ISSN 1898-3529
A ndrzej Bukow ski, Seweryn R udnicki
K ulturow e bariery rozw oju inn ow acyjności w P olsce
C elem arty k u łu je st w skazanie kulturow ych barier rozw oju innow acyjności w Polsce na tle k u lturow o-instytu- cjonalnych m odeli innow acyjności na świecie. W w arstw ie teoretycznej autorzy proponują m odel analityczno-in- terpretacyjny, tłum aczący, ja k k ultura, w pleciona w tk an k ę instytucjonalno-organizacyjną, może na różnych pozio
m ach organizacji społeczeństw a w pływ ać na poziom innow acyjności narodowej. W w arstw ie empirycznej - przy użyciu w ym iarów ku ltu ry w prow adzonych przez G eerta H ofstedego - pokazują, jakie w ym iary ku ltu ry o ddziału
ją na innowacyjność niezależnie od zm iennych ekonom icznych oraz jakie konfiguracje czynników kulturow ych ce
chują kraje o najwyższej innow acyjności mierzonej w skaźnikiem GlobalInnovation Index. A n aliza skupień wskazuje na istnienie dw óch zasadniczych m odeli kulturow o-instytucjonalnych: anglosaskiego i konfucjańskiego. N a ty m tle pokazany je st rodzim y profil kulturow y (rozkład w artości poszczególnych w ym iarów k u ltu ry dla Polski), co z ko
lei pozw ala sporządzić rejestr szans i barier kulturow ych w odniesieniu do krajowej innow acyjności, wynikających z głębokiego p odłoża kulturow ego, relatyw nie niezależnych od bieżących w skaźników ekonom icznych i krótkoter
m inow ych polityk innowacyjności.
Słowa kluczowe: k ultura, H ofstede, innow acje, innow acyjność, GlobalInnovation Index
Wstęp
C elem niniejszego artykułu jest wskazanie kul
turow ych barier rozwoju innow acyjności w Polsce na tle w y o d rę b n io n y c h w to k u b a d a ń i an a liz k u ltu ro w o -in s ty tu c jo n a ln y c h m o d e li in n o w a cyjności n a św iecie. Z a m ie rz a m y ty m sam ym w nieść swój głos do dyskusji, wyw ołanej głośnym ra p o rte m K urs na innowacje. Jak w yp ro w a d zić Polskę z rozwojowego dryfu (G eodecki i in. 2012).
W raporcie ty m p o d jęto te m a t g o sp o d arczeg o d ry fu , b ędącego sk u tk ie m b ra k u ta k ic h stru k tu ra ln y c h i in sty tu cjo n a ln y ch reform p ań stw a,
A ndrzej B ukow ski In sty tu t Socjologii U niw ersytet Jagielloński ul. G rodzka 52
31-044 K raków a.w.bukowski@uj.edu.pl Seweryn R udnicki
A G H A kadem ia G ó rn iczo -H u tn icza W ydział H um anistyczny
ul. G ram atyka 8a 30-071 K raków sew .rudnicki@ gm ail.com
które m ogłyby po b u d zić szeroko ro z u m ia n ą in now acyjność, inicjując w te n sposób now y m odel rozw oju Polski. P od n o sząc kw estię k u lturow ego pro filu innow acyjności, chcem y poszerzyć pole d e b a ty o w ą tk i sp o łe c z n o -k u ltu ro w e i w ty m kontekście przyjrzeć się ro d zim em u p o te n c ja ło w i n a tle najbardziej „w ydajnych” innow acyjnie społeczeństw .
W w arstw ie teoretycznej proponujem y spójny m o d el an alityczno-interpretacyjny, tłum aczący, ja k k u ltu ra, w pleciona w tk a n k ę instytucjonalno- -o rg a n iz a c y jn ą , m o ż e n a ró ż n y c h p o z io m a c h organizacji sp o łeczeń stw a w pływ ać n a poziom innow acyjności narodow ej. M o d ele k u ltu ro w o - -instytucjonalne wyodrębniam y, odw ołując się do koncepcji k u ltu ry G e e rta H ofstedego (H ofstede, H ofstede, M in k o v 2011), zm odyfikow anej p rzez n as i u z u p e łn io n e j o k o n te k s t in s ty tu c jo n a l
ny. N ie rezygnując z ro z u m ie n ia k u ltu ry , ujętej p rz e z H o fsted eg o ja k o „zaprogram ow anie u m y słu”, chcem y p o k azać je ja k o elem en t z ło ż o n e go m e c h a n iz m u sp o łe c z n o -in sty tu c jo n a ln eg o . Z am ierzam y także sięgnąć do indeksu G II (Global Innovation Index) ja k o najszerszej, n ajd o jrzal
szej m etodologicznie i najbardziej syntetycznej
m iary innow acyjności n a poziom ie n aro d o w y m , uwzględniającej różne w ym iary oraz aspekty tego zło żonego zjaw iska.
W w arstw ie em pirycznej analizujem y w p ły w k o m p le k só w k u ltu ro w o -in s ty tu c jo n a ln y c h n a innow acyjność. W pierw szym k ro k u sięgam y do górnego kw artyla p ań stw o najw yższym w skaźni
ku Global Innovation Index, a następnie, odwołując się do w ym iarów k u ltu ry H ofstedego, próbujem y sprawdzić, czy pom iędzy ty m i p ań stw am i w ystę
pują p o d o b ień stw a, je śli ch o d zi o konfigurację w sp o m n ian y ch w ym iarów . A n a liz a skupień p o zw ala nam wychwycić grupy p ań stw o podobnym profilu kulturow o-instytucjonalnym , czyli podob
nej konfiguracji w artości n a sześciu w yróżnionych p rzez H ofstedego w y m iarach kultury. R ezu ltaty naszych b a d a ń w skazują n a istnienie d w óch za
sadniczych m odeli kulturow o-instytucjonalnych:
a n g lo sask ieg o i k o n fu c ja ń sk ie g o . N a tle ty c h w y tw o rz o n y c h h is to ry c z n ie in s ty tu c jo n a ln o - -k u ltu ro w y ch m o d eli innow acyjności p o k azu je
m y ro d zim y p ro fil k ulturow y, co p o zw ala nam sp o rz ą d z ić re je str sz an s i b a rie r k u ltu ro w y c h w odniesieniu do krajow ej innow acyjności.
Kultura a innowacyjność - przegląd badań
N ie będzie p rzesad ą stw ierd zen ie, że w g łó w nym nurcie naukow ej i eksperckiej d e b a ty d o m in u je w y ja ś n ie n ie w y so k iej in n o w a c y jn o śc i
„ tw a rd y m i”, ek o n o m icz n y m i c z y n n ik a m i oraz o d d ziały w an ia m i z zak resu po lity k i innow acyj
ności. D o najczęściej w y m ien ian y ch czy n n ik ó w ekonom icznych wpływających na poziom innow a
cyjności należą: 1) PK B per capita jako uogólniona m iara poziom u rozw oju ekonom icznego (wiązana z o rien to w an iem g o sp o d a rk i n a innow acyjność oraz dostępem do zasobów stanow iących w spar
cie dla rozw oju innow acyjnych przedsięw zięć);
2) udział w ysokotechnologicznych b ran ż w struk
tu rz e gospodarki krajowej; 3) w ydatki n a badania i rozw ój (B+R) w całej g o spodarce; 4) z a tru d nienie w d ziałach b a d a ń i rozw oju oraz poziom w spółpracy m ięd zy n a u k ą a g o sp o d ark ą; 5) d o stęp do in fra s tru k tu ry badaw czo-innow acyjnej;
6) d ostęp do fin a n so w a n ia d la innow acyjnych przedsięw zięć (np. funduszy ty p u venture capital);
7) w y d a tk i n a w ojskow ość, przekładające się na rozw ój in n o w a c y jn y c h te c h n o lo g ii; 8) o tw a r
tość na m ię d z y n a ro d o w ą w y m ia n ę h an d lo w ą , k tó ra d łu g o o k re s o w o s k ła n ia d o in n o w a c y j
ności; 9) e k s p o rt p a liw k o p a ln y c h , d z iałający ja k o c z y n n ik zniechęcający do innow acyjności (zob. Shane 1993; F u rm a n , P orter, S tern 2001;
Taylor, W ils o n 2012). Z kolei w ram ac h p o lity k innow acyjności kładzie się nacisk na zw iększanie p o te n c ja łu in n o w a c y jn e g o w ty c h o b sz a ra c h , k tó re p o z o sta ją p o d b e z p o ś re d n im w p ły w e m in sty tu c ji p u b licz n y ch , ta k ic h ja k : 1) n a k ła d y n a edukację (w szczególności n a poziom ie w y ż szym ); 2) w zm acn ian ie p o w iązań m ięd zy n a u k ą i b iznesem , zw łaszcza w form ie kom ercjalizacji w y n ik ó w b ad ań ; 3) w y d a tk i n a ba d a n ia i rozw ój ze środków publicznych; 4) b ezp o śred n ie w spar
cie finansow e dla innow acyjnych przedsięw zięć oraz u lg i podatk o w e; 5) oferow anie d ostępu do in f r a s tr u k tu r y b ad aw czo -ro zw o jo w ej; 6) tw o rzen ie p o w iązań m ięd zy p o d m io ta m i w ram ach k la stró w ; 7) w sp ie ra n ie p ro cesu re jestro w an ia p a te n tó w i zn ak ó w tow arow ych; 9) k o n su ltin g i szkolenia; 10) koordynacja d z ia ła ń w ram ach regio n aln y ch i krajow ych system ów innow acyj
ności. Jak się w ydaje, w publicznej debacie rolę czynników społeczno-kulturow ych dostrzega się bodaj je d y n ie w p rzy p a d k u zn aczen ia otoczenia lo k a ln e g o lub re g io n aln eg o ja k o c z y n n ik a nie tylko ułatw iającego naw iązyw anie relacji g o sp o darczych, ale także wprow adzającego specyficzną atm osferę i styl życia sprzyjający rozw ojow i „klasy kreatyw nej” - w szczególności dotyczy to dużych m iast z o d p o w ie d n im zapleczem ak ad em ick im , w ięziam i g o sp o d arczy m i i trad y cjam i k u ltu ro w y m i (F lo rid a 2010).
