Ewdoksia Papuci-Władyka
Ceramika antyczna w zbiorze zabytków starożytnych Uniwersytetu Jagiellońskiego
(Tabl. XXXIII-XLVIII)
Wkolekcji zabytków starożytnychz kręgukulturśródziemnomorskichdawnego Ga
binetuArcheologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego największa i najważniejsza grupa tonaczynia ceramiczne w liczbie niemal260 obiektów*. Najcenniejszy zespół wtej grupiestanowią wazy cypryjskie i greckie, jednak sątutakże reprezentowane naczynia z innych terytoriów i obszarówkulturowych, jak naczynia egipskie, punic- kie czyetruskie, a także ceramikaz okresu hellenistycznego irzymskiego pochodzą
ca z bliżej nieokreślonych ośrodków.
Ceramika cypryjska to zespół niemal 50 zabytków, które stały się przedmiotem opracowania nie tylkobadaczy krajowych(Mieczysława S. Ruxer, Kazimierz Bulas, ZdzisławJ. Kapera),lecz także niektóre znich zwróciłyuwagęuczonych zagranicz
nych (Paul Astrom). Ilustrują onerozwój garncarstwana Cyprze od epokiwczesnego brązu dookresuklasycznego,a więcwogromnym przedziale czasowym - od III ty siąclecia do IV—III wieku p.n.e. Są wśród nich naczyniaprzeróżnych kształtów, jak dzbanki,butelki,misy,amfory, czary i inne, posiadającedekoracjęwykonaną różnymi
1 Większość z tych naczyń została opublikowana po raz pierwszy przez M. S. Ruxer, Naczynia cypryjskie i mykeńskie w zbiorach Gabinetu Archeologii Klasycznej U.J. w Krakowie, „Przegląd Ar
cheologiczny” t. 2, 1922, s. 60-85, tabl. 2, ryc. 4; K. Bulasa, Corpus Vasorum Antiquorum, Pologne 2, Collections de Cracovie, Varsowie-Cracovie 1935, pl. 1 (74) - 16 (89) [dalej cytowane jako Bulas, CVA] oraz przez M. L. Bernhard i Z. Kaperę, [w:] Katalog 1976, nry 132-177, nry 197-203 oraz 301- 471. Ciekawsze zabytki były eksponowane na wystawie „Skarby Uniwersytetu Jagiellońskiego” i zo
stały umieszczone w katalogu wystawy Kraków 1999, s. 160-162. Uniwersytet posiada jeszcze czte
ry naczynia greckie, są to oinochoe czerwonofigurowa attycka, pelike w stylu Gnathia, amfora typu Zachodniego zbocza Akropolis (czyli West Slope) oraz czamopokostowany guttus, przechowywane w Muzeum Uniwersytetu, por. E. Papuci-Władyka, Some Unknown Vases from the Jagellonian Uni- versity Museum, „Studies in Ancient Art and Civilization” 2, Kraków 1992, s. 47-57. Rysunki naczyń omawianych poniżej wykonała Urszula Socha.
W ostatnich latach polska redakcja Corpus Vasorum Antiąuorum pod auspicjami PAU postanowi
ła rozpocząć nowe wydanie polskich przedwojennych tomów CVA, obecnie w fazie końcowej opraco
wania znajduje się tom dotyczący kolekcji waz Uniwersytetu Jagiellońskiego, zawierający zbiór In
stytutu Archeologii i Muzeum UJ.
202 Ewdoksia Papuci-Władyka
Dzbanuszek-tykwa, Cypr, ok. 2000-1725 p.n.e. Glina, wys. 11,2 cm, Dar Władysława Czartoryskiego, Katalog 1976, nr 135
technikami (np. czerwono polero
wane, monochromatyczne,z czar ną angobą, z dekoracją malowaną na jasnej angobie, z dekoracją czar nąna czerwonej angobie itp.).
Najstarsze wazy cypryjskie z wczesnej epoki brązu (2500—
-1900 p.n.e.)2 ukazująpopular ną wówczas technikę zdobienia na czyń zwanąRed Polished, w któ
rej powierzchnia naczynia pokry
ta jestczerwoną„polerowaną” an
gobą iwykonaną naniej dekoracją rytą(il obok). Technika ta nadal występujewśrodkowej epocebrą
zu (1900-1600 p.n.e.) obokinnych sposobów dekoracji, jak technika, w której ciemne wzory wykonuje się najasnym tle (White Painted Ware, il. s. 203)itaka, w której na
czynie pokrywa czarna angoba (Black Slip Ware) oraz czerwoną farbą na czarnym tle (Red-on- -Black, il. s. 204). Środkową epo
kę brązu (1900-1600 p.n.e.) wna szych zbiorach reprezentujeosiem naczyń, zaśpóźną fazę epoki brą
2 Chronologię dla Cypru przyjęłam za: V. Karageorghis, Aspects ofEveryday Life in Ancient Cy- prus, Iconographic Representations, Nicosia 2006 (The A. G. Leventis Foundation), s. XIII.
