Współczesna kondycja kultury w Suwałkach

1

Współczesna kondycja kultury w Suwałkach

NOWE KIERUNKI ^,

NOWE DROGOWSK AZY

NOWE KIERUNKI ^,

NOWE DROGOWSKAZY

Współczesna kondycja kultury w Suwałkach

Maciej Białous Łukasz Kiszkiel

Małgorzata Skowrońska

Białystok 2015

Autorzy:

Maciej Białous, Łukasz Kiszkiel, Małgorzata Skowrońska

Recenzja:

dr hab. prof. UwB Jan Poleszczuk (Uniwersytet w Białymstoku) dr Jacek Bieliński (Instytut Socjologii Collegium Civitas) Wydawca:

Fundacja Laboratorium Badań i Działań Społecznych

„SocLab”, ul. Zwierzyniecka 17/16, 15-312 Białystok, e -mail: soclab@soclab.org.pl, www.soclab.org.pl.

Projekt został dofi nansowany ze środków Urzędu Miejskiego w Suwałkach.

Publikacja dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC-BY-SA 3.0 PL). Treść licencji:

http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0.

Autorzy dziękują Pauli Lewczuk, Monice Jurgielewicz, Ernestowi Greckiemu oraz Zuzannie Kućmierowskiej za  pomoc przy realizacji badań.

Projekt grafi czny:

Katarzyna Siemieniako

Korekta, skład:

Krzysztof Rutkowski ISBN 978-83-63870-07-2

SPIS TREŚCI

Z recenzji wydawniczych . . . .5

Od autorów . . . .8

CZĘŚĆ TEORETYCZNA 11 Refl eksje teoretyczne . . . .12

Metodologia badań . . . .20

ANALIZA DANYCH ZASTANYCH 28 Oferta kulturalna Suwałk w świetle danych urzędowych . . . .29

Konkursy ofert . . . .39

Analiza stron internetowych . . . .44

Strony internetowe . . . .45

Serwisy społecznościowe . . . .47

Analiza kalendarza kultury . . . .50

Kalendarz wydarzeń . . . .52

Organizatorzy wydarzeń . . . .56

Topografi a kultury . . . .59

WYWIADY JAKOŚCIOWE I ILOŚCIOWE 62 Wywiady jakościowe i ilościowe. . . .63

Znajomość i generalna ocena oferty kulturalnej . . . .64

O imprezach cyklicznych i nowych formułach . . . .84

Znajomość i ocena instytucji oraz miejsc kultury . . . .94

Sposoby docierania do informacji o ofercie kulturalnej . . . .104

Rola organizacji pozarządowych i działań oddolnych . . . .112

Rola sportu i turystyki . . . . 116

Bariery uczestnictwa w kulturze . . . .120

Uczestnicy i (nie)uczestnicy kultury . . . .126

WNIOSKI I REKOMENDACJE 145 Aneks. Kwestionariusz wywiadu CATI . . . .151

Wykaz tabel . . . .166

Wykaz wykresów . . . .166

Wykaz ilustracji . . . . 167

5

Z RECENZJI WYDAWNICZYCH

Nowe kierunki, nowe drogowskazy. Współczesna kondycja kultury w Suwałkach – praca trojga młodych socjologów z Fundacji „SocLab” i Uniwersytetu w Bia- łymstoku – nie jest typowym (urzędowym lub naukowym) raportem, składają- cym się z suchych tabel, zestawień statystycznych, nudnych analiz dokumentów i rozporządzeń etc., ale jest przykładem dobrej socjologicznej roboty – dobrze prze- myślanym, zaplanowanym i wykonanym przedsięwzięciem badawczym, które dostarcza interesujących informacji mogących stanowić podstawę planowania działań praktycznych służących zaspokojeniu ważnych potrzeb społecznych. Auto- rzy raportu wychodzą od przyjęcia niezwykle trafnej metafory „ruchu”, opisującej kondycję kultury w Suwałkach – ów ruch realizuje się w realnej i symbolicznej

„przestrzeni” wypełnionej miejscami, w których funkcjonuje kultura, to również

„mapa” służąca do orientacji w tej przestrzeni, „drogowskazy” oraz same zdarze- nia kulturowe. Ta organizująca myślenie, ogląd i opis kondycji kultury metafora wymaga szerokiego spojrzenia na samą kulturę: na „ofertę” kulturową, jej funk- cjonowanie w otoczeniu nowych form komunikacji społecznej (media, Internet, serwisy społecznościowe) oraz analizy zmieniających się form samych wydarzeń kulturowych. W tym zakresie raport przynosi bogatą dokumentację stanu kul- tury w Suwałkach, jej form instytucjonalnych, analizę czynników sprzyjających i niesprzyjających uczestnictwu w kulturze. […].

Autorzy nie ograniczają się jedynie do rejestracji zjawisk, dostrzegają rów- nież przemiany, które być może mają sens ogólniejszy, niezwiązany specyfi cznie z Suwałkami i regionem, będąc „drogowskazami” trwałych kierunków przemian.

[…] To spojrzenie w przyszłość poprzez dostrzeganie istotnych procesów zmian wymaga już dziś podjęcia sensownych działań związanych z wypracowaniem no- wych narzędzi aktywizacji kulturowej, wspierania obywatelskich form twórczości, nowych instrumentów monitorowania rozwoju kultury zarówno przez GUS, jak i przez organizacje społeczne, kryteriów oceny jej wartości.

6

Z RECENZJI W YDAWNICZYCH

[Cenną inicjatywą] jest podjęta przez Autorów – na podstawie badań ilościo- wych i jakościowych – próba określenia typów postaw osób uczestniczących i nie- uczestniczących w kulturze. Tego rodzaju typologie mają niezwykle doniosłą wartość z punktu widzenia sensowności i efektywności podejmowanych dzia- łań praktycznych: pozwalają określić profi l socjodemogafi czny kategorii, ogólny obraz jej sposobu postrzegania świata, wartościowania zjawisk kulturowych.

Inaczej musimy się komunikować z „obytymi” lub „wszytkożernymi” uczestni- kami kultury, co innego oferować tym, którzy cenią kulturę eventu lub oczekują od niej zaspokojenia potrzeby rozrywki. W przypadku osób nieuczestniczących w kulturze znaczenie podstawowe ma trafne rozpoznanie czynników zniechęca- jących – czy wynikają one z frustracji, nadmiaru zajęć, ogólnej pasywności; jakie czynniki mogą dawać nadzieję na aktywizację nieuczestnika, a jakie określają trwałe wykluczenie z wszelkich form aktywności. Przedstawiona przez Autorów lista rekomendacji stanowi logiczne ujęcie wniosków wypływających z treści raportu. Nie jest to więc jedynie „diagnoza bez konsekwencji” lub „lista życzeń”, ale warte przemyślenia przez animatorów kultury (na szczeblu samorządowym i organizacji pozarządowych) rzeczywiście nowe drogowskazy nowych kierunków.

Praca Nowe kierunki, nowe drogowskazy zasługuje na wysoką ocenę me ry- toryczną i z całą pewnością zasługuje na publikację i szerokie rozpowszechnienie.