Istn ieje je d n a k ró w n ie ż p o k aź n y zbiór b a d a ń w skazujących na rolę cz y n n ik ó w k u ltu ro w y c h w in n y c h o b s z a ra c h , b a rd z ie j b e z p o ś r e d n io z w ią z a n y c h z p rz e b ie g ie m p ro ce só w in n o w a cyjnych. D o ty c z y to w szcz e g ó ln o śc i z jaw isk z a c h o d z ą c y c h n a p o z io m ie o rg a n iz a c y jn y m : stylów przyw ództw a, prom ow ania innow acyjno
ści w e w n ą trz organizacji, z a rz ą d za n ia procesem rozw oju n o w y ch p ro d u k tó w (new product deve- lopment), w zo ró w k o m u n ik acji, a ta k ż e sp o so bó w g ro m a d z e n ia i w y m ian y w ied zy w e w n ą trz o rg an izacji (N a k a ta , S iv a k u m a r 1996; S h an e, V e n ta k a m a r a n , M a c M i l l a n 1995; E le n k o v ,
M an ev 2005; L in 2009; K um ar 2014). W ykazane em pirycznie z w iązk i k u ltu r n a ro d o w y ch z tego rodzaju procesam i w ew nątrzorganizacyjnym i tłu m aczy się przenikaniem k u ltu r narodow ych z kul
tu r a m i o rg an iz acy jn y m i (H o fste d e , H o fste d e , M in k o v 2011). D r u g im o b sz a re m , w k tó ry m em p iry czn ie p o k aza n o isto tn ą rolę c z y n n ik ó w k ulturow ych w rozw oju innowacji, są zachow ania konsum enckie, w szczególności zw iązane z reak
cją n a innow acyjne p ro d u k ty pojaw iające się na ry n k u i specyfiką procesów ich dyfuzji, zarów no n a ry n k u m a so w y m , ja k i business-to-business (L ynn, G elb 1996; S teenkam p, H ofstede, W ed el 1999; V an E v e rd in g e n , W a a r ts 2 0 0 3 ; T ellis, S trem ersch , Y in 2 0 0 3 ; C h a n d ra se k a ra n , T ellis 2 0 0 8 ; Y alcin k ay a 2 0 0 8 ; de M o o ij, H o fs te d e 2010; R ubera, G riffith , Y alcinkaya 2012; L ee, T rim i, K im 2013; G riffith , R ubera 2014). W a rto p o d k re ś lić , ż e m im o k o n c e n tra c ji d e b a ty n a te m a t inn o w acy jn o ści na z a g a d n ie n iac h z w ią z a n y c h z w y tw a r z a n ie m (p o d a ż ą ) in n o w a cji, o ich fak ty czn y m sukcesie ry n k o w y m decydują w dużej m ierze c z y n n ik i zw iąz an e z p o p y tem (zob. B ukow ski, R u d n ic k i, S try c h a rz 2012).
Szczególnie interesujący w kontekście tem atyki niniejszego arty k u łu wydaje się je d n a k stan badań pokazujących zw iązki m iędzy k u ltu ram i n aro d o w ym i a krajow ym i w skaźnikam i innowacyjności.
W ła ś n ie w ty m m iejscu w a rto pośw ięcić choćby nieco m iejsca rozum ieniu pojęcia k u ltu ry i sposo
bow i jego operacjonalizacji, ja k i dom inuje w om a
w ianym nurcie badań. Jakkolw iek pojęcie k u ltu ry je st jed n y m z najw ażniejszych i najbardziej w ielo
znacznych w n a u k ach społecznych, w b ad an iach n a d innow acyjnością sp o łeczeń stw funkcjonuje ono w wersji zaproponow anej w znanej i szeroko cytow anej zw ła sz c z a w ra m a c h n a u k o z a rz ą d zan iu koncepcji G e e rta H o fsted eg o (H ofstede, H o fsted e, M in k o v 2011), k tó ra m im o pew nych istotnych u p ro szcz eń m a w alory spraw iające, że od trzech dekad funkcjonuje jako niem alże kanon w tej dziedzinie b adań. W ty m ujęciu k u ltu ra je st ro z u m ia n a ja k o „kolektyw ne zap rogram ow anie um ysłu, które odróżnia członków jednej grupy lub kateg o rii lu d zi od d ru g iej” (H o fsted e, H o fsted e, M in k o v 2011, s. 21), w yrażające się w sym bolach, w artościach i p rak ty k ach danej grupy, w zględnie trw a łe i sam oodtw arzające się p rz e z p rzek a zy w anie w to k u socjalizacji. N ajbardziej znaczącym
osiągnięciem H ofstedego wydaje się opracow anie sposobu operacjonalizacji pojęcia k u ltu ry , które pozw oliło n a em piryczny po m iar i charakterysty
kę k u ltu r n aro d o w y ch (M inkov, H o fsted e 2011, s. 11). P ierw sza w ersja m odelu k u ltu ry p o w stała n a bazie m iędzynarodow ych b ad ań pracow ników IB M pro w ad zo n y ch n a p rzeło m ie la t 60. i 70.
i obejm owała cztery w ym iary m ierzone na skalach ilościowych: dystans do w ładzy, in d y w id u alizm - k o lek ty w izm , m ęsk o ść-k o b ieco ść oraz u n ik a n ie niepewności (H ofstede 1980; H ofstede, H ofstede, M in k o v 2011). D ystans w ła d zy je s t w y m iarem o d z w ie rc ie d lają c y m o c z e k iw a n ia i ak cep tację nierów nego ro zk ład u w ład zy w społeczeństw ie oraz preferowanie relacji podległości m iędzy prze
ło żo n y m i a p o d w ład n y m i. K rajam i o w ysokim dystansie w ład zy są np. R osja i M eksyk, podczas gdy do krajów o n isk im dystansie w ład zy należą np. Szw ecja i A u stria. W y m ia r in d yw id u a lizm - k olektyw izm d o ty c z y relacji m ię d z y je d n o s tk ą a zbiorow ością. W k u ltu ra c h in d y w id u alisty cz nych ta relacja je s t lu źn a, a do cen traln y ch w a r
to ści n a le ż ą w o ln o ść i n ie z a leżn o ść je d n o s tk i, p o d c z a s g d y w k u ltu ra c h k o le k ty w isty c z n y c h je d n o s tk a p rz e z całe życie z zasad y je s t silnie z w ią z a n a ze sp ó jn y m i w e w n ę trz n ie g ru p a m i, w obec k tó ry ch zachow uje się k o n form istycznie i lojalnie. K rajam i o silnie indyw idualistycznej k u ltu rz e są np. S ta n y Z je d n o c z o n e i W ie lk a B r y ta n ia , a k o le k ty w is ty c z n y m i - K o lu m b ia i P a k is ta n . W y m ia r męskość-kobiecość d o ty czy stopnia, w ja k im role m ęskie i kobiece są ro z dzielone w sp o łeczeń stw ie - w k u ltu ra c h m ę sk ich te n p o d z ia ł je s t w y ra ź n y (od m ę ż c z y zn oczekuje się aserty w n o ści, tw ard o śc i i orientacji n a sukces m aterialny, od ko b iet zaś skrom ności, czułości i troskliw ości), podczas gdy w k u ltu ra ch kobiecych role m ęskie i kobiece w zajem nie się przenikają. W krajach o k u ltu rz e m ęskiej (takich ja k Ja p o n ia czy W en ezu ela) w ysoko w artościuje się osiągnięcia, u zn an ie czy zarobki, n ato m ia st w tych cechujących się k u ltu rą kobiecą (takich jak N o rw eg ia czy D an ia) bardziej cenione są relacje m iędzyludzkie i jak o ść życia. W reszcie w y m iar unikania niepewności odzw ierciedla stopień, w ja k im w danej k u ltu rz e sytuacje w ieloznaczne lub n ie z n a n e są o d b ieran e ja k o zag rażające. S ilne u n ik a n ie niep ew n o ści (cechujące np. tak ie kraje ja k G recja czy Belgia) w iąże się z p o trz e b ą re
g u lacji p raw n ej lub obyczajow ej, p o d c z a s gdy w krajach o n iew ie lk im u n ik a n iu niep ew n o ści (takich ja k Szw ecja czy S ingapur) ta p o trz e b a je s t zn acznie słabsza.
W k o lejn y ch la ta c h m o d e l H o fs te d e g o b y ł ro z b u d o w y w a n y . O p ie ra ją c się n a b a d a n ia c h C h in ese Value Survey p row adzonych M ich aela B onda i w spółpracowników, dodano piąty w ym iar ostatecznie nazw any: orientacja długoterm inowa- orientacja krótkoterminowa. O rien tac ja d łu g o te r
m in o w a o dzw ierciedla k u ltu ro w ą tendencję do w y so k ieg o w a rto śc io w a n ia c n ó t sprzyjających osią g n ięciu k o rzy ści w p rzy szło ści, ta k ic h ja k w ytrw ałość, oszczędność i gospodarność. Jej prze
ciwny biegun, orientacja krótkoterm inow a, w iąże się z przyw iązyw aniem dużej w agi do przeszłości i teraźniejszości oraz w ysokim w artościow aniem tak ich cech ja k poszanow anie tradycji czy w ypeł
nianie zobow iązań. Kraje cechujące się k u ltu ram i 0 silnej orientacji d łu g o term in o w ej to np. K orea P ołudniow a, C h in y czy Niem cy, k u ltu ra k ró tk o te rm in o w a zaś cechuje np. E g ip t czy Portoryko.
W ostatnich latach do m odelu H ofstedego dodano jeszcze jeden w ym iar: przyzwolenie-restrykcyjność.
Przyzw olenie odnosi się do kulturow ej akceptacji dla sw obodnego zaspokajania p ragnień je d n o stk i zw iązanych z czerpaniem radości z życia i zabawy, n a to m ia st restrykcyjność ozn acza obw arow anie czerp an ia radości restrykcyjnym i n o rm a m i sp o łecznymi. D o krajów o k ulturach przyzwalających n ależą np. W en ezu ela czy N o w a Z e la n d ia , a do krajów o k u ltu ra c h restrykcyjnych np. U k ra in a 1 P a k ista n 1.