3 K. Eriksson, Red Lustrous Wheelmade Ware: A Product of Late Bronze Age Cyprus, [w:] Cypriot Ceramics: Reading the Prehistorie Record, eds. J. Barlow, D. L. Bolger, B. Kling, Philadelphia 1991, s. 81-96; eadem, Red Lustrous Wheel-made Ware (SIMA CIII), Jonsered 1993.
zu (1600-1050p.n.e.) -dziesięć egzemplarzy. Są wśród ceramiki z późnego brązu typowedla tegookresu naczyniawtechnice określanej jako Base-Ring Ware: dwa dzbanuszki uznawane za pojemniki na opium (il. s. 205) oraz misa z charaktery
stycznym imadłem (il. s. 206). Butelka o wrzecionowatym kształcie ze znakiem garncarskim na spodzie (il. s. 207) i tzw. flaszka pielgrzymia toczone są na kole i majączerwoną błyszczącą powierzchnię. Technikęich dekoracji znaną pod nazwą Red Lustrous Wheel-made Wareostatnio uważa sięza powstałą naCyprze właśnie, anie na terenie Lewantu, jakuprzednio sądzono3. Reprezentowanajest womawia nym zbiorze również technika określana jako Bucchero Ware, w której naczynie jestczarne, co przywodzi na myśl etruską ceramikę bucchero (także obecnąw na-
Ceramika antyczna 203
szym zbiorze,por. niżej) orazWhite Pain- ted i White Slip Ware (il. s.208). Tę ostat niąukazuje naczynie określane jakomisa do mleka, dekorowane jasną kremową angobą,naktórej wykonano delikatną de
korację ciemnym kolorem.
Przechodzącdo epokiżelaza na Cyprze, w zbiorze mamy kilka naczyń z tegookre su. Dziewięćobiektów można określić jako cypro-geometryczne (1050-750 p.n.e.). Są to: duża amfora (Tabl. XXXIII), czarki, misy (il. s. 209) i miseczki, dzbanki róż
nego typu (il. s. 210), a w ich dekoracji króluje - co charakterystyczne dla tego czasu - technika dekoracji ciemnymi wzo rami na jasnym tle (White Painted Ware), choć zdarzają się i innerodzaje zdobień, np. dwubarwne (Bichrome). Jeszcze wię
cej naczyń, trzynaście zabytków, należy do okresu cypro-archaicznego (750-480 p.n.e.). Oprócz zdobień White Painted (Tabl. XXXIV) występuje bogatsza kolo rystycznie dekoracja określana jako Bi
chrome (il. s. 211, 212), Bichrome Red oraz Black-on-Red,akształty są takie jak poprzednio,czyli amfora, ale zpoziomy
mi imadłami, dzbanki, miseczki itp. Bo-
gata kolorystycznie ceramika zanikaw następnej fazie rozwoju ceramiki cypryjskiej, czyli w okresie cypro-klasycznym (480-310 p.n.e.). Króluje teraz technika White Pain ted Ware oraz Plain WhiteWare, wktórej naczynie pokrywa jasna angoba, jednak bez żadnej dekoracji (il. s. 212, z prawej). Ztego czasumamy bardzomało egzemplarzy w naszymzbiorze(dwa obiekty), podobnie jak znastępnego okresu, hellenistyczne go(310-30 p.n.e.), doktórego należyprawdopodobnietylko jednonaczynie.
Ceramika grecka stanowi nie tylkonajlepszą, aleteżnajwiększą liczebnie część zbioru. Jeszcze przedjej opublikowaniemw Corpus Vasorum Antiquorum, najcen
niejsze obiektyz kolekcjiuniwersyteckiej zwróciły uwagę najwybitniejszego znawcy ateńskiejceramiki, Johna D.Beazleya4. Wokresiepowojennym opracowaniem zbio
J J. D. Beazley, Greek Fa s es in Poland, Oxford 1928; Beazley umieścił później wiele z naszych attyckich naczyń czamo- i czerwonofigurowych w swoich fundamentalnych katalogach: Attic Black Figurę Fasę Painters, Oxford 1956 oraz Attic Red Figurę Fasę Painters, Oxford 19632.
ru zajmowała się znakomita znawczyniceramiki greckiej, profesor Maria L. Bern
hard (1908-1998).
204 Ewdoksia Papuci-Władyka
Misa z uchwytem. Cypr. ok. 1800-1450 p.n.e. Glina, wys. 5.7 cm. Dar Władysława Czartoryskiego.
Katalog 1976. nr 145
Ceramika antyczna 205
Dzbanuszek, Cypr, ok. 1600-1450 p.n.e. Glina, wys. 13,7 cm. Dar Władysława Czartoryskiego.
Katalog 1976, nr 147. Fot. Jakub Śliwa i Paweł Gąsior
Uniwersytecki zbiór naczyń greckich nie jest jednolitą kolekcją gromadzoną systematycznie i celowo, brak więc tu wielu typów naczyń i nie wszystkie ośrodki produkcji są reprezentowane.
Można jednak stwierdzić, że ceramika ta ukazujerozwój garncarstwa greckiegood XIV do I wieku p.n.e. Najstarsze naczy niatodwie wazy z kręgukultury mykeń- skiej datowane na lata ok. 1375-1300 p.n.e., jedno to tzw. alabastron o prostych ściankach (il. s. 213), a drugie nosi na
zwę naczynia strzemionowego.