Dr hab. Jan Poleszczuk, prof. UwB

Monografi a wpisuje się w popularny od pewnego czasu nurt badań uczestnictwa w kulturze w lokalnych społecznościach. Autorzy monografi i postawili sobie za cel stworzenie kompleksowej diagnozy suwalskiej oferty kulturalnej. Jest to zadanie ambitne i, jak pokazują dotychczasowe doświadczenia innych badaczy, trudne.

Jednocześnie duże doświadczenie zespołu Fundacji SocLab w prowadzeniu róż- norodnych projektów badawczych z zakresu nauk społecznych oraz ugruntowana pozycja Fundacji w tym obszarze pozwalają oczekiwać wyczerpującej, ciekawej i profesjonalnie przygotowanej publikacji. Oczekiwania te udało się Autorom w du- żym stopniu spełnić.

[…] Autorzy przedmiotem swojego badania uczynili to co jest specyfi czne dla lokalnego kontekstu abstrahując od powszechnych i dominujących w kulturze polskiej wzorów kulturowych. To dobrze. Takie podejście pozwala bowiem na uchwycenie unikalnego charakteru badanej społeczności lokalnej. To na poziomie lokalnym dynamika zmian kulturowych ujawnia się z największą intensywnością.

Z RECENZJI W YDAWNICZYCH

Jednocześnie takie podejście pozwala na uchwycenie ciekawych zjawisk społecz- nych i procesów poprzez wyłączenie przed nawias treści kultury dominującej.

Problematyka kultury lokalnej traktowana jest przez Autorów monografi i również jako swoisty wskaźnik innych procesów oraz problemów społecznych.

[…] Wysoka świadomość metodologiczna Autorów gwarantuje wiarygodność wyników. Przedstawione w monografi i badania wpisują się w ważny nurt badań nad społecznościami lokalnymi.

Dr Jacek Bieliński

8

OD AUTORÓW

Przystępując do badania kultury w Suwałkach, zastanawialiśmy się, czy odnaj- dziemy jakiś jej charakterystyczny rys, który świadczyłby o specyfi ce miejsca.

Bardzo szybko okazało się, że motywem, który powraca w różnych kontekstach i elementach badania, jest ruch. Można go rozumieć dwojako. Po pierwsze, jako

„ruch w kulturze”. Często bowiem formułowano opinie, że oferta kulturalna Suwałk w ostatnich latach znacznie się zmieniła, a przeważająca część bada- nych ocenia te zmiany pozytywnie. Wydaje się, że w Suwałkach dzieje się coraz więcej, oferta kulturalna jest bardziej zróżnicowana i na wyższym poziomie.

Pozytywnymi wyznacznikami zmiany stały się przede wszystkim dwa wydarze- nia: rozwój Suwałki Blues Festival oraz oddanie do użytku nowoczesnej siedziby Suwalskiego Ośrodka Kultury.

Po drugie, ruch może być tu również rozumiany bardziej dosłownie. Szcze- gólnie jakościowa część badania pokazała, że mieszkańcy Suwałk często spon- tanicznie włączają we własne rozumienie określenia kultury również kulturę fi zyczną, sport. Zarówno ich wypowiedzi, jak i analiza danych zastanych poka- zuje Suwałki jako miasto poważnie traktujące rozwój sportu wyczynowego oraz kultury fi zycznej mieszkańców. Tym samym temat kultury fi zycznej również znalazł swoje miejsce w naszej publikacji, choć siłą rzeczy w dość ograniczo- nym stopniu. Z tematem kultury fi zycznej i sportu w Suwałkach związana jest również kwestia turystyki. Samo miasto, jak i cała Suwalszczyzna, predyspo- nowane jest wszak do uprawiania oraz rozwoju zarówno turystyki kulturowej, jak i aktywnej. Ciekawa i bogata oferta kulturalna może być ważnym atutem przyciągającym turystów do Suwałk – wydaje się, że mieszkańcy miasta są przekonani o słuszności tej tezy.

Tytułowe kierunki i drogowskazy nawiązują więc do motywu ruchu. Po- kazują drogi, którymi współcześnie podąża suwalska kultura, jej twórcy oraz odbiorcy. W publikacji chcieliśmy zwrócić uwagę na to, że oprócz głównych dróg,

9

OD AUTORÓW

popularnych i docenianych przez mieszkańców, można odnaleźć również mniej uczęszczane szlaki – podobnie jak na turystycznych wyprawach – niekiedy nieco trudniejsze, ale równie interesujące. Są to na przykład różnego rodzaju wydarze- nia przygotowywane przez organizacje pozarządowe lub inicjatywy całkowicie oddolne, siłą rzeczy mniej promowane i mniej znane wśród ogółu mieszkańców.

Są to również wydarzenia ambitne i niszowe, skierowane do wąskich grup od- biorców, ale jednocześnie bardzo potrzebne i istotne.

Drogowskazy służą przede wszystkim pieszym, którzy nie znają trasy. W ta- kiej właśnie sytuacji znajdowaliśmy się jako badacze w chwili rozpoczęcia dia- gnozy kultury w Suwałkach. Nasze osobiste doświadczenia związane z suwalskim życiem kulturalnym były znikome i wyrywkowe. Ma to oczywiście swoje zalety – nie byliśmy skrępowani naszą pamięcią, ocenami, sympatiami czy uprzedze- niami. Z drugiej strony – jesteśmy tego świadomi – niektóre wnioski, do których dochodziliśmy powoli i ostrożnie, są z pewnością rozumiane zupełnie intuicyjnie przez osoby trwale związane z suwalską kulturą. W innych przypadkach, przede wszystkim w ramach badań jakościowych, być może nie zdołaliśmy postawić wszystkich pytań, które na co dzień zadają sobie twórcy i odbiorcy suwalskiej oferty kulturalnej.

Staraliśmy się w miarę dokładnie opisać ofertę kulturalną, tworząc „mapę”

współczesnej kultury w Suwałkach i zaznaczając na niej wszystkie punkty orien- tacyjne oraz najważniejsze szlaki. Mapa powstała w oparciu o badaną metodami jakościowymi i ilościowymi perspektywę odbiorców-mieszkańców miasta, jak również perspektywę twórców. Interesowała nas nie tylko sama oferta kulturalna oraz jej ocena, ale również sposoby promocji wydarzeń i komunikacji pomiędzy twórcami oferty a jej odbiorcami. Zastanawialiśmy się nad występującymi lokal- nie typami uczestników oraz (nie)uczestników kultury, nad barierami uczest- nictwa i możliwościami włączenia jak największej liczby mieszkańców w życie kulturalne Suwałk.

Zdajemy sobie sprawę, że nad niektórymi poruszanymi przez nas wątkami warto jeszcze pochylić się w odrębnych badaniach. Uważamy również, że bar- dziej ogólna, całościowa diagnoza kultury powinna być w przyszłości powtórzona w celu porównania z uzyskanymi przez nas wynikami. Taka jest natura badań społecznych.

Mamy jednocześnie nadzieję, że przygotowana przez nas publikacja stanie się „drogowskazem” dla osób zaangażowanych w suwalską kulturę. Chcieliby- śmy nią zainteresować zarówno przedstawicieli samorządu lokalnego, placó- wek kulturalnych, podmiotów komercyjnych oraz organizacji pozarządowych

OD AUTORÓW

zaangażowanych w tworzenie kultury, jak i wszystkich mieszkańców Suwałk, dla których kultura jest istotną częścią życia. Liczymy, że nasza publikacja nie będzie projektem zamkniętym, ale zaowocuje publiczną dyskusją oraz dalszym rozwojem suwalskiej kultury.