Z jed n ej strony H o fste d e nie u n ik n ą ł k ry ty k i (Yeh, Law rence 1995; Fang 2003; Brewer, V enaik 2014), n ie tru d n o zresztą zauw ażyć istotne słabo
ści jeg o m o d elu , w szczególności u p ro szczo n e (w p o ró w n a n iu z podejściem antropologicznym ) rozum ienie k u ltu ry i budzące wątpliw ości zało że
nie o hom o g en iczn o ści k u ltu r n aro d o w y ch oraz stabilności w zorów kulturow ych w czasie. Je d n ak z d ru g iej stro n y jeg o m o d el z o s ta ł z a sad n ic zo p o tw ierd zo n y w k ilk u znaczących replikacjach,
1 D ane, które posłużyły do wyliczenia w artości na skalach orientacji długoterm inow ej i przyzw olenia, pochodzą ze Św iatow ego S ondażu W a rto śc i (World Values Survey), z lat - odpow iednio - 1995-2004 i 1995-2008 (Hofstede, H ofstede, M in k o v 2011, s. 281-282; 303).
stając się je d n o c z e ś n ie w k o lejn y c h d e k a d a c h inspiracją do p o w sta n ia k o n k u ren cy jn y ch m o deli i w sk a ź n ik ó w k u ltu r n aro d o w y ch (H o u se i in. 2 0 0 4 ; In g le h a rt, B asan ez, M o re n o 1998;
Schw artz 2 0 06; T rom penaars, H am p d e n -T u rn er 1998). N iew ątpliw ie k o n stru k t H ofstedego w ciąż m a b ard zo d u żą m oc w yjaśniającą i je s t stosow a
ny w w ielu dyscyplinach (zw łaszcza w n au k ach o z a rz ą d z a n iu i ekonom ii); k o rzy stają z niego rów nież w szystkie prace dotyczące w pływ u kultur n a ro d o w y c h n a in n o w a c y jn o ść sp o łeczeń stw , które te ra z w sposób syntetyczny om ów im y.
G en eraln ie rzecz biorąc, w b ad an iach realiz o w anych w ram ach om aw ianego n u r tu poszukuje się (m e to d ą a n a liz k o re la c y jn o -reg re sy jn y c h ) ogólnych zw iązk ó w m ięd z y cech am i k u ltu r n a ro d o w y ch a k ra jo w y m i w sk a ź n ik a m i in n o w a cyjności. B odaj najsilniej p o tw ie rd z o n ą relacją w obrębie tego n u rtu b ad ań je st p ozytyw ny zw ią
z e k k u ltu ro w e g o in d y w id u a liz m u (i n e g a ty w ny jego p rzeciw nego b ieg u n a - kolektyw izm u) z in n o w acy jn o ścią (S hane 1992, 1993; R in n e , Steel, F airw e a th e r 2012; Taylor, W ils o n 2012).
U w a ż a się, ż e rola in d y w id u a liz m u p o leg a na w sp ie ra n iu w o ln o ści, a u to n o m ii, o rien tac ji na rozw ój je d n o s tk i, ak c e p ta cji d la n a g ra d z a n ia osób osiągających sukcesy o raz preferencji dla n ie w ie lk ic h o rg a n iz a c ji, w k tó ry c h w y m ia n a in fo rm a c ji n astęp u je szybciej. P o k a z a n o ró w n ie ż , że in d y w id u a liz m , cechujący g e n e ra ln ie kraje z ach o d n ie, w szczególności tak ie ja k Stany Z je d n o czo n e czy W ie lk a B ry tan ia, je st istotnym sta ty sty c z n ie p re d y k to re m in n o w a cy jn o ści na p o z io m ie k ra jo w y m , d z ia ła ją c y m n a w e t p rz y k o n tro li zm ien n y ch ekonom icznych, ta k ic h ja k P K B per capita czy n a k ła d y n a b a d a n ia i rozw ój w gospodarce. C o ciekaw e, p o z y ty w n y w p ły w kulturow ego indyw idualizm u niekoniecznie opie
ra się n a s ty m u lo w a n iu d z ia ła ń n ie z a le żn y c h je d n o ste k , k tóre p o to czn ie przyjęło się uw ażać za tw órców innow acji - g enialnych w ynalazców , k o n s tru k to ró w czy b iznesm enów . J a k b o w iem w y k azali T aylor i W ils o n (2012), in te le k tu a ln a au to n o m ia - je d e n z aspektów in d y w id u alizm u zw iązany z ciekawością i kreatyw nością (Schw artz 20 0 6 ) - w niew ielk im stopniu w iąże się z in n o wacyjnością. Silniejszy je st n ato m iast po zytyw ny w p ły w innego w y m iaru in d yw idualizm u - auto
n o m ii afektyw nej w yrażającej się w kulturow ej
akceptacji dla p o szu k iw an ia prz e z je d n o s tk i p o z y ty w n y ch w rażeń . W ty m sam ym b ad an iu w y
k azan o ró w n ież, że k o lek ty w izm nie zaw sze je st cz y n n ik iem ham ującym innow acyjność. D z ia ła ta k jedynie kolektyw izm w ew nątrzgrupow y (wy
m ia r k o le k ty w iz m u w y ró ż n io n y w b a d a n ia c h G L O B E - H o u s e i in. 2 0 0 4 ), w y ra ż a ją cy się w lojalności i du m ie z u c z e stn ic tw a w m ałych g ru p a c h , k tóre m o g ą zniechęcać do zw iązanych z innow acjam i zm ian , stanow iących potencjalne zag ro żen ie d la spoistości grupy. C o je d n a k cie
kaw e, k o le k ty w iz m in sty tu c jo n aln y , z w ią z a n y z p a trio ty zm em i n acjo n alizm em , w spiera in n o wacyjność w ujęciu krajowym . W e d łu g niektórych interpretacji dzieje się ta k dlatego, że tego rodzaju k o le k ty w iz m w y ra ż a się w o g ó ln o sp o łecz n y m poparciu dla w szelkich w ysiłków wzmacniających siłę g o sp o d a rc z ą i pozycję p o lity c z n ą d a n e g o kraju, w ty m wspierających opracow anie i rozwój innow acji.
B a d an ia p rzy n io sły te ż w y raźn e p o tw ie rd z e nie n e g a ty w n e g o o d d z ia ły w a n ia k u ltu ro w e g o d y sta n su w ła d z y na in n o w ac y jn o ść n a p o z io m ie krajow ym (Shane 1992, 1993; R in n e , Steel, F a irw eath e r 2012). E fe k t te n ró w n ież zdaje się p o tw ie rd z a ć sp rz y ja ją c ą in n o w a c y jn o śc i rolę z a c h o d n ie g o k rę g u k u ltu ro w e g o . W k ra ja c h zachodnich, zw łaszcza anglosaskich i skandynaw
skich, dystans w ład zy je s t n isk i w o d ró żn ie n iu o d k ra jó w E u ro p y W sc h o d n ie j czy D ale k ie g o W sch o d u . N eg aty w n e o d d ziały w an ie dystansu w ład z y tłu m a c z y się w w ym ien io n y ch p u b lik a cjach z w ią z a n ą z w y so k im i w a rto ś c ia m i tego w y m ia ru te n d en c ją do: h ie rarch iczn y ch relacji w organizacji i życiu społecznym , pionowej i sfor
m alizow anej kom unikacji, centralizacji w ładzy, ko n tro li n a d p o d w ład n y m i (w miejsce zaufania), w ydaw ania szczegółow ych poleceń, oporu wobec zm ia n w dystrybucji w ładzy, fatalizm u i słabej ety k i pracy. C zęść b a d a ń p o k a z a ła ró w n ież n e g aty w n y w p ły w w y m ia ru u n ik a n ia n iepew ności na innowacyjność (Shane 1992, 1993), co w iązano z obniżoną tolerancją na zm iany, do których m ogą doprow adzać innow acje.
W najnow szym badaniu (Bukow ski, R udnicki, w o p ra c o w a n iu ) w y k a z a n o ta k ż e p o z y ty w n y w p ły w orientacji dłu g o term in o w ej n a in n o w a
cy jn o ść, w sk a z u ją c ją ja k o d r u g i (p o z a in d y w idualizm em ) „siln ik ” innow acyjności. Jej rolę
w yjaśniono wspieraniem : 1) cech indyw idualnych, p rzy d atn y ch n a etapie rozw oju i im plem entacji innow acji, ta k ic h ja k w y trw ało ść, gospodarność, p rag m aty zm , dyscyplina w e w n ę trz n a , p rz y sto sowywanie się do zm ian czy skłonność do ciężkiej pracy; 2) d z ia ła ń zb io ro w y ch , w ty m z w ią z a nych z aktyw nością stow arzyszeń zaw odow ych - zob. koncepcja B eruf Scotta L asha (1994); 3) kra
jo w y ch p o lity k gospodarczych, w spom agających d łu g o falo w ą realizację n a ro d o w y c h in teresó w (C hen, Luo, Z h a n g 2011; R o d rik 2007; Saxenian 2007). Z a u w a ż e n ie roli orientacji d łu g o te rm i
nowej je s t o tyle isto tn e, że p o z w a la w y jaśn ić cz y n n ik am i k u ltu ro w y m i ró w n ie ż rozw ój in n o w acyjności w krajach D alekiego W sch o d u tak ich ja k Chiny, Korea Południow a czy Japonia, których k u ltu ry w znacznym stopniu w y w o d zą się z tra dycji konfucjańskiej, a w o d ró żn ien iu od krajów zachodniego k rę g u k u lturow ego cechuje je niski in d y w id u alizm i d uży dystans w ładzy. W p ły w orientacji długoterm inow ej okazał się istotny sta
tystycznie nawet przy kontroli w pływ u zm iennych ekonom icznych. W żadnym z om aw ianych bad ań nie znaleziono natom iast em pirycznych dow odów na jakikolw iek (pozytyw ny lub negatywny) w pływ kulturowej m ęskości-kobiecości na innowacyjność na poziom ie krajow ym , n a to m ia st o d d ziały w a
nie w y m ia ru p rzy z w o le n ie -re stry k c y jn o ść je s t niejednoznaczne.