Z ośrodkówprodukujących w Grecji ceramikęw wieku VII (czyli tzw. orien- talizującą) oraz VIp.n.e.nieźle reprezen towany jest Korynt (dziewiętnaście obiektów)'. Spotykamy typowe dla tego centrum małe naczynia na wonneolejki -aryballosy i alabastrony, ponadtorepre zentowane są takie kształty, jak naczynia do picia - skyfosy, różnegotypu pudełka na drobiazgi kobiece (tzw.pyksis), dzba
nuszki, amfora i inne'’. Niektóre z tych
obiektów udało się przypisać konkretnym artystom,jaknp.aryballos kulisty zwyobra żeniem tańczących mężczyzn (komastów), dzieło tzw. Malarza Bestum (il. s. 214), datowanena wczesny okres koryncki (620-590 p.n.e.). Omawiana kolekcja posiada także naczynia w stylu italo-korynckim oraz etrusko-korynckim. Powstawały one w warsztatach starożytnej Italii (głównie Etrurii),w którychnaśladowanowazy spro wadzane masowo z Koryntu, tak wzakresie kształtów,jak i dekoracji.
Oryginalną ceramikę etruską z VI wiekuokreślanąjako bticchero ilustrują kanta- ros, czarka,oraz amfora (imitacja buccheról) z pokrywką. W zbiorze uniwersyteckim znajdują się również inne rodzaje naczyń etruskich, jak amforaczamofigurowanaśla dująca wzory ateńskie i naczyniaczamopokostowane(kategoria Miilacena lla/e).
Z innych ośrodków orientalizujących oprócz Koryntu - wyspaRodos jest repre zentowanaprzezjedentylko zabytek, za to bardzo interesujący -naczynie figuralne
' Wszystkie naczynia korynckic (z wyjątkiem lekytu nr inw. 274) oraz italo- i etrusko-korynckie znalazły się w publikacji E. Papuci-Władyka, Corinhtian nad Italo-Corinthian Pottery /roni Polish Collecions, (ZNUJ, „Prace Archeologiczne” 44), Warszawa Kraków 19X9.
" Tabela kształtów waz korynckich por. E. Papuci-Władyka, Sztuka starożytnej Grecji. Warszawa Kraków 2001, il. 109.
Por. przypis 5.
206 Ewdoksia Papuci-Władyka
Misa. Cypr, ok. 1450-1200 p.n.e. Glina, wys. 6,8-7,2 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. Katalog 7976, nr 148
w kształcie muszli. Ponadto posiadamy alabastron z ga tunku greckiego bucchero oraz aryballos kulisty z tzw.
fajansugreckiego,obapocho dzące również z warsztatów wschodniej Grecji.
Produkcję ateńskich cera mików ilustruje wiele naczyń.
W kolekcji uniwersyteckiej znajdują sięwazyattyckie za równo czarnofigurowe, jak i czerwonofigurowe*. Naczy nia pierwszego stylu, który rozwijał sięgłównie w VIwie ku p.n.e., to przede wszystkim lekyty - wysmukłe, cylin dryczne naczynia na oliwę iolejki wonne,następnie cza
ry i dzbanki oraz amfory i kil
kainnychkształtów. W zakre
* Tabela kształtów waz attyckich por. E. Papuci-Władyka, Sztuka starożytnej Grecji..., il. 113.
sie tematyki malowidełprzeważająsceny wyobrażające Dionizosa i jegoorszak oraz inne scenymitologiczne, a także motywy zaczerpnięte z życia codziennego.
Womawianej grupie ceramiki zwraca uwagę amforaozdobiona na głównej stro nie naczynia fragmentarycznie zachowaną sceną przedstawiającą Atenę w hełmieat- tyckim, z wysokim pióropuszem, na kwadrydze, zwróconąw prawo i zaopatrzoną w niezauważonądotąd inskrypcjęrytą (grafitto)na spodzie stopki: „NV1”. Na dru giej stronie amfory widnieje przedstawienie kobiety (odzianej w chiton i himation siedzącej na krześle zwysokim oparciem, a w ręku trzymającej kwiat),przed którą po prawej stroniestoi brodaty mężczyzna owinięty płaszczem- himationem, opartyo la skę(Tabl. XXXV). Scena rozgrywa się przed budynkiem ukazanym bardzo schema tycznie: widocznajest kolumna dorycka i fragment belkowania. Naczynie jest dzie
łem tzw. Malarza Czerwonej Linii, ponieważ malował on na czerwono (zamiast zwyczajowego koloruczarnego) linie ograniczające przedstawienie od dołu. Artysta ten działał wostatniej fazie attyckiego malarstwa czamofigurowego, amimo tojego malowidłasąwysokiej klasy i pełne wigoru.Waza jest datowananalataok.500p.n.e.
Inne naczynie czarnofigurowe warte odnotowania to lekyt ze sceną wyruszenia na polowanie (Tabl.XXXVI). Na brzuścu widzimydwóch jeźdźców nakoniach, między nimi pieszy oraz dwa dużepsy.Orszakten podąża w prawo,pozostawiając poza sobą z lewej stronykolumnę dorycką (symbolizującą dom). Opisana waza została ozdobiona
Ceramika antyczna 207
przez jednego z najpłodniejszych malarzy specjalizującychsię w dekorowaniu lekytów, tzw. Malarza z Gela,który działał wAtenach poroku 500 p.n.e. Jedną z cechcharaktery
stycznych jegostylu jestmalowaniepączków na ramionach lekytów,jak równieżpalmet, co znakomicie ilustrujenaszenaczynie.
W końcowej fazie malarstwa czamofi- gurowego, czylipod koniec VI i na począt
ku V wieku p.n.e., lekyty cieszyły się ogromną popularnością i zdobiło je wielu innych artystów oprócz Malarza z Gela.