·

CZĘŚĆ TEORETYCZNA

Część teoretyczna

12

REFLEKSJE TEORETYCZNE

Przystępując do badań kultury w Suwałkach, stanęliśmy przed dylematem, w jaki sposób powinniśmy pojęcie kultury defi niować. Nie jest to bynajmniej kwestia wy- łącznie akademicka, choć badacze kultury chętnie zajmują się teoretycznymi pró- bami uściślenia tego pojęcia. Znana jest wszak klasyczna praca Alfreda Kroebera i Clyde’a Kluckhohna Culture. A Critical Review of Concepts and Defi nitions¹, w której autorzy zestawili 168 defi nicji tego pojęcia, a od czasu jej powstania liczba funkcjonujących defi nicji z pewnością znacznie wzrosła. Oczywiście pojęcie to jest rozmaicie rozumiane w zależności od perspektywy badacza – dyscypliny naukowej czy szkoły teoretycznej, jaką reprezentuje. Z perspektywy antropologicznej kulturą jest właściwie niemal wszystko: „[…] od fryzur i sposobów spożywania napojów po określenia używane do dalszych kuzynostwa naszych małżonków”². Socjologowie koncentrują się raczej na kulturze niematerialnej, na którą składa się „wiedza i nauka, sztuka ze wszystkimi jej gałęziami, religia, mity, idee i ideologie, wartości i normy (obyczajowe, moralne i prawne) […] język, który jest głównym środkiem porozumiewania się […]. Podstawowymi wytworami kultury niematerialnej są wartości, normy i symbole”³. Co więcej, w perspektywie socjologicznej kultura nie jest traktowana jako swego rodzaju odrębna, zamknięta całość, ale jest odnoszona do innych zjawisk i procesów społecznych.

Tego rodzaju spostrzeżenia nie ułatwiają jednak kwestii badania kultury, chociażby ze względu na fakt, że każdy człowiek posiada własną, potoczną, często intuicyjną defi nicję tego, czym jest kultura. Sięgając po przykład zaczerpnięty z przeprowadzonych przez nas badań w Suwałkach: niektóre z osób, z którymi rozmawialiśmy, dopytywały, czy w trakcie wywiadu mogą mówić również o spor- cie. Takie pytania wynikały z przeświadczenia, że choć badani na własny użytek

1 A. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and Defi nitions, Cambridge 1952.

2 T. Eagleton, Po co nam kultura?, Warszawa 2012, s. 50.

3 M. Gruchoła, Kultura w ujęciu socjologicznym, „Roczniki Kulturoznawcze”, t. 1, 2010, s. 99.

· CZĘŚĆ TEORETYCZNA · REFLEKSJE TEORETYCZNE REFLEKSJE TEORETYCZNE

13 traktowali sport jako część kultury, nie byli pewni, czy jest to defi nicja właściwa, uznana przez autorytet badaczy. Dylemat, przed jakim stanęliśmy, rozpoczynając badania, w istocie dotyczył więc tego, w jaki sposób zaznaczymy „terytorium” ba- dań, czyli ten zakres tematyczny, któremu będziemy starali się przyjrzeć możliwie najdokładniej.

Ostatecznie zakres ten został wyznaczony pomiędzy trzema podstawowymi kategoriami. Pierwszą z nich jest suwalska oferta kulturalna, rozumiana jako instytucje i organizacje zajmujące się w mieście kulturą, konkretne „miejsca kul- tury”, którymi te podmioty administrują, oraz przygotowywane przez nie wyda- rzenia, imprezy, projekty. Oferta kulturalna była przez nas traktowana możliwie szeroko, co oznacza, że w obszarze zainteresowań znalazły się również wydarzenia związane ze sportem, rekreacją i turystyką. Drugą kategorią było uczestnictwo w kulturze, czyli sposoby korzystania z oferty kulturalnej, praktykowane przez mieszkańców miasta. Trzecią kategorię stanowiły oceny i wyobrażenia dotyczące suwalskiej kultury, które – choć często wynikają z doświadczeń uczestników – nie muszą być wcale związane z rzeczywistymi praktykami udziału w kulturze.

W przestrzeni pomiędzy tymi kategoriami znalazła się natomiast kwestia wy- miany informacji na temat lokalnej kultury. Z jednej strony dotyczy ona promocji wydarzeń kulturalnych, czyli informacji przekazywanych od twórców do odbiorców oferty kulturalnej, z drugiej – informacji zwrotnych, ewaluacji twórców oferty kulturalnej, dokonywanej przez odbiorców kultury. Warto zwrócić uwagę, że infor- macje zwrotne od odbiorców często nie mają szansy na werbalizację w przestrzeni publicznej, można natomiast próbować odczytywać je pośrednio, na przykład z fre- kwencji podczas określonych wydarzeń czy w konkretnych placówkach. Tak czy inaczej kwestia komunikacji pomiędzy twórcami i odbiorcami oferty również zo- stała uznana za istotną część badania.

W naszej opinii tak zakreślony obszar stwarza możliwości, by przyjrzeć się bliżej kilku istotnym kwestiom. Po pierwsze, mówiąc o kulturze, w istocie przed- stawimy ważny fragment współczesnej społeczności Suwałk, zachodzących w niej procesów, istniejących dysproporcji czy potencjalnych problemów społecznych. Po drugie, tego rodzaju badanie powinno dostarczać wiedzy praktycznej, ułatwia- jącej planowanie i prowadzenie polityki kulturalnej na szczeblu lokalnym. Oczy- wiście niniejsza diagnoza jest przede wszystkim rodzajem fotografi i, statycznym przedstawieniem obecnego stanu kultury w Suwałkach. Naszym zdaniem istnieje więc potrzeba stałego monitorowania najważniejszych procesów dotyczących życia kulturalnego w mieście. Pozwoliłoby to nie tylko na dokładniejsze prognozowanie istotnych trendów, ale również na sprawdzanie, na ile skuteczne są działania z za-

REFLEKSJE TEORETYCZNE

14

REFLEKSJE TEORETYCZNE

kresu polityki kulturalnej, rozumianej jako „świadome, zgodne z założonymi celami i wartościami, wpływanie na procesy kulturowe w celu pobudzania uczestnictwa w kulturze i jej demokratyzacji, tworzenie korzystnych warunków dla twórczości, zachowania duchowego i materialnego dorobku pokoleń, przygotowania – poprzez edukację – nowych pokoleń do dziedziczenia tego dorobku, czyli przekazu kanonu kultury danej społeczności oraz sprzyjania jej udziałowi w komunikacji między kulturami”⁴.

Naukowa refl eksja na temat współczesnej kultury – zarówno w Polsce, jak i na świecie – skierowana jest w stronę pewnych charakterystycznych trendów, które wydają się istotne również w kontekście przeprowadzonych badań życia kulturalnego Suwałk. Warto opisać w skrócie niektóre z nich – w ten sposób pod- jęte przez nas zagadnienia badawcze oraz wybory metodologiczne mogą stać się bardziej przejrzyste dla czytelników.