Podsum ow ując tę część rozw ażań, w arto p o d kreślić, że m im o pow szechnego skupienia uw agi n a c z y n n ik a c h e k o n o m ic z n y c h i z w ią z a n y c h z p o lity k a m i in n o w a c y jn o śc i, ta k ż e c z y n n ik i k u ltu ro w e w y k a z u ją , p o tw ie rd z o n e w ie lo m a an alizam i staty sty czn o -em p iry czn y m i, o d d zia
ły w a n ie na p ro cesy in n o w acy jn e n a p o zio m ie organizacji oraz n a innow acyjność n a poziom ie całego kraju. B iorąc z a te m p o d uw agę obecny stan b a d ań , m o żn a pow iedzieć, że „k u ltu ra m a z n aczen ie” (zob. H a rriso n , H u n tin g to n 2003), rów nież jeśli chodzi o innowacyjność. Jednocześnie w arto zauw ażyć, że dotychczasow e b ad a n ia nie zaow ocow ały opracow aniem m odelu teo rety cz
nego w yjaśniającego opisyw ane praw idłow ości w kategoriach przyczynow o-skutkow ych. Ja k się w ydaje, tru d n o ść w y n ik a tutaj z jednej strony ze z ło ż o n o ści sam ych procesów innow acyjnych - różnych rodzajów i p o z io m ó w innow acji, p ro cesów zw iązanych z opracow aniem (inwencją),
w drożeniem (implementacją) i upow szechnieniem (dyfuzją) n a rynkach, w których istotną rolę odgry
wają zarów no aspekty podażow e, ja k i popytow e.
W k ażd y m razie nieu zasad n io n a w ydaje się k o n centracja dotychczasow ych b a d ań na czynnikach w e w n ą trz o rg a n iz a c y jn y c h o raz z a c h o w a n ia c h k o n su m en ck ich , w łaściw ie z p o m in ięciem roli p ań stw a, które m oże być istotnym stym ulatorem innow acyjności w gospodarce. Sporym w yzw a
niem pozostaje rów nież konceptualizacja w pływ u k u ltu ry - tru d n o w szczególności an ality czn ie rozdzielić jej oddziaływanie od w pływ u czynników ekonom icznych. P ró b u je się tra k to w a ć k u ltu rę b ą d ź ja k o sa m o d z ie ln ą z m ie n n ą w y jaśn iającą (master variable), obejmującą rów nież efekty gospo
darcze jak o u w arunkow ane kulturow o, b ą d ź ja k o jedynie d odatkow y predyktor (additive variable) uzupełniający w yjaśnienia oparte n a czynnikach ekonom iczn y ch (Taylor, W ils o n 2012). J a k się wydaje, w pierw szym w ypadku rola przyznaw ana k u ltu rze je st zb y t duża, a w d ru g im zbyt m ała.
Kultura, instytucje, innowacyjność - model analizy
J a k w sp o m n ie liśm y w yżej, G e e rt H o fste d e , definiując kulturę jako „oprogram owanie um ysłu”, ujm uje ją , za P ie rre ’em B o u rd ie u , ja k o system w z g lę d n ie stały c h dyspozycji do p o strz e g a n ia św iata, o c e n ia n ia go i d z ia ła n ia w n im , c h a rakteryzujący członków danej g ru p y (H ofstede, Hofstede, M inkov 2011, s. 21, por. przyp. 3). Takie rozum ienie kultury, pow szechne jeszcze jakiś czas tem u w n au k ac h społecznych, dziś n ieu ch ro n n ie odch o d zi do przeszłości. W illia m Sew ell Ju n io r (2005) relacjonuje, że jeszcze do niedaw na w dzie
d z in ie a n tro p o lo g ii k u ltu rę d e fin io w a n o ja k o w zględnie stabilny, trw a ły i o b iektyw ny system sym boli i z n aczeń d eterm inujących ludzkie za
chow ania. Je d n a k ż e to podejście ustęp u je pola nowej wizji kultury. W tym now ym ujęciu kultura pojm ow ana jest nie tyle jako autonom iczna, trw ała i stabilna stru k tu ra znaczeń determ inująca prakty
ki, lecz raczej jako rezerw uar znaczeń i symboli, do którego w sw ych p rak ty k a ch społecznych sięgają aktorzy, p rzekształcając i w y tw arzając n a now o w zorce m yślenia i d z iała n ia w świecie (Sw idler 1986; Jam eso n 1998; S ch atzk i 2001).
In sp iro w an i podejściem neo in sty tu cjo n aln y m (N ee 1998, 2 0 0 5 ) z a k ład am y , że k u ltu ra ja k o
„oprogram ow anie u m y słu ”, w p o staci w artości, n o rm , z n aczeń i sym boli, nie w p ły w a n a in n o w acyjność ani sam odzielnie, ani b ezp o śred n io , lecz o d d z ia łu je p o śre d n io , p o p rz e z in sty tu c je i w espół z instytucjam i. W b u d o w an a w nie tw orzy w zględnie trw a ły elem ent p ra k ty k ak to ró w sp o łecznych i ekonom icznych. D latego w olim y u ży w ać określenia kompleksy kulturowo-instytucjonalne zam iast kultury narodowe. Jesteśm y przekonani, że k u ltu ry narodow e, k tó ry m i zajmuje się H ofstede, są je d n y m i z n ajtrw alszy ch i najstabilniejszych k o m p lek só w k u ltu ro w o -in sty tu c jo n a ln y c h , bo choć zd arza się, że podlegają gw ałtow nym , w ręcz rewolucyjnym przeobrażeniom (K eating 1998), to zw ykle nie ulegają istotnym zm ianom p rzez setki la t (N o rth 1990, 2 0 0 6 ; W illia m so n 2 0 0 0 ). N ie w yklucza to je d n a k istn ien ia szerszych n iż fu n k cjonujące na poziom ie krajowym kom pleksów kul
turow o-instytucjonalnych, zw iązanych np. z ro z
p rzestrzen ian iem się ponadnaro d o w y ch stru k tu r cyw ilizacy jn y ch , religijnych, p o lity c zn y ch czy ekonom icznych. Z a trw ało ść k u ltu ry odpow iada proces in sty tu cjo n alizacji, a w ięc stopniow ego, często długotrw ałego stabilizow ania się stru k tu ry w yo b rażeń , o czekiw ań, interesów , z n aczeń i in terakcji n a obszarze o bjętym d ziałan ie m jakiejś grupy: klasow ej, etnicznej, religijnej, narodow ej, politycznej (G iddens 2001; M a rc h , O lsen 1989;
N ee, In g ra m 1998). „O program ow anie u m y słu ”, o k tó ry m pisze H o fsted e, byłoby p rzy p ad k iem granicznym instytucjonalizacji jako, bądź co bądź, procesu historycznie dynam icznego i otw artego.
O d d z ia ły w a n ie k u ltu ro w o -in s ty tu c jo n a ln e realizu je się, n asz y m z d a n ie m , n a trz e c h „p o z io m a c h ” ży cia sp o łeczn eg o : le g ity m iz u ją c o - -ram ującym , stru k tu ra ln o -o rg a n iz ac y jn y m oraz n a poziom ie życia codziennego, w g ru p a c h n ie fo rm aln y ch (N ee 1998, 2005).
Pierwszy poziom kultury odpowiada środowisku in sty tu cjo n aln em u , o k tó ry m w sp o m in a V ictor N ee (2005, s. 55-59). N a ty m poziom ie k u ltu ra dostarcza g ru p o m państw , p ań stw o m i ryn k o m sym boliki, narracji, m itów i bohaterów (H ofstede, H o fste d e , M in k o v 2011). J o h n M e y e r i B ria n R ow an określają je term inem m itów otoczenia in
stytucjonalnego, które w infrastrukturze instytucji p ań stw a tw o rzą tzw. środow isko instytucjonalne
(Meyer, Rowan 1991). Instytucje m iędzynarodowe, rządy, w ładze polityczne, różne agendy p aństw a p rze tw arzają m ity otoczenia in sty tu cjo n a ln eg o n a sy stem y u z a s a d n ie ń w p o sta c i re g u ł i ra m norm atyw nych: dyrektyw , ustaw , ro zp o rzą d ze ń i innych aktów praw no-adm inistracyjnych. Jako zracjonalizow ane i bezosobow e zalecenia w ska
zują one organizacjom rozm aite cele społeczne, stanow iące ich cele techniczne, sam e n ato m iast traktow ane są jako prawomocne ze względu na fakt, że pojedynczym organizacjom tru d n o je zm ienić.
N a poziom ie d ru g im , s tru k tu ra ln o -o rg a n iz a - cyjnym , k u ltu ra dostarcza no rm i w artości, które służą, po pierwsze, w ypracow yw aniu reguł i zasad obow iązujących w organizacjach, po d ru g ie , z e- strajaniu interesów, w ładzy i n o rm w stru k tu raln ą całość, dzięki czem u firm y i organizacje zdolne są do akum ulacji zasobów i realizacji sw ych celów.
N a p oziom ie g ru p n iefo rm aln y ch i życia co
dziennego k u ltu ra form uje podstaw ow e w zorce osobow ościow e, u św iadom ione m otyw acje i cele o ra z n ie u ś w ia d o m io n e d y sp o zy cje (h ab itu sy ) w y tw a rz a n e w podstaw ow ych agen d ach socjali-
zacyjnych, tak ich ja k rodziny, g ru p y rów ieśnicze, g ru p y to w a rz y sk ie , z a w o d o w e czy w s p ó ln o ty lokalne, a w pływ ające n a zach o w an ia je d n o ste k (B ourdieu 2005).
D r u g im e le m e n te m n a sz e g o ła ń c u c h a z a leżności m ięd zy k u ltu rą a innow acyjnością je st relacja m ięd zy stru k tu rą in sty tu cjo n aln ą a proce
sam i innow acyjności. S tru k tu ra in sty tu cjo n aln a w pływ a n a innowacje tak że na trzech poziom ach:
m ięd zy n aro d o w y ch oraz n aro d o w y ch system ów innow acyjnych czy te ż p o lity k innow acyjności, innowacyjności organizacyjnej oraz w ynalazczości i k reaty w n o ści n iefo rm aln ej/in d y w id u aln ej.