Wśród nich równieżnieznany nam z imie nia autor malowidła wykonanego na zacho wanymfragmentarycznie lekycie, aukazu jącegomit oSyzyfie (il.s. 215). Syzyf toczy pod górę kamień oznaczony kolorem bia łym, zanimznajduje siędwugłowy (a nie- jak w większości przypadków - trójgłowy)
pies Cerber przy kolumnie symbolizującej zapewne wejście do Hadesu. Ze względuna formę naczynie należy do tzw. klasy Ateny 581, a datuje sięna lata ok. 500-490 p.n.e.
Z mniejszych naczyń czamofigurowych posiadamy czary na niskiej stopce, jak na przykład czarę ozdobioną jednakowym wy
obrażeniempo obu stronach: walczący wo jownicy ukazani pomiędzy palmetami.
Obiekt zaliczasię do Grupy Haimona,a ści
ślej do Grupy Łańcuckiej, która jest powią zanaz późnymi reprezentantami Grupy Ha
imona. Wazę można umieścić w przedziale czasowym ok. 475^150 p.n.e. Stanowi ona typowyprzykład późnego malarstwa czamo- figurowego oniezbyt wysokiej jakości arty stycznej i technicznej. Grupa Haimona była niezwykle płodna i oprócz czar-skyfosów wytwarzała także bardzo liczne lekyty, któ
rych przykłady również znajdujemy w zbio rze uniwersyteckim.
Ateńskie wazy czerwonoftgurowe prze
ważają nie tylko liczebnie, ale też klasą ar-
Butelka wrzecionowata ze znakiem garnca
rza na spodzie. Cypr, ok. 1450-1200 p.n.e.
Glina, wys. 27,3 cm. Dar Władysława Czar
toryskiego. Katalog 1976, nr 149
208 Ewdoksia Papuci-Władyka
Miska „do mleka”. Cypr, ok. 1450 1200 p.n.e. Glina, wys. 11 cm. Dar Władysława Czartoryskiego.
Katalog 1976, nr 153
tystyczną nadczamofigurowymi. Plasująsięwprzedziale czasowymod ok. 500 do ok. 330 p.n.e. Zwraca uwagę różnorodność kształtów i bogactwo tematyczne.
W zakresie form spotykamy lekyty, naczynia służące do picia, jak czary (kyliksy) i kubki(skyfosy), duże naczyniaprzeznaczone do mieszaniawina z wodą (kratery), naczynia do nalewania wina - dzbanki (oinochoe) i inne. Dekorowane są scenami z życia codziennego, jak wyobrażenia młodzieńców (lekyt imały talerzyk), nato
miastnajednym z lekytów kobieta biegnie zpudełkiem na biżuterię i naczyniem toaletowym, na innej wazie kobieta z naczyniem ofiarnym stoi prawdopodobnie przed ołtarzem. Obecne są też sceny mitologiczne.
Wśród naczyń czerwonofigurowych znajdują się dzieładobrych artystów, jak np.
lekyt zprzedstawieniem Ateny9. Zwróconawprawo bogini bezhełmu, ubrana wchi ton, himation i egidę, atakuje niepokazanego przeciwnika (prawdopodobnie Giganta).
Atena naciera włócznią trzymaną w prawej ręce i głową węża z egidy, którątrzyma w lewej ręce. Interesujący lekyt zwrócił już uwagę Michała Żmigrodzkiego, który sporządził - na zlecenie JózefaŁepkowskiego i Władysława Czartoryskiego- pierwszy naukowy opis najważniejszych waz ze zbioruGabinetu Archeologicznego w roku 187910.
9 Por. w niniejszym tomie, s. 236-239, tabl. L.
111 Rękopis z rysunkiem opisanego lekytu i innych waz zachował się do dnia dzisiejszego, por.
w niniejszym tomie, s. 219-230.
Ceramika antyczna 209
0 5cm
I—1——*—1
Misa. Cypr. ok. 1050-900 p.n.c. Glina, wys. 3,7-4,2 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. Katalog 7976. nr 158
Malowidłojest dziełem jednego z anonimowych artystów tworzącychw pierwszej fa
zieattyckiego malarstwa czerwonoftgurowego, przypadającejna czasy późnego okresu archaicznego.Artystę określono umowną nazwą MalarzPalermo 4. Zachowało się tyl ko kilka jegowaz, tym cenniejszy więc jestobiektkrakowski, znakomicie ilustrujący cechy stylistyczne jego malowideł, adatowany na lata ok.490-480 p.n.e.
Zdolny artystaozdobił też skyfos, którego brzusiecupiększaniemalidentyczna scena poobu jego stronach: zwrócony w lewo młodzieniec w płaszczu (himation) trzyma ptaszka w wyciągniętej do przodu prawej ręce(Tabl. XXXVII). Artysta ten pracował w kręgu znakomitegomalarza attyckiegoDurisa. Duris rozpoczął działal
ność już w późnym okresie archaicznym, lecz działał bardzo długo jeszcze w na-
210 Ewdoksia Papuci-Władyka
0 5cm
I—*—■—1—1—I
Dzbanek baryłkowaty. Cypr. ok. 1050-950 p.n.e. Glina, wys. 21,8 cm. Dar Władysława Czartory
skiego. Katalog 1976. nr 164
stępnych latach, skupiając wokół siebie wielu innych malarzy waz. Nasz skyfos należy do rozwiniętej fazyattyckiego malarstwa czerwonofigurowego (okres wcze- snoklasyczny) i może być datowany na lataok. 470-460 p.n.e.