Po pierwsze, obieg współczesnej kultury jest w coraz większym stopniu organi- zowany przez tzw. drugi i trzeci sektor, tzn. placówki komercyjne oraz organizacje pozarządowe (NGO) czy wręcz luźne, tworzone ad hoc ruchy oddolne. Szczególnie organizacje typu NGO, działające przede wszystkim w trybie projektowym (gran- towym), często bez własnego zaplecza infrastrukturalnego, pozostają w ścisłych, choć niejednoznacznych relacjach z instytucjami publicznymi. Zewnętrznemu obserwatorowi coraz trudniej jest ustalić na przykład, ile wydarzeń muzealnych zostało zorganizowanych przez same muzea, w ilu natomiast przypadkach insty- tucje te użyczały lub wynajmowały swoją przestrzeń organizacjom pozarządowym.

Informacja taka może być natomiast kluczowa dla zrozumienia charakteru oferty kulturalnej oraz ilościowych wskaźników uczestnictwa w kulturze. Nietrudno wyobrazić sobie bowiem sytuację, w której na co dzień „martwe”, nieatrakcyjne muzeum ożywa w momentach, kiedy w jego murach organizowane są oddolne, interesujące lokalną społeczność wydarzenia. Każda rzetelna, całościowa próba opisu współczesnego stanu kultury powinna więc wychodzić zdecydowanie poza jej rozumienie jako domeny instytucji publicznych.

Po drugie, pomimo ciągłego funkcjonowania w dyskursie publicznym prze- brzmiały stał się już dychotomiczny podział na pozytywnie wartościowaną „kulturę wysoką” (elitarną) oraz „kulturę niską” (masową, popularną). Co więcej, deprecjo- nowanie tzw. kultury niskiej może znacznie zacierać obraz współczesnej kultury.

Dla przykładu, w ofi cjalnych opracowaniach dotyczących stanu kultury, przygoto-

4 K. Krzysztofek, Polityka kulturalna w międzynarodowych raportach o kulturze, [w:] Problemy zarządzania sferą kultury i turystyki, red. K. Mazurek-Łopacińska, Warszawa–Wrocław 1999, s. 11.

· CZĘŚĆ TEORETYCZNA · REFLEKSJE TEORETYCZNE REFLEKSJE TEORETYCZNE

15 wywanych przez Główny Urząd Statystyczny, co prawda odnaleźć można informacje na temat imprez masowych bądź też kin, próżno szukać jednak danych na temat klubokawiarni czy klubów muzycznych, które – szczególnie w większych miastach – ale jak pokazało badanie również w Suwałkach – należą obecnie do najbar dziej aktywnych i popularnych podmiotów tworzących ofertę kulturalną. Nie wspomi- nając już o zwykłych dyskotekach, pubach, lokalach gastronomicznych, w których kultura – abstrahując od jej poziomu i estetyki – faktycznie żyje. W ramach badania kondycji kultury w Suwałkach posługujemy się pojęciami kultury wymagającej oraz lekkiej, które skonstruowaliśmy na użytek badań ilościowych i które odnoszą się do deklarowanych praktyk uczestnictwa w kulturze⁵. Pojęcia te w jakimś stopniu pokrywają się z tradycyjnym podziałem na kulturę wysoką i niską, odżegnują się jednak od wartościowania poszczególnych praktyk odbiorców kultury. Poza tym wielu badaczy podkreśla, że współczesne wydarzenia kulturalne często mają cha- rakter patchworkowy i trudno jest wyznaczyć wyraźną granicę między tym, co, powiedzmy, ambitne, a tym, co wyłącznie rozrywkowe. Należy zatem podkreślić, że wskazane tu pojęcia mają raczej charakter porządkujący aniżeli analityczny.

Trzecia kwestia wiąże się ze zmianą charakteru placówek kultury. Według tradycyjnych wyobrażeń biblioteki służą do udostępniania księgozbiorów, muzea – eksponatów, obiekty działalności wystawienniczej – dzieł sztuki itd. Tymczasem współczesna oferta kulturalna w większości wypadków nie uznaje tak ustalonych ram lub je przełamuje. Dla przykładu, wspomniane wyżej klubokawiarnie mogą zamiennie lub w tym samym czasie pełnić funkcję galerii, klubu dyskusyjnego, świetlicy organizującej warsztaty artystyczne, dyskoteki, kina, teatru i innych instytucji. Współczesnych odbiorców kultury nie dziwią też raczej takie zjawiska, jak warsztaty edukacyjne lub seanse fi lmowe, przeprowadzane w muzeach, pokazy tańca nowoczesnego w teatrze, koncerty muzyki elektronicznej w operze i inne – niekiedy egzotyczne – przykłady łączenia oferty z konkretnymi placówkami lub przestrzeniami. Zjawiska te korespondują ponadto ze spostrzeżeniem wyrażonym między innymi przez Tomasza Szlendaka o zadomowieniu się w polskiej rzeczywi- stości tak zwanej „kultury eventu”. Owe eventy w dużej mierze pokrywają się co prawda z występującą w języku potocznym kategorią imprez masowych, ale nie są

5 Uczestnicy kultury lekkiej to respondenci, którzy brali udział w jednym z następujących wy- darzeń: bezpłatny koncert lub festyn plenerowy, seans fi lmowy w kinie, oglądanie serwisów fi lmowych, impreza sportowa lub mecz, dyskoteka lub zabawa. Uczestnicy kultury wymagającej brali udział w takich wydarzeniach, jak wizyta w bibliotece publicznej, płatny koncert muzyczny (nie w operze, fi lharmonii), wystawa w muzeum, spektakl teatralny, wizyta w lokalnym domu kultury, wystawa sztuki w galerii lub koncert fi lharmoniczny. Więcej na ten temat w rozdziale opisującym wyniki wywiadów jakościowych i ilościowych.

REFLEKSJE TEORETYCZNE

16

REFLEKSJE TEORETYCZNE

z nią tożsame chociażby ze względu na fakt, że „impreza masowa” jest ściśle okre- śloną kategorią prawną⁶, której warunków event wcale nie musi spełniać. Myślenie o kulturze i tworzenie jej poprzez eventy – czyli najogólniej mówiąc, zazwyczaj duże, promowane jako niepowtarzalne wydarzenia kulturalne – wiąże się z określonymi konsekwencjami⁷. Istotą „kultury eventu” jest bowiem zacieranie się podziałów na zinstytucjonalizowane dziedziny sztuki oraz wielozmysłowy charakter odbioru.

Rozmaite formy kultury i sztuki mieszają się ze sobą w obrębie zbiorczych wyda- rzeń, które dla wielu odbiorców stają się podstawowym sposobem uczestnictwa w kulturze⁸. Fenomenem jest tutaj rozkwit różnego rodzaju festiwali.