M iędzynarodow e czy też narodowe systemy in now acyjności są odzw ierciedleniem polityk, stra
teg ii czy p ro g ram ó w innow acyjnych realizo w a
nych przez instytucje m iędzynarodow e (np. U nię E uropejską), rząd y i agendy p ań stw a, instytucje regionalne czy lokalne. S tym ulują one (b ąd ź te ż nie) a k ty w n o ść innow acyjną firm (organizacji, klastrów , laboratoriów ) p rz e z dostarczan ie ram in sty tu cjo n aln y c h oraz zasobów (finansow ych, kadrow ych, m aterialnych). W p o d o b n y sposób
Kulturowo-instytucjonalny model innowacyjności
Kultura Instytucje
międzynarodowe Narracje /m ity /
instytucje polityczne
symbole i gospodarcze / państwo /
rynek norm y / wartości
struktury organizacyjne (formalne
wzorce osobowe / i nieformalne)
motywacje /
struktury nieformalne /
habitusy cechy jednostek
Innow acyjność (ponadnarodowa /
narodowa / subnarodowa) polityki innowacyjne / chłonność innowacyjna
rynku
W ynalazczość organizacyjna / chłonność innowacyjna
organizacji
indywidualna wynalazczość / zapotrzebowanie jednostek
na innowacje
Rycina 1. Kulturowo-instytucjonalny model innowacyjności: oddziaływanie kompleksów kulturowo-insty
tucjonalnych na innowacyjność Źródło: opracowanie własne.
w p ły w a się ta k ż e n a a k ty w n o ś ć in n o w a c y jn ą pojedynczych aktorów (wynalazców, odkrywców, przedsiębiorców ) - p rz e z z a c h ę ty sym boliczne (np. nagrody dla innow atorów ) i m aterialne. Tym sam ym instytucje są w znacznym stopniu czynni
kiem odpow iedzialnym za generow anie popytu na innow acje w różnych u k ład ac h : m ię d z y n a ro d o w ym , krajow ym , reg ionalnym , stosow nie do ich gestii i kom petencji. W p rz y p ad k u p a ń stw a jego oddziaływ anie będzie istotne zw łaszcza w od n ie
sieniu do b ra n ż i g ałęz i przem ysłu pozostających p o d jego k o n tro lą, np. przem ysłu zbrojeniow ego czy sektorów energetycznych.
W a rto ś c i i n o rm y p rz e ło ż o n e na o k reślo n e zasady i reg u ły w sp ó łd ziałan ia odgryw ają k lu czow ą rolę n a p oziom ie organizacyjnym . M o g ą one u ła tw ia ć i przyspieszać p o w staw anie in n o wacji p rz e z pro m o w an ie określonych form i re g u ł w spółpracy, p o ro zu m iew an ia się, zależności form alnych i niefo rm aln y ch , zau fan ia b ą d ź jego b rak u , co p rz e k ła d a się n a s tru k tu ry p rz y w ó d z tw a, kooperacji i kom unikacji (działające zarów no w e w n ą trz organizacji, ja k i w relacjach z in n y m i p o d m io tam i), te n ato m ia st m ogą u łatw iać, przy
spieszać, prom ow ać b ą d ź te ż u tru d n ia ć czy w ręcz blokować aktyw ność innow acyjną firm . Podobnie z p o p y tem n a innow acje: firm y m o g ą generow ać zapotrzebow anie na innowacje wobec innych firm w ła ń c u c h u p ro d u k cy jn y m (B2B) b ą d ź te ż nie w y tw a rz a ć znaczących im pulsów popytow ych.
R ów nie istotny dla innow acyjności je st najniż
szy p oziom in stytucjonalny, n a k tó ry m w g r u pach nieform alnych: ro d zin n y ch , k oleżeńskich, z a w o d o w o -p ro fesjo n aln y ch , to w arzy sk ich , ale ta k ż e w s p ó ln o ta c h lo k a ln y c h czy relig ijn y ch , k s z ta łto w a n e są in d y w id u a ln e p red y sp o zy cje, postaw y, m otyw acje, częściow o u św iad a m ia n e b ą d ź całkow icie n ieu św iad am ian e, k tóre m ogą m ieć swoje konsekw encje proinnow acyjne, b ą d ź te ż tak ie, k tóre zniechęcają lub nie zachęcają do innow acyjności, które w zm agają zainteresow anie n o w in k a m i, o d k ry ciam i, w y n alazk am i b ą d ź te ż czynią ludzi obojętnym i wobec tego typu zdarzeń.
K luczow a w p reze n to w a n y m p odejściu w y daje się k w e stia tego, w ja k i sposób ro z m a ite procesy in sty tu cjo n aln e o różnej, zaró w n o sub-, naro d o w ej, ja k i p o n a d n a ro d o w e j sk ali, p o ja wiające się w różnych m o m en ta ch historycznych i w c h o d z ą c e z sobą w p rz e sz ło śc i w ro z m a ite
interakcje, d o p ro w ad ziły koniec końców do p o w s ta n ia sp ecy ficzn ej d la k a ż d e g o k o m p le k su k u ltu ro w o -in sty tu c jo n a ln e g o s tru k tu ry d y sp o zycji, k tó ra p o śred n io lub b ezp o śred n io w p ły w a n a procesy p o d aży innow acyjności i p o p y tu na nią. N aw iązujem y tu w p ro st do idei zależności ścieżkow ych (path dependence), ja k a pojaw iła się z jed n ej strony za spraw ą ew olucjonistów in sty tu c jo n a ln y c h ( N o rth 1990, 2 0 0 6 ; W illia m s o n 2 0 0 0 ), z d ru g iej - p rze d sta w ic ieli fran cu sk iej s z k o ły h is to ry c z n e j A n n a le s (B ra u d e l 1987).
Z a le ż n o ść od szlak u d o ty czy d w óch ró w n o le głych w ym iarów : w ew nętrznego i zew nętrznego.
W p ierw szym w y p ad k u ch o d zi o to, że rozw ój polega głów nie na przekształcaniu i rekombinacji, by użyć popularnego term inu D avida Starka, tego, co ju ż je st elem entem w yposażenia kulturow ego, a w ięc n ag ro m ad zo n y ch h istorycznie n a danym obszarze schem atów działań, system ów w artości, w izji św iata (S tark 1996). N a określonym te ry to riu m p a ń stw a czy te ż g ru p y p ań stw , regionu czy społeczności lokalnej zm ag azy n o w an e z o stają h istorycznie u k ształto w an e i w ypracow ane w z o rc e i ro z w ią z a n ia in s ty tu c jo n a ln e , z k tó ry ch ak to rz y m o g ą czerpać i rek o m b in o w ać je w now e ro z w iązan ia in sty tu cjo n aln e. N ato m iast z e w n ę trz n y w y m ia r rozw oju sprow adza się do tego, że tzw . rozw ój jak ieg o ś obszaru (regionu, p ań stw a, m akroregionu) je s t w istocie szeregiem d z ia ła ń adaptacyjnych w sto su n k u do u k s z ta łto w anych w perspektyw ie długiego trw a n ia trajek
to rii in sty tu cjo n aln y ch szerszej skali, w k tó ry ch p rz y ch o d zi d ziałać w spółczesnym ak to ro m , co w y raźn ie og ran icza ich pole m a n e w ru , a tak ż e sam ą d y n am ik ę, k ie ru n k i i m ożliw ości e w e n tu alnego rozw oju. Z a te m rozw ój każd eg o obsza
ru zd eterm in o w a n y je s t h isto ry czn ą spuścizną, zaró w n o jeśli chodzi o zasoby w ew n ętrzn e , ja k i szersze ram y in sty tu cjo n aln e. S tąd m .in. bierze się trw ało ść i stabilność w arto ści k u ltu ro w y ch , k tó ry ch św iadectw em są prow ad zo n e od p o n ad 2 0 lat b ad an ia G e e rta H ofstedego i jego zespołu.
P odsum ow ując, m o ż n a pow iedzieć, że w o d ró ż n ie n iu o d w ięk szo ści d o ty ch czas p ro p o n o w a n y c h ujęć p re z e n to w a n y m o d e l u m o ż liw ia in terp reto w an ie relacji m ię d z y k u ltu rą a in n o w acyjnością w sposób bardziej całościow y, dy
nam iczn y oraz bliższy rzeczy w isty m p rak ty k o m społecznym i g o spodarczym .
Historyczno-kulturowe profile innowacyjności - wyniki badań własnych
Celem przeprow adzonych badań w łasnych była id e n ty fik acja p ro fili k u ltu ro w y ch sprzyjających wysokiej innow acyjności n a poziom ie krajow ym . N a pierw szym etapie an alizy w ybraliśm y kraje cechujące się n ajw y ższy m p o z io m e m in n o w a
cyjności. P o słu ży liśm y się w ty m celu d an y m i z ran k in g u GlobalInnovation Index (G II), tw orząc bazę średnich w yników (wskaźnik ogólny - overall score) d la p o szczeg ó ln y ch k rajó w z edycji tego b a d a n ia z la t 2 0 1 1 -2 0 1 5 i n a tej podstaw ie w y bierając najbardziej innow acyjne kraje n a świecie (IN S E A D 2011; IN S E A D , W I P O 2012; C ornell U niversity, IN S E A D , W I P O 2013, 2014, 2015).