W zbiorze uniwersyteckim znajdują się jednak także dzieła najlepszych mistrzów attyckiego malarstwa. Są to dwa kratery czerwonofigurowei jeden lekyt białogrun- towany-perły naszej kolekcji datowane na okres klasyczny. Pierwszy z kraterów, znakomicie zachowany (brak tylko stopki), to krater kolumienkowy, który można datować około roku 450 p.n.e. (Tabl. XXXVIII-XXX1X). Na głównej stronie posia
da dekorację ukazującą dwóch jeźdźców na koniach galopujących w prawo, naj prawdopodobniej Dioskurów (Kastom i Polideukesa, bliźniaczych braci mitycznej pięknej Heleny). Każdy trzyma podwie włócznie, obaj odziani są w chitony i chla- midy, a na głowiemają charakterystyczne nakrycie - petazosy;jeden z młodzień ców jestobuty. Na drugiejstronie,pośrodku stoi kobietatrzymającawrękach zapa lone pochodnie, a po obujej bokach mężczyźni owinięci płaszczami i trzymający w rękach laski. Staranne wykonanie i interesujący sposób rysowania (oszczędna kreska prowadzona pewną ręką) pozwalają na stwierdzenie, iż dekorację omawia-
Ceramika antyczna 211
Dzbanek. Cypr, ok. 900-750 p.n.e. Glina, wys. 18 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. Katalog 1976, nr 162
negokrateru wykonał bardzo dobryartysta. Jesttotzw. MalarzNauzykaji należący do grupywczesnychmanierystów, spadkobierców słynnego Malarza Pana. W gru
pie tej, aktywnej w trzeciej ćwierci V wieku p.n.e.,działało siedmiu artystów, a ozna
czonoją literami NH od dwóch najwybitniejszych - Malarza Nauzykaji, autora dekoracji naszego krateru, i Malarza Hefajstosa.
Drugi krater (tzw. dzwonowaty) ukazuje wieloosobową scenę mitologiczną, w której postacie rozmieszczone są na różnych poziomach (Tabl. XL, XLI). Po środku przykucniętanimfazaskoczonaw kąpieli przez czterech satyrów, wpełnych ruchupozach. Satyrowie są nadzy,jedynie nawłosach mają wieńce ukazane żółtym kolorem, a jeden z nich, tańczący z lewej strony, trzyma atrybut postaci dionizyj- skich - tyrsos. Naprawo nadgłowąnimfy widać zwinięte jej ubranie,zaśna lewo ukośne czerwone kreskisymbolizują lejącą się wodę. Udołu sceny, poniżejnimfy, po obustronach małego krzaczka wyrastającego z ziemi, namalowano dwie gęsi.
Opisany krater to wspaniałe dzieło warsztatów ateńskich. Ozdobił je znakomity mistrz o nieznanym nam imieniu, bowiem nie sygnował on swoich dzieł. Został nazwanyumownie Malarzem Dinosu (od naczynia, któregokształt Grecy starożyt-
212 Ewdoksia Papuci-Władyka
Dzbanek Bichroine. Cypr, ok. 750-600 p.n.e.
Glina, wys. 10,2 cm. Dar Władysława Czartory
skiego. Katalog 1976, nr 168
Dzbanek. Cypr, ok. 480 400 p.n.e. Glina, wys.
18 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. Kata
log 1976, nr 175
ni tak właśnie określali,przechowywanego w Berlinie). Naczyniekrakowskie dato wane jest na lata ok. 420-410 p.n.e.
Malarz Dinosu malował pełne wdzięku i życiasceny, główniemitologiczne. Po stacieumieszczałna różnych poziomach, naśladując w tensposób kompozycje wiel
kiego mistrza malarstwa monumentalnego, Polignota. Na osiągnięciach Polignota wzorowało się we wcześniejszym okresie wielu attyckich malarzy wazowych, by wspomnieć tylko słynnego Malarza Niobidów. Podkreślić należy, iż omawianykra
ter Malarza Dinosu jest jedynym dziełem tego artysty w zbiorachpolskich.
Ostatniąwazą wśród pereł naszej kolekcji, zasługującą na szczególną uwagę, jest białogruntowany lekyt Malarza Achillesa, któremu poświęcono w tym tomie
osobne omówienie11.
W kolekcji tej znajdujemy również ateńskie wazyczerwonoftgurowe datowane naIV wiek p.n.e., jak czara tzw. Malarza Q,któryobok Malarzaz Jeny był jednym
“ Por. s. 231-235.
Ceramika antyczna 213
Alabastron o prostych ściankach. Mykeny, ok. 1375-1300 p.n.e. Glina, wys. 7,5 cm. Dar Władysła
wa Czartoryskiego. Katalog 1976, nr 302
z najlepszych artystów działających na początku tego wieku. Tu chronologicznie należyteż krater dzwonowaty z jeźdźcami nakoniach(Tabl. XLII). Waza tego sa
megokształtu zwyobrażeniem Dionizosa jadącegona gryfie (Tabl. XLIII)datowa
na ok. 380 roku p.n.e. obrazuje styl attyckiego malarstwa tuż przed powstaniem jego głównego nurtu w IVwieku p.n.e., znanego pod nazwą stylu kerczeńskiego.
Nurt ten ilustruje między innymi dzbanek z przedstawieniem grubego chłopca i dwóch mężczyzn (tzw. Fat Boy Group — Tabl. XLIV) ijeszczejedno naczynie (pelike), także dekorowane scenami z młodzieńcami przez tzw. MalarzaAten 147212.