Warto zwrócić uwagę, że między innymi w związku z przełamywaniem tra- dycyjnych ról instytucji kultury oraz jej festiwalizacją coraz częściej do kategorii kultury włącza się również wszelkie działania związane z turystyką, sportem, rekreacją, działalnością placówek gastronomicznych. Przykładem tego jest choćby defi nicja „żywej kultury” stworzona przez Barbarę Fatygę i mówiąca, iż jest to „wie- lowymiarowe środowisko (milieu) życia jednostek i grup społecznych oraz funkcjo- nowania instytucji społecznych, w którym zachodzą dynamiczne procesy, rozwijają się praktyki kulturowe, powstają mniej lub bardziej trwałe rezultaty (materialne i niematerialne wytwory) praktyk. Zarówno jednostki, grupy, instytucje, procesy, praktyki, jak i ich wytwory charakteryzują się zróżnicowanym, najczęściej wielo- warstwowym i zmiennym nacechowaniem aksjologicznym oraz zróżnicowanymi, zmiennymi i wielowarstwowymi, najczęściej polisemicznymi, znaczeniami”⁹. Abs- trahując od kwestii przyjęcia określonych defi nicji, również praktyka działania samorządów terytorialnych pokazuje, że kultura jest często nierozerwalnie – po- przez organizację struktury administracyjnej na poziomie lokalnym bądź też treść opracowywanych dokumentów strategicznych – związana z kwestiami turystyki czy sportu. Często zdarza się więc na przykład, że ci sami urzędnicy odpowiadają za wszystkie wymienione wyżej obszary, a w strategiach rozwoju lub promocji miast płynnie łączy się kwestie rozwoju turystyki i kultury¹⁰.

Po czwarte, zarówno oferta kulturalna, jak i udział w kulturze są współcze- śnie w coraz większym stopniu oderwane nie tylko od przestrzeni konkretnych

6 Reguluje ją Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych.

7 Przykładem opracowania prezentującego afi rmatywne podejście do kategorii eventu w zarzą- dzaniu kulturą jest praca J. B. Bączka Psychologia eventu (Warszawa 2011).

8 T. Szlendak, Aktywność kulturalna, [w:] Kultura miejska w Polsce z perspektywy badań jakościo- wych, red. W. Burszta i in., Warszawa 2010, s. 114.

9 B. Fatyga, Żywa kultura, [w:] Słownik Teorii Żywej Kultury, http://ozkultura.pl/wpis/111/5 [dostęp:

1.11.2014].

10 Zwraca na to uwagę m.in. opracowanie Miejskie polityki kulturalne. Raport z badań, Warszawa 2013, http://publica.pl/wp-content/uploads/2014/01/miejskiepolkulturalne_fi n.pdf [dostęp: 1.11.2014].

· CZĘŚĆ TEORETYCZNA · REFLEKSJE TEORETYCZNE REFLEKSJE TEORETYCZNE

17 instytucji, ale wręcz od przestrzeni fi zycznej w ogóle. Przejawem tego zjawiska jest chociażby coraz powszechniejsze wyprowadzanie wydarzeń kulturalnych w przestrzeń publiczną, poza mury instytucji. Wiąże się to z określonymi konse- kwencjami zarówno dla odbiorców, jak i badaczy kultury. Dla przykładu, wystawa przygotowana przez placówkę muzealną i umieszczona w przestrzeni publicznej może być łatwo zapisana jako aktywność tejże placówki, ale czy możliwe jest do- kładne oszacowanie liczby przechodniów, którzy zatrzymają się, aby ją obejrzeć?

W związku z tym, na ile wiarygodne jest określanie wskaźników uczestnictwa w kulturze na podstawie liczby osób zwiedzających muzea lub galerie sztuki?

Jeszcze większe trudności sprawia obserwacja aktywności kulturalnej w świecie wirtualnym, która tylko na pozór jest łatwo kwantyfi kowalna przy pomocy sta- tystyk „kliknięć” w poszczególne linki. Treści kultury umieszczane w Internecie mają bowiem tendencję do rozprzestrzeniania się, (nie zawsze legalnego) kopiowa- nia, twórczego przetwarzania¹¹, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia precyzyjne ustalenie liczby odbiorców. Dla przykładu, upowszechnienie Internetu, sieciowych bibliotek oraz systemów wymiany plików z książkami elektronicznymi z pewnością wpływa w jakiś sposób na statystyki korzystania z tradycyjnych bibliotek, ale skala tego zjawiska wymyka się prostym szacunkom. W tym kontekście złudne wydaje się choćby wnioskowanie o poziomie czytelnictwa w Polsce wyłącznie na podstawie liczby wypożyczeń bibliotecznych oraz liczby sprzedanych książek. Co więcej, wirtualne uczestnictwo w kulturze współcześnie często konkuruje z uczest- nictwem w tradycyjnym sensie. Istniejąca dzięki rozwojowi nowych technologii możliwość zapośredniczenia udziału w konkretnym wydarzeniu przez Internet – co było skądinąd bezpośrednią przyczyną powstania popularnego serwisu YouTube¹² – sprawia, że pewne zbiorowości ważną część swojego uczestnictwa w kulturze przenoszą do sieci. Jest to szczególnie istotne w przypadku tych grup, które z róż- nych przyczyn nie mogą uczestniczyć w wydarzeniach kulturalnych bezpośrednio, na przykład osób młodych lub mieszkańców mniejszych miejscowości, w których oferta kulturalna nie jest bardzo zróżnicowana. Tym samym, choć uczestniczą oni w kulturze zgodnie ze swoimi zainteresowaniami, mogą przejść na stronę (nie) uczestnictwa w tradycyjnym sensie, to znaczy wycofać się z uczestnictwa w wyda- rzeniach organizowanych przez lokalne, tradycyjne placówki kultury.

Piątą kwestią jest wreszcie związana również częściowo z przenoszeniem się aktywności kulturalnej do świata wirtualnego nieadekwatność podziału na

11 Pisał o tym na przykład E. Bendyk, Kultura YouTube, [w:] Wideo online a kultura uczestnictwa, red. J. Burgess i in. Warszawa 2011.

12 M. Majorek, Kod YouTube. Od kultury partycypacji do kultury kreatywności, Kraków 2015, s. 19.

REFLEKSJE TEORETYCZNE

18

REFLEKSJE TEORETYCZNE

twórców i odbiorców. Jedną z cech charakterystycznych współczesnej kultury jest bowiem często rozumienie odbioru jako jej (współ)tworzenia. Kategoria tworzenia jest przy tym kluczowa nie tylko dla zrozumienia takich popularnych i w zasadzie mocno zakorzenionych już typów wydarzeń, jak warsztaty artystyczne i eduka- cyjne lub konkursy i przeglądy amatorskiej twórczości, ale również dla stosunkowo nowych, rozwijających się form wydarzeń kulturalnych, takich jak gra miejska, slam poetycki, barcamp itp.

W związku z dynamicznymi zmianami we współczesnej kulturze w ciągu ostat- nich lat ukazało się w Polsce wiele publikacji i raportów z badań dotyczących stanu kultury zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i lokalnym. W związku z tym trendem powstał nawet pod kierownictwem Tomasza Szlendaka i Krzysztofa Olech- nickiego Raport o raportach. Wielowymiarowa i wielofunkcyjna ocena trafności, recepcji i użyteczności raportów o stanie kultury¹³. Niektóre z najnowszych publikacji stanowiły dla nas inspirację w refl eksji nad zakreśleniem obszaru zainteresowań badawczych, inne zwróciły naszą uwagę ze względu na swoją formę.