GlobalInnovation Index je s t m ięd z y n aro d o w y m ran k in g iem innow acyjności krajów, ukazującym się o d 2 0 0 7 r., sto p n io w o ro z b u d o w y w a n y m i u d o sk o n alan y m . W o statn iej edycji (C o rn e ll U niversity, I N S E A D , W I P O 2015) sk ład a ł się z siedm iu filarów , z których każdy był podzielony n a trz y m niejsze filary, k a żd y z n ic h zaś sk ład ał się z trz e c h do pięciu pojedynczych w skaźników . Ł ączn ie w skład indeksu w ch o d ziło 81 w sk a ź ników , w ty m 56 było o p arty c h n a „tw ard y ch ” danych, tj. publicznych i u rzę d o w y c h sta ty sty kach. W ostatniej edycji G II p reze n to w ał dane dla 142 krajów. K oncepcyjnie indeks podzielony je st n a dwie części: 1) Innovation Input Sub-Index, zawierający w skaźniki m ierzące proinnowacyjność środow iska g o sp o d arcz o -sp o łeczn eg o (np. sta
b iln o ść p o lity czn ą , ja k o ść regulacji p raw nych, łatw ość p ro w ad zen ia b iznesu, p oziom k ap itału in te le k tu a ln e g o , n a k ła d y na b a d a n ia i rozw ój w gospodarce, stan in frastru k tu ry inform atyczno
-k o m u n ik a c y jn e j, p ro e k o lo g ic zn o ść etc.), o raz 2) In n ovation O u tp u t Sub-Index, zaw ie ra jąc y w s k a ź n ik i m ie rz ą c e p ro d u k ty w n o ś ć in n o w a cyjną krajów (np. liczbę w n io sk ó w paten to w y ch i zgłoszeń znaków tow arow ych, liczbę publikacji n au k o w y ch i cytow ań, ek sp o rt p ro d u k tó w k u l
tu ro w y c h i k re a ty w n y c h etc.). G łó w n ą z a le tą Global Innovation Index je s t jeg o ro zb u d o w an a stru k tu ra , sprawiająca, że jest on bardziej rzetelną (w sensie m e to d o lo g ic z n y m ) i m n iej p o d a tn ą n a z n iek sz tałcen ia m ia rą n iż często stosow ane
pojedyncze w sk aźn ik i innow acyjności, tak ie ja k liczba patentów i w niosków patentow ych, znaków handlow ych czy publikacji naukow ych i cytowań2.
C o więcej, zak ład a on szerokie rozum ienie in n o w acyjności, które w y ch o d zi p o za jej w ąski sens ja k o p ro d u k ty w n o śc i w działalności b ad aw czo
-rozw ojow ej oraz koncentruje się n a innow acjach m ających ch a ra k te r radykalny (zob. W e stw o o d , L o w 2 0 03; O E C D , S O E C 2 0 05; M u lg a n i in.
2 0 0 7 ; H o w a ld t, S c h w a rz 2 0 1 0 ; G h a z in o o ry , B itaab, L o h srab i 2014; B u rn s, M a c h a d o , C o rte 2 015a, 2 0 1 5 b , 2016). K oncepcja in n o w acy jn o ści w ujęciu G I I nie je s t zatem zaw ężająca, ale u w zg lęd n ia ró żn e form y innow acji (także in k re - m entalne, procesowe, m arketingow e), nie zawsze w yw odzące się z b a d a ń i n iekoniecznie p a te n to w ane czy chronione zn ak am i tow arow ym i. Takie podejście w ydaje się adek w atn e do globalnych b a d a ń in n o w ac y jn o ści. N a tu ra ln ie , ja k k a ż d y indeks, G II je s t m ia rą sztucznie k o n stru o w a n ą, a w ięc o b ciążo n ą b łęd em arbitralnej decyzji b a daczy. P odlega je d n a k stałej rewizji - w ostatnich edycjach zm ian y dotyczą jed y n ie pojedynczych w sk a ź n ik ó w , m o ż n a go w ię c u z n a ć za m ia rę dojrzałą. W niniejszych badan iach korzystaliśm y z danych z edycji 2011-2015, w których stru k tu ra indeksu zasadniczo się nie zm ien iała.
W a rto ści ogólnego indeksu G II przypisaliśm y k ra jo m p o sia d a ją c y m w a rto ś c i n a w y m ia ra c h k u ltu ro w y c h z m o d elu H o fsted eg o (H o fsted e, H o fsted e, M in k o v 2011), tw o rząc w te n sposób b azę, z której ostatecznie w ybraliśm y do a n ali
zy kraje w chodzące w sk ład g ó rn eg o k w a rty la in n ow acyjności m ierzonej ogólnym w y n ik ie m w G II. P ełną listę 20 w ybranych w ten sposób kra
jó w w raz z w artościam i w indeksie G II i m iarach H o fsted eg o zaw iera A n ek s. N ależy p o d k reślić, że ja k k o lw ie k p a ń s tw a o w y s o k im p o z io m ie innow acji są dobrze reprezen to w an e w obydw u ź ró d ła c h d anych (G II i b a d a n ia H ofstedego), to nie u d ało się u n ik n ą ć b rak ó w danych - w bazie 2 N a przykład w edług naszych obliczeń w grupie krajów o najwyższej innow acyjności mierzonej liczbą patentów per capita (w latach 2009-2013), zgodnie z danym i W orld Intellectual Property O rganisation, znalazły się Rosja czy Iran , z kolei w śród krajów o najwyższej liczbie znaków tow arow ych p er capita są U rugwaj czy Turcja. To poka
zuje, ja k podatne na zniekształcenia są pojedyncze m iary innow acyjności.
nie m a np. T ajw anu, k tó ry nie je s t u w zględniony w G I I, oraz Izraela, dla którego nie m a w artości d la w y m ia ru p rzy zw o len ie -restry k cy jn o ść. N a ta k p rzy g o to w a n ej b a zie w y k o n a n o n a stę p n ie h ie ra rc h ic z n ą a n a liz ę skupień m e to d ą W a rd a , m ającą d o p ro w a d z ić do w y o d r ę b n ie n ia s k u pień (klastrów ), g ru pujących kraje p o d o b n e p o d w zględem k u ltu ro w y m . M im o że nie w szystkie z w y m iaró w k u ltu ry w ujęciu H o fsted eg o m ają p o tw ie rd z o n y z w ią z e k z in n o w a c y jn o śc ią na poziom ie krajow ym (dotyczy to w szczególności m ęskości-kobiecości oraz p rzyzw olenia-restryk- cyjności), w b a d an iu u w zg lęd n iliśm y w szystkie czy n n ik i. C elem przeprow adzonej an alizy sku
p ień , k tó ra je s t te c h n ik ą e k sp lo racy jn ą, a nie w e ry fik a c y jn ą , b y ło b o w ie m nie sta ty sty c z n e p o tw ie rd z e n ie z a le ż n o śc i m ię d z y w y m ia ra m i kulturow ym i a innow acyjnością, ale identyfikacja pełnej kom binacji czynników kulturow ych, która cechuje kraje o w ysokiej innow acyjności.
Z ta k przeprow adzonej analizy w y ło n iły się w y raźn ie dw a głó w n e skupienia, z k tó ry ch k a ż de m o ż n a k la ro w n ie p o d zielić na dw a kolejne (ry cin a 2 i 3). P ie rw sz e z g łó w n y c h sk u p ie ń , w którego skład w ch o d zą kraje anglosaskie (Sta
ny Z je d n o c z o n e , W ie lk a B ry ta n ia , Irla n d ia , A u stralia, K anada, N o w a Z elan d ia) oraz sk a n dynawskie (Szwecja, D an ia, F in lan d ia, N orw egia i k u ltu ro w o p o d o b n a do krajów skandynaw skich H olandia), cechują przede w szystkim w ysoki p o ziom in dyw idualizm u i przyzw olenia oraz niskie w arto śc i d y stan su w ładzy, p o łączo n e z u m ia r
k o w an y m i w arto śc ia m i u n ik a n ia n iepew ności, orientacji d łu g o term in o w ej i m ęskości. R ó żn ica m ięd zy dw om a sk u p ien iam i n iższeg o p o ziom u (tabela 1) spro w ad za się n a to m ia st g łó w n ie do odm iennych w artości w poziom ie m ęskości (śred
n ia na ty m w y m iarz e dla k rajó w anglosaskich w ynosi 61,2, a dla krajów sk andynaw skich 13,8, w skali od 1 do 100) oraz, choć w m n iejszy m stopniu, w poziom ie orientacji d ługoterm inow ej (średnia d la krajów anglosaskich to 31,8, a dla skandynaw skich 45,7).
D ru g ie z g łów nych skupień, obejm ujące kraje D alek ieg o W sc h o d u oraz n iektóre kraje E u ro p y kontynentalnej, charakteryzuje się przede w szyst
k im w y so k im p o zio m em orientacji d łu g o te rm i
nowej oraz dość w ysokim p o zio m em u n ik a n ia niep ew n o ści i m ęskości, n a to m ia st dystans w ła
dzy, in d y w id u alizm i przyzw olenie m ają w ty ch krajach u m iark o w an e w artości. Istn ieją je d n a k w y raźn e różnice m ięd z y sku p ien iam i niższego poziom u. W iększe z nich obejmuje koniucjańskie kraje D ale k ie g o W sc h o d u (K oreę P o łu d n io w ą i Japonię), kraje dużego w p ły w u k u ltu ry niem ie
ckiej (Niemcy, A ustria, Szwajcaria, Luksem burg) i Francję, a cechuje je p rzed e w szy stk im w y so k i p o zio m orientacji dłu g o term in o w ej (średnia 76) oraz u n ik a n ia niepew ności (średnia 75). D w a tery to ria w chodzące w skład m niejszego klastra, H o n g k o n g i S ingapur, ró ż n ią się od w iększego k la stra zn a c z n ie n iż sz y m p o z io m e m u n ik a n ia n iep ew n o ści (średnia 18,5), silniejszym kolek
ty w izm em (22,5) i dystansem w ład zy (71) oraz n iższy m przyzw oleniem (31,5).
U zyskane w yniki sugerują, że m am y do czynie
n ia z dw om a w yraźnie o d m ien n y m i środow iska
m i k u ltu ro w y m i sprzyjającym i innow acyjności.
Jedno z n ich charakteryzuje się przede w szystkim w y s o k im p o z io m e m in d y w id u a liz m u i p rz y zw olenia oraz n isk im u n ik a n ie m niepew ności.