12 E. Papuci-Władyka, An Attic Red-Figured Pelike from the University Collection in Cracow (The Painter of Athens 1472), ZNUJ, „Prace Archeologiczne” 49, „Studies in Ancient Art and Civiliza- tion” 1, Warszawa-Kraków 1991, s. 31-33.
13 Odnośnie do pokostu i sposobu jego uzyskania por. M. L. Bernhard, Greckie malarstwo wazo
we, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1966, s. 12-13.
W warsztatach starożytnych Aten odVI wiekup.n.e., a później również w in nych warsztatach, między innymi kampańskich na terenie Italii, produkowano też (obok ceramiki czamofigurowej a następnieczerwonofigurowej)wazy nieposiada
jące dekoracji figuralnej, a pokryte jedynie czarnym lśniącym pokostem13, który
214 Ewdoksia Papuci-Władyka
Aryballos kulisty. Korynt, Malarz Bestum, ok. 600-590 p.n.e. Glina, wys. 5,1 cm. Dar Władysława Czartoryskiego, 1872
obokpełnych elegancji kształtówstanowiłowysokich walorachestetycznych tych naczyń. Jest to tzw. ceramika czamopokostowana wyrabiana w dużych ilościach i szeroko eksportowana. W naszym zbiorze znajduje się spora grupa takich właśnie obiektów, ogółem niemal 50 naczyń,reprezentującychwarsztatyattyckie i italskie oraz w mniejszym stopniu nadczarnomorskie i inne.
Z ośrodków o charakterze prowincjonalnym mała grupka dziewięciu obiektów datowanych od VI-IV wieku p.n.e. należydo produkcjiatelier beockich. Mamytu typowe czaryz dekoracją roślinną,kantarosy czamopokostowane, w tymjeden ozdo
biony namalowanymina pokościemotywamikoguta i konia,a takżedwa naczynia (prawdopodobnie beockie) z dekoracją czamofigurową sylwetową (bez detali ry
tych).Wyrób warsztatów lakońskichnaśladujących produkcję koryncką to arybal los kulisty z VI wiekup.n.e.
Wśród ceramiki pochodzącej z miast greckich położonych w południowej Italii i na Sycylii obok wspomnianych wyżej waz czamopokostowanych warte uwagi są liczne naczynia czerwonofigurowe. Początkowo wspomniane ośrodki sprowadzały ceramikęw tym styluwytwarzaną w Atenach, jednakjużod drugiej połowy V wieku p.n.e. lokalne warsztaty wtychcentrach rozpoczęły działalność, początkowo uzależ nioną od wzorówateńskich,jednak później wypracowały własny, odrębnystyl czer- wonofigurowy. Ceramika ta rozwinęłasięwspanialewIVwieku na terytorium Luka-
Ceramika antyczna 215
Lekyt czamofigurowy. Ateny, ok. 500-490 p.n.e. Glina, wys. 11,4 cm. Dar Kazimierza Bulasa
nii, Apulii,Kampanii, w mieście Posejdonia (łac. Paestum) oraz na Sycylii. Niemal wszystkie te warsztaty sąreprezentowanew omawianej kolekcji uniwersyteckiej.
Naczynia lukańskie ilustruje duży skyfos zwyobrażeniem zjednej strony kobie
ty z lusterkiem, zaś z drugiejuskrzydlonego Erosa z szarfą stojącegowe wdzięcznej pozie, należący do wczesnej fazy IV-wiecznego malarstwa lukańskiego1'1.
14 Ilustracja zaczerpnięta z: M. Żmigrodzki, Wstęp do dalszego studjum waz greckich napisał M...
Ż...Z dołączeniem XII kolorowych tablic znaczonych łacińskiemi i 129 rysunków znaczonych arabskie- mi cyframi, Paryż, 4 lipca 1879, il. nr 111; por. s. 219-230.
216 Ewdoksia Papuci-Władyka
Skyfos. Lukania, ok. 400-380 p.n.e. Glina, wys. 18,7 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. Katalog 1976, nr 394. Rysował Michał Żmigrodzki, 1879
Bardzo bogatąwytwórczość warsztatów apulskich reprezentuje kilkawaz. Jed na znich, krater kolumienkowy z wyobrażeniemgłów kobiecych w profilu- nie stety, zaginiony w trakcie zawieruchy wojennej - dał nazwę anonimowemu arty ście,jest to tzw. Malarzz Krakowa (TheCracowPainter)15. Przedstawieniegłowy kobiecej w profilu to motyw dekoracyjny bardzo popularny w południowej Italii i na Sycylii, często zdobiący typowe niewielkie naczyniaprodukowane masowo, takie jakna przykład hydriazomawianego zbioru (por. niżej, il. s. 223)Wytworem masowym jest również kubek-oinochoe z dekoracją w postaci gryfa (Tabl. XLV).
Wytwarzano także w Apulii, szczególnie wTarencie, rytony, naczynia figuralnezoo- morficzne w kształcie głów zwierzęcych, np. głowy byka czy krowy, jak w przy
padku naczynia krakowskiego (Tabl. XLVI).
15 Bulas, CIA, pl. 14 (Pologne 87), 1; A. D. Trendall, A. Cambitoglou, The Red-Figured Fases of Apulia, vol. IILate Apulian, Oxford 1982, p. 811: The Cracow Painter (jest to malarz zaklasyfikowany w rozdz. 25: The Ganymede Painter and Associated las es, podrozdział 4 grupuje „Vases associated with the Amphorae and Armidale Painters” i tu właśnie jest nasz malarz); por. niżej s. 225, il. u dołu.