W związku z tym chcielibyśmy wspomnieć o serii raportów ukazujących się w ramach programu „DNA miasta”. Jego istotą jest nadanie badaniom społecz- nym sensu praktycznego oraz upominanie się o rolę mieszkańców w kształtowaniu lokalnych polityk kulturalnych. W 2013 r. ukazał się raport z badań pt. Miejskie polityki kulturalne, obejmujący zasięgiem aż 66 polskich miast (w tym Suwałki), gromadzący wiedzę na temat wizji, defi nicji i funkcjonowania polityk kulturalnych we współczesnej Polsce. W 2014 r. ukazała się diagnoza kultury wojewó dztwa war- mińsko-mazurskiego Kultura pod pochmurnym niebem. Zaletą tej pu blikacji, przy- gotowywanej pod kierownictwem profesor Barbary Fatygi, jest szerokie rozumienie kultury oraz poszukiwanie lokalnej specyfi ki i uwarunkowań życia kulturalnego.

Inspirujące było również opracowanie wydane w 2012 r. przez Instytut Kultury Miejskiej (IKM) w Gdańsku pt. Poszerzanie pola kultury. Diagnoza potencjału sek- tora kultury w Gdańsku. Gdańscy naukowcy w raporcie szczegółowo przyjrzeli się obszarowi położonemu na styku kultury i ekonomii, który w dużym stopniu może de- terminować współczesną dynamikę kultury. W 2014 r. IKM w Gdańsku wydał tom poświęcony (nie)uczestnictwu w kulturze, który pomógł nam zwrócić się ku istotnej kategorii aktorów społecznych, jakimi są właśnie (nie)uczestnicy. Autorzy raportu Punkty styczne. Między kulturą, a praktyką (nie)uczestnictwa namawiają, by nie po- przestawać wyłącznie na zauważaniu tych, którzy w sposób tradycyjny nie chcą czy

13 Raport o raportach. Wielowymiarowa i wielofunkcyjna ocena trafności, recepcji i użyteczności raportów o stanie kultury, http://www.beczmiana.pl/1158,raport_o_raportach_o_kulturze.html [dostęp: 1.07.2015].

REFLEKSJE TEORETYCZNE REFLEKSJE TEORETYCZNE

nie mogą uczestniczyć w propozycjach instytucji kulturalnych i podobnych podmio- tów, ale bacznie przyglądać się ich (nie)praktykowaniu kultury. Badacze pokazują bowiem, że (nie)uczestnictwo ma wiele tytułowych punktów stycznych z uczestnic- twem w kulturze, jak również – co podkreśla recenzujący publikację prof. Marek Krajewski – wskazują na wagę społecznych barier związa nych z uczestnictwem, np.

zbyt absorbujących relacji zawodowych, rodzinnych, małej mobilności, utrudnień przestrzennych i wielu innych. Można więc stwierdzić, że publikacja gdańskich ba- daczy pozwala na kategorię (nie)uczestników spojrzeć łaskawiej, a (nie)po dejmowane przez nich praktyki łączyć z wieloma wymiarami życia społecznego, uciekając od pojedynczego skojarzenia z lenistwem czy brakiem funduszy.

Badania kultury nie są domeną wyłącznie dużych miast. Jesteśmy świadomi, że miasta średniej wielkości, szczególnie mające za sobą okres bycia stolicami woje- wództw w latach 1975–1999, mają swoją specyfi kę wynikającą z wielkości, trendów ekonomicznych i demografi cznych, lokalnych tradycji oraz niedawnej przeszłości naznaczonej niekiedy (re)sentymentem. Tym samym życie kulturalne tego rodzaju miejscowości wymaga, by te uwarunkowania jak najpełniej uwzględnić. W tym kontekście pouczające były na przykład opracowania z serii Lokalne Mapy Kul- tury, opracowane na zlecenie Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Obserwatorium Kultury 2010, czy wydany w 2010 r. raport Kulturalne potencjały i defi cyty miast powiatowych. Inspirujący intelektualnie, choć nie w wymiarze naukowym, był dla nas również reporterski projekt Miasto Archipelag, opisujący współczesne funkcjonowanie byłych miast wojewódzkich¹⁴. Szeregu informacji na temat współczesnych Suwałk oraz najnowszej historii miasta dostarczyła wieloau- torska publikacja Suwałki. Miasto nad Czarną Hańczą¹⁵.

Na koniec należy podkreślić, że aparat teoretyczny oraz metodologiczny wyko- rzystany w badaniach kultury w Suwałkach w dużej mierze został wypracowany przez zespół badawczy Fundacji „SocLab” przy okazji badań kultury w Białym- stoku, których pokłosiem była publikacja Spacer po utartych ścieżkach. O spotka- niach białostoczan z kulturą (2014). W związku z tym w dalszej części publikacji kilkakrotnie będziemy powoływać się na refl eksje i wyniki zawarte właśnie w tym opracowaniu. W innych przypadkach – przede wszystkim omawiając wyniki bada- nia ilościowego – będziemy odwoływać się z kolei do raportu Diagnoza partycypacji w kulturze w województwie podlaskim, przygotowanego przez zespół Fundacji

„SocLab” w 2012 r.

14 http://www.miastoarchipelag.pl/ [dostęp: 1.07.2015].

15 Suwałki. Miasto nad Czarną Hańczą, Suwałki 2005.

20

METODOLOGIA BADAŃ

Podstawowym celem badania, którego wyniki zostaną zaprezentowane poni- żej, było przeprowadzenie kompleksowej diagnozy suwalskiej oferty kulturalnej.

W związku z tym do głównych zadań zespołu badawczego należało szczegółowe ustalenie typów i proporcji wydarzeń kulturalnych odbywających się w Suwał- kach, jak również opinii na temat życia kulturalnego oraz stylów uczestnictwa w kulturze prezentowanych przez mieszkańców miasta. Te dwa aspekty, które dla uproszczenia można określić mianem obiektywnego i subiektywnego, wpływają na siebie wzajemnie, tworząc życie kulturalne na poziomie lokalnym. Wiadomo wszak, że nawet stosunkowo skromna i niewyszukana oferta może być uznana za zupełnie wystarczającą tam, gdzie społeczność nie wykazuje się wysokim ka- pitałem kulturowym oraz aspiracjami. Z drugiej strony najstaranniej dobrana i przygotowana oferta kulturalna przejdzie bez echa, jeśli zabraknie odpowied- niej edukacji kulturalnej lub komunikacji pomiędzy jej twórcami a odbiorcami.

Tym samym, aby jak najdokładniej ustalić rzeczywisty stan i dynamikę życia kulturalnego w Suwałkach, w trakcie badania zastosowano szereg różnych metod i technik badawczych – zarówno ilościowych, jak i jakościowych.

Najważniejszą ilościową częścią badania były wywiady kwestionariuszowe przeprowadzone w lipcu 2015 r. na reprezentatywnej próbie mieszkańców Su- wałk. Wywiady przeprowadzono w standardzie CATI (Computer Aid Telephone Interview), co oznacza, że były to wywiady telefoniczne wspomagane kompute- rowo.