J a k m o ż n a sądzić, p o d staw o w y m k u ltu ro w y m m o to rem innow acyjności je s t w ty m w y p a d k u in d y w id u a liz m o d p o w ie d z ia ln y z je d n e j s tro ny za p o d a ż innow acji d zięki in sp iro w an iu in d y w id u aln ej p rzed się b io rczo ści, n ie zależn o ści i osiągnięć, a z drugiej - napędzający intensywny, w e w n ę trz n y p o p y t ko n su m p cy jn y , p o b u d z a n y k u ltu ro w y m p rz e k o n a n ie m , że je d n o s tk a m a w ro d z o n e i n ie z b y w a ln e p raw o do szczęścia, re a liz o w a n ia pasji i k o n tro li n ad w ła sn y m ż y ciem . W p ły w in d y w id u a liz m u n a in n o w acy j
ność je s t od daw na zauw ażany w d o ty ch czaso wej lite ra tu rz e p rz e d m io tu , je d n a k ja k pokazują w y n ik i naszej analizy, nie je s t on uniw ersalny, ale cechuje p rzede w szy stk im kraje anglosaskie i skandynaw skie. D ru g ie środow isko k u ltu ro w e w spierające innow acyjność opiera się n a zupełnie innych w artościach - przede w szystkim orientacji długoterm inow ej i silnym u n ik an iu niepew ności.
W ty m w yp ad k u k u ltu ro w y m m otorem innow a
cyjności je s t k u ltu ro w o u w aru n k o w an e d ążenie do d o sk o n a ło śc i w y rażającej się o sią g n ię c ie m c n ó t z w ią z a n y c h z g o sp o d a rn o śc ią i w y trw a ło ścią, a ta k ż e n acisk iem n a h a rm o n iz o w a n ie interesów jed n o stk o w y c h i g ru p o w y ch . Isto tn ą rolę odgryw a tu tak że w spom niany kolektyw izm in sty tu cjo n aln y , w yrażający się p atrio ty z m e m ,
Stany Zjednoczone 7 Australia 17 Kanada 12 N ow a Zelandia 14 Irlandia 10 W ielka Brytania 3 Szwecja 2
Dania 9
Finlandia 6 Norwegia 15 Holandia 5 Singapur 4 H ong Kong 8 Szwajcaria 1 Niem cy 13 Luksemburg 11 Austria 18 Francja 20 Korea Południowa 16 Japonia 19
Dendrogram z wykorzystaniem Powiązania Warda
Łączone skupienia (odległości prześladowane)
5 10 15 20 25
Rycina 2. W yniki analizy skupień (wymiary kultury w ujęciu Hofstedego) na grupie krajów z górnego kwar- tyla innowacyjności mierzonej głównym wynikiem G II (średnia z lat 2011-2015)
Źródło: opracowanie własne.
niepewności długoterminowa
Rycina 3. Średnie wartości dwóch głównych skupień na poszczególnych wymiarach kulturowych H of- stedego
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 1. Średnie wartości czterech skupień na poszczególnych wymiarach kulturowych Hofstedego i po
ziomie innowacyjności mierzonym G II (średnia z lat 2011-2015)
Nr Nazwa skupienia
Dystans władzy Indywidualizm Unikanie niepewności
-ien
§ Orientacja długoterminowa Przyzwolenie
3
1 Kraje anglosaskie 33,33 83,17 44,00 61,17 31,83 69,33 56,92
2 Kraje północne 30,20 71,40 42,80 13,80 45,60 65,60 59,08
3 Kraje dalekowschodnie i niemieckojęzyczne 43,14 55,00 75,14 63,14 76,00 49,14 55,68
4 Hongkong i Singapur 71,00 22,50 18,50 52,50 66,50 31,50 59,20
Źródło: opracowanie własne.
a n a w e t n a c jo n a liz m e m , co p r z e k ła d a się n a intensyw ne zaangażow anie p a ń stw a w sty m u lo w anie narodow ej innow acyjności (Taylor, W ilso n 2012). J a k pokazują przed staw io n e analizy, te n profil k u ltu ry występuje w konfucjańskich krajach D a le k ie g o W s c h o d u o ra z n ie k tó ry c h k ra ja c h E u ro p y k o n ty n en taln ej, zw łaszcza n a obszarze w pływ ów k u ltu ry niem ieckiej.
Przypadek Polski
Polska należy do krajów o najniższym poziom ie innow acyjności w E uropie, a w skali św iata lokuje się m niej więcej w śro d k u staw ki, m im o że jej p otencjał gospodarczy staw ia ją w gronie najbar
dziej rozw iniętych gospodarek globu. C o ciekawe, bad an ia w pływ u czynników kulturow ych sytuują się n a m arginesie dotychczasow ych rozw ażań p o św ięconych uw aru n k o w an io m niskiego poziom u innow acyjności w Polsce. T ym czasem w naszym p rze k o n an iu u w zg lęd n ien ie tego w y m ia ru m o że być b a rd z o cen n e (teo rety czn ie i p ra k ty c z nie), p o n iew aż p o zw ala d o trze ć do najszerszego i g enetycznie najw cześniejszego p o zio m u u w a
ru n k o w a ń , a p rz e z to w y jaśn ić „uporczyw ość”
b a rier w rozw oju innow acyjności, k tóre - jak o u w a ru n k o w a n e k u ltu ro w o — są te ż tru d n e do zm iany za sprawą krótkookresow ych oddziaływ ań podejm ow anych w ram ach planow ania i realizacji p o lity k publicznych.
J a k o b razu je ry cin a 4, sp ecy fik a k u ltu ro w a P o lsk i w e d łu g m o d e lu H o f s te d e g o w y ra ź n ie odbiega od c h arak tery sty k i najbardziej in n o w a
cyjnych krajów n a świecie.
W poró w n an iu z krajam i anglosaskim i i skan
d y n a w s k im i P o lsk a m a n ieco n iż s z y p o z io m in d y w id u a liz m u , a p rz y ty m z n a c z n ie n iż sz y p o z io m p rz y z w o le n ia o ra z w y ra ź n ie w y ż s z y poziom dystansu w ładzy i u n ik a n ia niepew ności.
W szy stk ie te różnice są niek o rzy stn e z p u n k tu w id zen ia innow acyjności. Jeśli c h o d zi o w y m iar p rzy zw o len ia, P o lsk a n a le ż y do g ru p y krajów , w k tó ry ch dom inuje p rzek o n an ie, iż czerpanie radości z życia p rzez jednostkę pow inno być kon
trolow ane i regulow ane n o rm a m i społecznym i.
Je st to, n aszym z d an iem , konsekw encja aksjolo
gicznego z ało żen ia, że życie osobiste je d n o s tk i nie je st do końca jej w łasnością, jego sens bow iem o k reśla o d n iesien ie do w sp ó ln o ty : narodow ej, lokalnej, religijnej, ro d zin n ej. W e d le w iększości b a d a ń zw iązanych z orientacjam i aksjologiczny
m i P o la k ó w n ajw ażn iejszą w a rto śc ią o d w ielu la t p o z o sta je n ie z m ie n n ie szczęście ro d z in n e , podczas g d y np. życie p ełn e p rzy g ó d i w ra ż e ń lokuje się p rz y k o ń c u p referen cji ak sjo lo g icz
nych z m in im a ln ą liczbą w sk azań (C B O S 2013).
P o n ad to , w ed łu g b a d a ń E uropejskiego S ondażu Społecznego, Polaków cechuje brak odw agi w p o dejm ow aniu ryzykow nych w y zw ań , n iechęć do uczenia się now ych rzeczy, a także niska gotow ość do p o szu k iw an ia n ow ych zajęć (W ite k , B łoński 2014). M o ż e to stan o w ić p o w a ż n ą b arie rę dla
społecznych m ech an izm ó w g enerow ania p o p y tu n a in n o w a cje w p o sta c i o tw a rc ia n a n o w in k i i gotow ości do przyjm ow ania now ych rozw iązań.
N ie lepiej w ygląda sytuacja, jeśli chodzi o w ar
tości w w y m ia rach dystansu w ła d zy i niepokoju.
W y so k a w a rto ść w w y m iarze dystansu w ład zy oznacza aprobatę d la hiera rch iczn y ch s tru k tu r organizacyjnych, k tóre nie sprzyjają o tw arto ści k a n a łó w k o m unikacyjnych, silnie stym ulującej in n o w a c y jn o ść f irm . Z k o lei w y s o k i p o z io m em ocjonalnego niepokoju, w yrażający się w w y sokich w a rto ściach w w y m iarz e u n ik a n ia n ie pew ności, blokuje innow acyjność in d y w id u a ln ą i organizacyjną, a dodatkow o sprzyja w zm ożonej regulacji praw n o -in sty tu cjo n aln ej, niekorzystnej dla procesów innow acyjnych.
Jeśli ch o d z i o p o ró w n a n ie ro d z im e g o p ro filu k u ltu ro w e g o z p r o f ila m i k ra jó w k o n fu c ja ń - skich i n iem ieckojęzycznych, w ty m p rz y p a d k u ró w n ie ż m am y do czy n ien ia z n ie k o rz y stn y m i ró ż n ic a m i. P rz e d e w s z y s tk im P o lsk ę cechuje z n aczn ie n iż sz y p o zio m orientacji d łu g o te rm i
now ej p rz y w y ż sz y m p o z io m ie u n ik a n ia n ie p ew n o śc i i d y sta n su w ła d z y o ra z n ie z n a c zn ie
tylko w yższym poziom ie indyw idualizm u. N iski p o z io m o rie n ta c ji d łu g o te r m in o w e j o z n a c z a m .in ., że h isto ry czn ie nie w y tw o rzy liśm y w n a szym kraju cnót osobistych, charakterystycznych dla k rajó w o silnej orientacji d łu g o term in o w e j, w p o s ta c i z a p o b ie g liw o śc i, p o w ś c ią g liw o śc i, w y trw a ło śc i czy sam o d o sk o n alen ia, ale m am y raczej s k ło n n o ś ć d o o rie n ta c ji n a p rz e s z ło ś ć lub d ą ż e n ia do k ró tk o o k re so w y c h efektów , co cechuje k u ltu ry o orientacji k ró tk o te rm in o w ej.