Posiadamy jednak w naszej kolekcji równieżwazy bardziejambitnychmalarzy, niestety, zachowane tylko wefragmentach. Należą tuułamki dużego naczynia za mkniętego - amfory,dekorowanej przez jednegoz najlepszych malarzy apulskich,
Ceramika antyczna 217
tzw. Malarza Dariusza,bogatymi sce nami figuralnymi16. Malowidło przed stawia postacie w dwóch rejestrach przyediculi (rodzaj kapliczki grobo wej), z którejzachował się tylko frag
ment. W dolnym pasie ukazana jest niewiastasiedząca w prawo i odwra
cająca tors i głowęw stronę kaplicz
ki; trzyma w prawej ręce lusterko, wlewej zaś cistę. W górnym pasie dwie postacie, z których widoczne są tylko kobiece nogi spowite szatą idwie bose stopy młodzieńca. W tle poniżej kapliczki kwiatek wyrastają
cy z ziemi, piłka i alabastron. Druga strona naczynia, znacznie gorzej za chowana, ukazuje tylko jedną postać kobiecą zwróconą w prawo i silnie pochylonądo przodu; nad nią unosi sięmały Eros nakładającyjej wianek na głowę. Wazy Malarza Dariusza działającego w latach ok. 340-320 p.n.e. stanowią apogeum apulskiego malarstwa wazowego.
"Bulas, CVA, pl. 13 (Pologne 86) 3a-c.
17 Por. w niniejszym tomie artykuł prof. J. Śliwy, Sledziejowicka kolekcja Stanisława Larysza- -Niedzielskiego (1853-1938), s. 105, nr 130, tabl. XII.
Ceramika czerwonofigurowa była również wytwarzana -jak wspomnia
no - w warsztatach kampańskich, w Kapui i wKurne,oddrugiejćwier
ci do końca IV wieku p.n.e. Produk
0 5cm
I
—•—‘—1—1—l
Dzbanek (oinochoe). Apulia, styl Gnathia, koniec IV - pocz. III w. p.n.e. Glina, wys. 23 cm. Dar Włady
sława Czartoryskiego. Katalog 1976, nr 406
cję atelier kumańskich reprezentuje w naszym zbiorze duża amfora (z nieauten tyczną drewnianą stopką) z dekoracją ukazującą po jednej stronietrzykobiety, zaś po drugiej dwóch młodzieńców przy steli nagrobnej17. Malowidło na tej wazie jest dziełem anonimowego artystyokreślonego umowną nazwą Malarz LNO (od nazw miejscowości Lozanna i Nostell, gdzie przechowuje sięjego wazy) i datuje się na lata ok. 350-340 p.n.e.
Produkcję sycylijską obrazuje przysadzisty dzbanek (olpe) z końca IV wieku p.n.e. zmalowidłem w postaci dwóch głów kobiecych w profilu i motywem roślin nym między nimi, należący do Grupy Etny (Tabl. XLVII oraz il. s. 226 u góry).
218 Ewdoksia Papuci-Władyka
Obokceramiki czerwonofigurowej w warsztatach południowejItaliiw Apulii wytwa rzano również wazy zdobione w zupełnie innej technice. Jest to tzw. styl Gnathia, na zwany od starożytnegomiasta Egnathia, jednak wazy w tymstylu produkowane były głównie wTarencie wokresieod 370/360 do ok. 270 p.n.e. Naczynia te mają bardzo charakterystyczną dekorację złożoną z motywówmalowanychna czarnym pokoście koloramikryjącymi: białym, czerwonym i żółtym.Motywy zdobnicze togirlandy z li
ści i kwiatów orazwici roślinne, szczególnie - rozbudowana gałąź winnej latorośli.
W omawianym zbiorze znajdujemytypowe naczynia w stylu Gnathia, jak oinochoe (il. s. 217), skyfosczy dzbanuszek o wymyślnejformiezwanyepichizys (Tabl. XLVIII).
W zbiorze uniwersyteckim mamy też sporoceramiki niezdobionej, należącej głów
nie do okresuhellenistycznegoi rzymskiego, wśród którejwarto wspomniećonaczy niach napachnidłaiolejki, zwanych unguentaria (lub czasem balsamaria). 20 obiek
tów tego typu dobrze ilustruje różnorodność typów występujących na rozległych obszarachobjętychkulturą grecko-rzymską:od wybrzeży Morza Czarnegona wscho dziepo Hiszpanię i północną Afrykęna zachodzie. Jedna z najbardziej charaktery stycznych kategorii ceramiki w czasach rzymskich to ceramika z czerwoną polewą znana jako terra sigillata. Niejestonazbyt licznie reprezentowana w naszej kolekcji, jednak oprócz kilku fragmentówtej ceramiki pochodzących z warsztatów rzymskiej
Galii mamy niepublikowaną wcześniej czarkę z mało znanej grupytzw. terra sigillaty pontyjskiej (ang. Pontic Sigillata), produkowanej we wczesnym okresierzymskim w nieznanym ośrodku nadMorzemCzarnym.