Dobór próby do badania CATI miał charakter losowo-kwotowy. Jego celem było zapewnienie reprezentatywności wyników uzyskanych w trakcie badania – na podstawie danych otrzymanych w badaniu można wnioskować o całej populacji (tj. o mieszkańcach Suwałk). Należy jednak pamiętać, iż reprezentatywność doty- czy jedynie zmiennych, które stanowiły podstawę tworzenia kwot, tj. płci i wieku.

Badanie odbyło się wśród mieszkańców Suwałk na próbie N=375, w wieku 15+.

Liczba wywiadów dopuszcza błąd statystyczny na poziomie nie większym niż

· CZĘŚĆ TEORETYCZNA · METODOLOGIA BADAŃ METODOLOGIA BADAŃ

21 5%, co powinno wyraźnie pokazać najważniejsze zjawiska i procesy związane ze współczesną kulturą w Suwałkach. Operatem losowania była baza teleadresowa mieszkańców Suwałk.

Na podstawie informacji zawartych w Banku Danych Lokalnych¹⁶ dokonano rozkładu liczebności dwóch zmiennych (płci i wieku) stanowiących podstawę kwot w próbie (tabela 1).

Tabela 1. Struktura populacji mieszkańców Suwałk (według danych z Banku Danych Lo- kalnych)¹⁷

Ogółem Mężczyźni Kobiety

15–19 4323 2244 2079

20–24 5208 2614 2594

25–29 6088 3085 3003

30–34 5663 2828 2835

35–39 5051 2504 2547

40–44 4492 2169 2323

45–49 4683 2194 2489

50–54 5464 2589 2875

55–59 5296 2448 2848

60–64 4205 1922 2283

65–69 2437 1102 1335

70–74 1765 685 1080

75–79 1622 605 1017

80–84 1188 402 786

85 i więcej 909 225 684

Razem 58 394 27 616 30 778

Źródło: opracowanie własne.

Następnie dokonano agregacji przedziałów wiekowych (tabela 2) oraz roz- pisano próbę N=375 odpowiadającą strukturze populacji mieszkańców Suwałk (tabela 3).

16 Bank Danych Lokalnych, GUS, www.stat.gov.pl/bdl [dostęp: 5.07.2015].

17 http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks [dostęp: 11.05.2015].

METODOLOGIA BADAŃ

22

METODOLOGIA BADAŃ

Tabela 2. Struktura populacji Suwałk na podstawie zagregowanych przedzia- łów wiekowych

Struktura populacji Suwałk według wieku i płci

ogółem mężczyźni kobiety

15–24 9531 4858 4673

25–34 11 751 5913 5838

35–49 14 226 6867 7359

50–64 14 965 6959 8006

65 i więcej 7921 3019 4902

Razem 58 394 27 616 30 778

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 3. Struktura próby w badaniu na podstawie zagregowanych przedzia- łów wiekowych populacji Suwałk

Struktura próby według wieku i płci

ogółem mężczyźni kobiety

15–24 61 31 30

25–34 76 38 38

35–49 91 44 47

50–64 96 45 51

65 i więcej 51 19 32

Razem 375 177 198

Źródło: opracowanie własne.

Ze względu na fakt, iż w procesie partycypacji w kulturze niezwykle istotną zmienną pozostaje wykształcenie, zmienna dotycząca poziomu edukacji została po badaniu ilościowym poddana procedurze ważenia, aby uzyskać strukturę zbli- żoną do struktury populacji mieszkańców Suwałk. Poniżej przedstawiono rozkład zmiennej „wykształcenie mieszkańców Suwałk” na podstawie informacji pocho- dzących z Banku Danych Lokalnych (tabela 4).

· CZĘŚĆ TEORETYCZNA · METODOLOGIA BADAŃ METODOLOGIA BADAŃ

23 Tabela 4. Struktura populacji Suwałk pod względem wykształcenia (według Narodowe-

go Spisu Powszechnego z 2011 r.¹⁸)

Wykształcenie N %

wyższe 10 771 19

średnie i policealne (ogółem) 20 688 37

zasadnicze zawodowe 8909 16

gimnazjalne 3645 7

podstawowe ukończone 10 272 19

podstawowe nieukończone

i bez wykształcenia szkolnego 1063 2

Razem 55 348 100

Źródło: opracowanie własne.

Badanie CATI na tak skonstruowanej próbie zostało zrealizowane przez agen- cję badań rynku IQS w dniach 13–17 lipca 2015 r. Kwestionariusz wywiadu ilo- ściowego zamieściliśmy w aneksie do niniejszej publikacji.

Wywiady kwestionariuszowe zostały skierowane do odbiorców kultury, miały więc przede wszystkim wskazać charakterystyczne opinie oraz style uczestnictwa prezentowane przez badanych w kulturze. Specyfi ka badań ilościowych polega na tym, że dając dość dokładny obraz stanu faktycznego (jak jest?), nie zawsze jest w stanie precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie o jego przyczyny (dlaczego tak jest?), szczególnie jeśli nie wynikają one ze stosunkowo łatwo mierzalnego, socjo- demografi cznego zróżnicowania badanej społeczności (np. płci, wieku, wykształ- cenia, dochodu itp.). Dlatego też autorzy badania postanowili zastosować także metody jakościowe. Opinie na temat suwalskiej oferty kulturalnej zostały zebrane podczas serii zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) oraz indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI).

Zogniskowane wywiady grupowe (FGI, focus group interviews), nazywane również wywiadami fokusowymi, to dyskusje prowadzone przez moderatora- - badacza z grupą rozmówców liczącą najczęściej od 6 do 10 osób, celowo dobraną na podstawie przygotowanego wcześniej scenariusza. Zaletą tej metody jest to, że badani w czasie rozmowy mają czas i możliwość swobodnego formułowania myśli, nie są skrępowani zestandaryzowanym kwestionariuszem oraz pytaniami zamkniętymi. Co więcej, o specyfi ce wywiadów zogniskowanych decyduje fakt, że

18 Tamże.

METODOLOGIA BADAŃ

24

METODOLOGIA BADAŃ

dyskusja nie odbywa się wyłącznie na linii badacz–badany, ale rozmówcy wchodzą również w interakcje między sobą. Sprzyja to społecznemu tworzeniu i uzgadnia- niu opinii, ale także rejestrowaniu różnic oraz ich przyczyn. W czerwcu 2015 r.

przeprowadzono w Suwałkach cztery wywiady zogniskowane, w których łącznie wzięło udział 32 mieszkańców miasta. Odbyły się one w specjalnie przygotowanej do tego sali, wyposażonej w sprzęt do rejestracji dźwięku i obrazu. Dzięki temu każdy wywiad był nie tylko obserwowany na bieżąco przez zespół badawczy, ale również zapisany w formatach audio i video, co pozwoliło na dalszą, drobiazgową analizę rozmów, nie tylko pod względem merytorycznym, ale również na przy- kład językowym. Dwa wywiady zogniskowane zostały przeprowadzone z miesz- kańcami Suwałk, którzy zadeklarowali się jako uczestnicy lokalnych wydarzeń kulturalnych. Rozmówcy zostali zrekrutowani w sposób, który miał gwarantować zróżnicowanie płci, wieku oraz aktywności kulturalnej. W każdej z dwóch grup mieli znaleźć się badani, którzy w ciągu ostatnich trzech miesięcy przynajmniej raz byli na spektaklu teatralnym, koncercie, wystawie w muzeum lub galerii sztuki, na spotkaniu autorskim, uczestniczyli w warsztatach artystycznych lub edukacyjnych. Pozostałe dwa wywiady zogniskowane zostały przeprowadzone z tzw. (nie)uczestnikami kultury. W tych grupach zachowano zróżnicowanie płci i wieku, ponadto na użytek badania wyróżniono dwie kategorie (nie)uczestnictwa.