Z n a sz ą p o z y c ją n a ty m w y m ia rz e łą c z y się ta k ż e b ra k ch arak tery sty czn ej dla krajów k o n - fucjańskich i niem ieckojęzycznych, historycznie w ytw orzonej um iejętności harm onijnego łączenia in d y w id u aln eg o w y siłk u z ro zw ojem i p o m y śl
nością g ru p , organizacji, zbiorow ości (Bell 2008;
L am 2 0 0 0 ; L a sh 1994). T o p rzed e w szy stk im cechy religijno-kulturow e (protestantyzm w k ra ja c h n ie m ieck o języ czn y ch o ra z k o n fu c ja n iz m w k ra ja c h D a le k ie g o W sc h o d u ) o d p o w ia d a ły za p o w sta n ie ta m szczególnego ty p u k a p ita łu s p o łe c z n e g o , czy li z a u fa n ia , o d g ry w a ją c e g o o g ro m n ą rolę w rozw oju g o sp o d arczy m (W eb er 1994; F u k u y am a 1997), a w generow aniu im p u l
władzy niepewności długoterminowa
Rycina 4. Kultura polska na tle środowiska kulturowego najbardziej innowacyjnych krajów Źródło: opracowanie własne.
sów proinnow acyjnych w szczególności. W e d łu g wielu bad ań Polska należy do krajów o relatyw nie n isk ic h w a rto ściach k a p ita łu społecznego i z a u fa n ia (C zap iń sk i 2 0 0 8 ; W o rld Values Survey 2 0 0 9 ; C B O S 2 0 1 2 ; C z a p iń s k i, P a n e k 2013).
Być m oże je d n a k nieo c zek iw an ą szansą m ó g łb y się stać c h a ra k tery zu ją cy P o la k ó w p a trio ty z m , w szak że p o d w a ru n k ie m , że p rz e ło ż y łb y się n a odpow iednie zaan g ażo w an ie p a ń stw a w sty m u low anie innow acyjności narodow ej.
P o d su m o w u ją c , m o ż n a u z n a ć , że z a ró w n o w kon tek ście p o d a ż y innow acji, ja k i in n o w a cyjnego p o p y tu P o lsk a nie pasuje do ż ad n eg o ze zn an y ch m o d eli h isto ry czn eg o rozw oju k u l
tu ro w y c h im p u lsó w innow acyjności. N ależy m y do sp o łe c z e ń stw o niskiej o rien tacji d łu g o te r
m in o w e j i n is k im p rz y z w o le n iu , czy li m a ło zap o b ieg liw y ch i restry k cy jn y ch , nie pow staje u nas zatem w ystarczający p o p y t n a innow acje, nie p o siad am y ta k ż e cech, k tóre p o zw alają owe innow acje w sposób m o zo ln y i sto p n io w y w d ra żać. D o d a tk o w y m o b c ią ż e n ie m k u ltu ro w y m w kontekście innow acyjności je st w ysoki poziom niepokoju, co skutkuje p o trz e b ą drobiazgow ych, często n iesp ó jn y ch i d y sfu n k cy jn y ch regulacji p raw nych, stan o w iący ch isto tn e obciążen ie dla w y m a g a ją c y c h o tw a r to ś c i i d e re g u la c ji p r o cesó w in n o w a c y jn y c h . J e d y n y m p o te n c ja łe m je s t o b ecn ie in d y w id u a liz m , z a p e w n e sp ad e k p o sz la c h e c k im p rz y w ią z a n iu do lib e ra ln e g o ro z u m ie n ia w olności, o raz p a trio ty z m , b ęd ący m .in . sp u ścizn ą po d o św ia d cze n iach h isto ry c z n y c h , z w ią z a n y c h z d łu g o tr w a ły m b r a k ie m p ań stw a. Są to je d n a k w obecnej sytuacji zasoby dalece niew ystarczające.
Podsumowanie - jak stymulować innowacyjność?
P e w n ą słabością p rz e d staw io n y ch tu ta j w y n ik ó w b a d a ń w łasnych je s t oparcie ich n a m o delu k u ltu ry i w sk a źn ik a ch opracow anych p rz e z G e e rta H o fste d e g o i w sp ó łp raco w n ik ó w , k tó re — ja k k o lw ie k sta n o w ią k a n o n w b a d a n ia c h m iędzykulturow ych - nie są pozbaw ione m an k a
m entów . W szczególności jed y n ie w odniesieniu do n iek tó ry c h w y m iaró w (np. in dyw idualizm u) są d o s tę p n e a lte rn a ty w n e , p o c h o d z ą c e z in
nych koncepcji (np. H o u se i in. 2 0 0 4 ; S c h w a rtz 2 0 0 6 ) m iary, k tóre pozw alały b y n a trian g u lację sposobu p o m ia ru w ybranych z m ien n y ch k u ltu ro w y ch . D o d a tk o w o , ja k ju ż w sp o m n ieliśm y , w dotychczasow ych b a d an iach nie w y pracow a
no całościow ego, teo rety czn eg o m o d elu relacji m ię d z y g o sp o d a rk ą a k u ltu rą , co p o zw o liło b y u kierunkow ać podobne do naszych analizy przez oddzielenie w p ły w u czy n n ik ó w k u ltu ro w y ch na innow acyjność od rów noległego o d d ziały w a n ia czynników ekonom icznych (np. zw iązanych z za
m o żn o ścią czy s tru k tu rą gospodarki).
B iorąc p o d uw agę te o g ran iczen ia o raz eks
ploracyjny, a nie w eryfikacyjny ch a ra k te r p rz e d staw ionych tu taj a n aliz , w a rto je d n a k pokusić się o w y ciąg n ięcie w stęp n y ch i w ym agających dalszych studiów wniosków . Po pierw sze, w szel
kie strategie im itujące ro z w iązan ia gospodarcze krajów za ch o d n ich z góry skazane są na porażkę, bo zawisają w społeczno-kulturowej próżni. W ro
dzim ej tkance społeczno-kulturow ej brakuje tych dyspozycji i zasobów , do k tó ry ch chcą się o d w o ływ ać stratedzy, o d p o w ied zialn i za zw iększenie p o ten cjału innow acyjnego polskiej g o sp o d ark i, skoncentrow anej n a tzw. b ran żac h h ig h -te c h czy w ybranych, ro d zim y ch „projektach fla g o w y c h ” (np. g rafen , g ry kom puterow e, drony itd., itp.).
T aki wybiórczy, punktow y i naśladowczy stosunek do innow acyjności to zabieranie się do spraw y niejako od końca, bud o w an ie dom u „od dach u ”.
K onieczne je s t n ato m iast, i to je s t d ru g i w n io sek, sty m u lo w an ie — o ile i gdzie się da — przede w sz y stk im ty c h cech sp o łe c z n o -k u ltu ro w y c h , k tó re p o z w o liły n a jb a rd z ie j ro z w in ię ty m in now acyjnie k rajo m św iata o siąg n ąć n ajw yższe w sk aź n ik i innow acyjności:
— p rom ow anie ciekaw ości św iata oraz stylu ży
cia o tw arteg o poznaw czo n a św iat i lu d z i (za
m ia st u n ik a n ia niepew ności);
— p rom ow anie o ryginalnych, niek o n w en cjo n al
nych sposobów m yślenia oraz indyw idualnej odkryw czości, wykraczającej poza wąsko tech n ologiczne ram y (indyw idualizm );
— zm ian y w p ro g ram ach szkolnych prom ujące pracę zespołow ą n ad d ro b n y m i, ale o ry g in al
n y m i i u ży teczn y m i p ro jek tam i, popraw iają
cym i ja k o ść życia w n ajb liższy m otoczeniu:
szk o ły czy sp o łeczn o ści lokalnej (orientacja d ługoterm inow a);
- propagow anie cnót osobistych w postaci praco
w itości, w ytrw ałości, zapobiegliwości; dbałość o p rostotę, przejrzystość i stabilność u re g u lo w ań praw nych w sferze innow acji i in n o w a
cyjności (orientacja d ługoterm inow a);
- prom ow anie p o w iązań h o ry zo n ta ln y ch i m ię- dzysektorow ych w g ospodarce, szkolnictw ie z a w o d o w y m w sz y stk ic h szczebli, ale ta k ż e w sferze adm inistracyjnej i publicznej, gdzie pow stają innow acje społeczne, rów nie istotne ja k te technologiczne czy biznesow e;
- prom ow anie o tw artych, zdem okratyzow anych i zad an io w y ch s tr u k tu r o rganizacyjnych we w szy stk ich sferach życia i ak ty w n o ści, w ty m w gospodarce (niski dystans w ładzy).
T y lk o o d d z ia łu ją c w sp o só b zap lan o w an y , k o n sek w en tn y i d łu g o trw a ły n a najszersze i naj
bard ziej fu n d a m e n ta ln e , sp o łe c z n o -k u ltu ro w e
„d riv e ry ” in n o w a c y jn o śc i, b ę d z ie m y w sta n ie jak o kraj, ja k o firm y i ja k o obyw atele osiągnąć, po ja k im ś czasie, a być m o ż e p o w ielu , w ielu latach, sukces m ierzony w ysoką innowacyjnością.
Aneks. Baza danych
Kraj GII (średnia 2011-2015) Dystans władzy Indywidualizm Unikanie niepewności Męskość Orientacja długoterminowa Przy-zwolenie
Szwajcaria 66,34 34 68 58 70 74 66
Szwecja 62,6 31 71 29 5 53 78
Wielka Brytania 60,64 35 89 35 66 51 69
Singapur 60,22 74 20 8 48 72 46
Holandia 60,02 38 80 53 14 67 68
Finlandia 59,9 33 63 59 26 38 57
Stany Zjednoczone 58,96 40 91 46 62 26 68
Hongkong 58,18 68 25 29 57 61 17
Dania 58,08 18 74 23 16 35 70
Irlandia 57,3 28 70 35 68 24 65
Luksemburg 56,58 40 60 70 50 64 56
Kanada 56,52 39 80 48 52 36 68
Niemcy 56 35 67 65 66 83 40
Nowa Zelandia 55,06 22 79 49 58 33 75
Norwegia 54,8 31 69 50 8 35 55
Korea Południowa 54,1 60 18 85 39 100 29
Australia 53,02 36 90 51 61 21 71
Austria 52,64 11 55 70 79 60 63
Japonia 52,12 54 46 92 95 88 42
Francja 51,94 68 71 86 43 63 48
Polska 39,86 68 60 93 64 38 29