Zdecydowana większość naczyń w omawianejkolekcji nie posiada,niestety, okre
ślonej proweniencji, zaledwie wodniesieniu do kilkunastu obiektów można podać ich miejsce pochodzenia. Wyróżniająsię tunaczynia pochodzące z Kartaginyi el-Dżem w dzisiejszej Tunezji (w większości z daru Mieczysława Sandeckiego). Szesnaście z nich reprezentuje produkcję warsztatów punickich, natomiast dziewięć pochodzi już z czasów rzymskich. Wśródtych ostatnich mamy trzy zabytki należącedo katego
rii rzymskiej terra sigillaty, znanej pod nazwąAfrykańska ceramika czerwonopole- wana(ang. African Red SlipWiarę), produkowanej od końca I do VII wieku n.e.i nie zwykleszerokorozprzestrzenionej wówczesnym świecie.
Kończąc tę krótką prezentację najważniejszych obiektów ceramicznych pocho dzących ze zbioru zabytków sztuki starożytnej Uniwersytetu Jagiellońskiego, należy wyrazić głęboki żal, żeze względu na trwające od wielu lat kłopoty lokalowezbiór ten nie może pełnić należycie swej funkcji poznawczej i dydaktycznej. Zabytki te wokresie powojennym nigdy niebyłynależycieeksponowane, tak byswobodny do
stęp do nichmieli nie tylko badacze i studenci, ale także szersza publiczność. Istnieje zatem pilnapotrzeba znalezienia jakiegośrozwiązania trudnej sytuacji lokalowej i wy gospodarowania choćbyjednegopomieszczenia dla najcenniejszychzabytków i od
lewów gipsowych z tego zbioru, najlepiej wCollegiumNovum, gdzie od 1887 roku byłonwystawiony przez długie lata. Uniwersytet powinien - metaforycznie rzecz ujmując -„zwrócić” społeczeństwu ten zbiór, bowiem powstał on z ofiarności i wiel kiego patriotyzmutegoż społeczeństwa.
Tabl. XXXIII. Amfora. Cypr. ok. 1050-950 p.n.e. Glina, wys. 46,5 cni. Dar Władysława Czartoryskiego. 1872. Katalog 1976. nr 161; por. s. 203
Tabl. XXXIV. Amfora. Cypr. ok. 750-600 p.n.e. Glina, \vvs. 47.5 cm. Dar Władysława Czarto
ryskiego. 1872. Katalog 1976. nr 167; por. s. 203
Tabl.XXXV.Amforaczarnofigurowa.Aleny.MalarzCzerwonejLinii,ok.500p.n.e.Glina,wys.25,6cm.DarWładysławaCzartoryskiego,1872.Kalały 1976.nr343,por.s.206
Tabl. XXXVI. Lekyt czarnofigurowy. Ateny. Malarz z Gela. ok. 500-490 p.n.e. Glina, wys. 31 cm.
Dar Władysława Czartoryskiego. 1872. Katalog 1976. nr 342. por. s. 206-207
Tabl.XXXVII.Skyfosczerwonofigurowy.Ateny,kontynuatorDurisa.ok.470-460p.n.e.Glina,wys.8,2cm.DarWładysławaCzartoryskiego,1872. Katalog1976.nr351;por.s.209-210
Tabl. XXXVIII. Krater czerwonofigurowy. Ateny. Malarz Nauzykaji. ok. 450 p.n.e. Glina, wys. 41 cm.
Dar Władysława Czartoryskiego. 1872. Katalog 1976. nr 352; por. s. 210-211
Bibl. Jag.
Tabl. XXXIX. Por. tabl. XXXVIII
Tabl. XL. Krater czerwonoflgurowy. Ateny. Malarz Dinosu. ok. 420—110 p.n.e. Glina, wys. 33 cm.
Dar Władysława Czartoryskiego. 1872. Katalog 1976. nr 358: por. s. 211-212
Tabl. XLII. Krater czerwonofigurowy. Ateny, ok 400-375 p.n.e. Glina, wys. 33.3 cm. Dar Władysława Czartory skiego. 1X72. Katalog 1976. nr 40: por. s. 213
Tabl. XI.III. Krater czerwonofigurowy. Aleny. ok. 3X0-370 p.n.e. Glina, wys. 33.3 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. 1X72. Kcitcilofi 7976. nr 369: por. s. 213
Tabl. XL1V. Oinochoe czerw onofigurowa. Ateny, Grupa Grubego Chłopca, ok. 375-350 p.n.e. Glina, wys. 16.5 cm. Dar Władysława Czartoryskiego, 1872. Katalog 1976. nr 359: por. s. 213
Tabl. XLV. Oinochoe - kubek czerwonofigurowy. Apulia. ok. 325-300 p.n.e. Glina, wys. 13.2 cm.
Dar Władysława Czartoryskiego. 1X72. Katalof’ 1976. nr 404: por. s. 216
Tabl. XLVI. Ryton zoomorficzny. Apulia. Tarent, koniec IV wieku p.n.e. Glina, wys. 17 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. 1X72. Katalog 1976. nr 403: por. s. 216
Tabl. XLVII. Dzbanek (olpe). Sycylia. Grupa Paternó. w ramach Grupy Etny, koniec IV wieku p.n.e.
Glina, wys. 19.5 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. 1872. Kalalot’ 1976. nr 435:
por. s. 217
Tabl. XLVI1I. Epichizys. Apulia. styl Gnalhia. koniec IV wieku p.n.e. Glina, wys. 15.5 cm. Dar Władysława Czartoryskiego. 1X72. Katalog 1976. nr 408: por. s. 21X
