , ek o n o m istó w , polity^