W jednej z grup znaleźli się rozmówcy, którzy nie uczestniczyli w żadnym wyda- rzeniu kulturalnym w Suwałkach w ciągu ostatnich trzech miesięcy, w drugiej – osoby, które nie uczestniczyły w nich w ciągu całego roku. Podział taki miał na celu wyróżnienie hipotetycznych grup (nie)uczestników krótko- i długotrwałych.

Różnice pomiędzy wypowiedziami badanych z obu grup – jeśli zostałyby odno- towane przez badaczy – miały pomóc w ustaleniu przyczyn braku uczestnictwa w kulturze (np. niewystarczająca oferta kulturalna, nieodpowiednia promocja, brak pieniędzy lub czasu) oraz zakresu możliwości włączania (nie)uczestników do lokalnego życia kulturalnego.

Wywiady zogniskowane (podobnie jak telefoniczne wywiady kwestionariu- szowe) koncentrowały się przede wszystkim na perspektywie uczestników lub (nie)uczestników wydarzeń kulturalnych w Suwałkach. Dlatego też badanie zo- stało uzupełnione wywiadami pogłębionymi przeprowadzonymi z wybranymi lokalnymi twórcami oferty kulturalnej. Indywidualne wywiady pogłębione (IDI, individual in-depth interviews) to rozmowy przeprowadzane pomiędzy badaczem a rozmówcą na podstawie ogólnych dyspozycji. Wywiady zostały zarejestrowane a następnie – w celu dalszej analizy – przeprowadzono ich transkrypcję. W lipcu 2015 r. przeprowadzono pięć takich rozmów z osobami, które zostały wytypowane

· CZĘŚĆ TEORETYCZNA · METODOLOGIA BADAŃ METODOLOGIA BADAŃ

25 na podstawie następujących kryteriów. Po pierwsze, były przedstawicielami in- stytucji aktywnie organizujących ofertę kulturalną w Suwałkach lub były wsk- azywa ne przez uczestników wywiadów zogniskowanych jako osoby szczególnie istotne dla lokalnej kultury. Po drugie, były przedstawicielami różnego rodzaju instytucji – placówek podległych jednostkom samorządu terytorialnego oraz or- ganizacji pozarządowych (NGO). Zakładano również przeprowadzenie rozmowy z przedsiębiorcą zajmującym się m.in. działalnością kulturalną, ale próby uzyska- nia zgody na wywiad z kilkoma ważnymi przedstawicielami sektora komercyj- nego zakończyły się niepowodzeniem. Trudno jest oczywiście wnioskować z mil- czenia tych potencjalnych rozmówców, można jednak zastanawiać się, czy odmowa przedsiębiorców nie wynika z ich osobnej pozycji w życiu kulturalnym miasta, np.

z braku silnych powiązań i wspólnych interesów z placówkami samorządowymi i trzecim sektorem¹⁹. W każdym razie kryteria doboru rozmówców miały nie tylko zapewnić wiedzę ekspercką na temat suwalskiej kultury, ale również zróż- nicować ich punkty widzenia ze względu na odrębne pozycje i charakterystykę własnej działalności. Tym samym wywiady pogłębione w większym stopniu niż wywiady zogniskowane i kwestionariuszowe skupiały się na kwestiach, takich jak polityka kulturalna, otoczenie instytucjonalne, kondycja lokalnego rynku usług kulturalnych.

Oprócz wywiadów zespół badawczy przeprowadził ilościową i jakościową ana- lizę materiałów zastanych, przede wszystkim danych internetowych. Praca z da- nymi zastanymi (desk research) pozwala na bliższe przyjrzenie się obiektywnemu aspektowi suwalskiej oferty kulturalnej, tzn. temu, ile i jakich wydarzeń jest oferowanych, jak wygląda ich promocja oraz komunikacja w Internecie lub też jakie wnioski konkursowe organizacji pozarządowych otrzymują dofi nansowanie Urzędu Miejskiego w Suwałkach. Analiza danych zastanych pozwala również do pewnego stopnia zweryfi kować wypowiedzi odbiorców i twórców oferty kulturalnej uzyskane poprzez wywiady ilościowe i jakościowe.

W ramach wspomnianych wyżej działań dokonano analizy kalendarza wy- darzeń kulturalnych w Suwałkach. Uwzględniono w niej okres od 1 czerwca do 14 lipca 2015 r. oraz okresy wcześniejsze: maj 2013 oraz styczeń i luty 2014 r.

(dane z lat poprzednich zostały zebrane w ramach projektu Obserwatorium Ży- wej Kultury Sieć Badawcza). Wycinkowe informacje zebrane na temat wydarzeń z różnych lat i miesięcy powinny pomóc w lepszym zrozumieniu charakterystyki,

19 Z podobnym oporem ze strony przedstawicieli sektora komercyjnego spotkał się zespół badawczy w czasie badania stanu kultury w Białymstoku w 2014 r.

METODOLOGIA BADAŃ

26

METODOLOGIA BADAŃ

dynamiki oraz topografi i suwalskiej oferty kulturalnej. Podstawowym sposobem pozyskiwania danych do analizy była kwerenda stron internetowych podmiotów przygotowujących ofertę kulturalną, to jest instytucji, organizacji pozarządowych, podmiotów komercyjnych, a także portali informacyjnych, stron lokalnych mediów oraz serwisu Facebook. Ponadto dane z roku 2014 uzupełniono o informacje ze- brane poprzez program internetowy typu crawler, przeszukujący sieć pod kątem występowania na lokalnych stronach słów kluczowych związanych z kulturą.

O specyfi ce i ograniczeniach wynikających z takiego sposobu zbierania materiału badawczego szczegółowo poinformowano w rozdziale omawiającym rezultaty tej części badania. Łącznie uzyskano informacje o 204 wydarzeniach kulturalnych.

Starano się przy tym określić rodzaj wydarzenia, jego cykliczność, podmiot or- ganizujący, jak również ustalić miejsce, w którym się odbyło, oraz powiązanie wydarzenia z kontekstem lokalnym pod względem treści lub formy.

Na podstawie analizy kalendarza wydarzeń wybrano 15 najbardziej aktywnych podmiotów działających w sferze kultury w Suwałkach i przeprowadzono badanie ich obecności w Internecie. Poległo ono na sprawdzeniu zawartości ich ofi cjalnych stron internetowych, narzędzi i zakresu komunikacji z internautami oraz aktywno- ści w serwisach społecznościowych, przede wszystkim na portalu Facebook. W przy- padku tego ostatniego wzięto pod uwagę dane z maja i czerwca 2015 r.

Ostatnim elementem objętym analizą danych zastanych była kwerenda doku- mentów urzędowych. Należały do nich dostępne na stronach Biuletynu Informacji Publicznej wyniki konkursów na działania związane ze sferą kultury, ogłaszanych przez urząd miasta. Analizą objęto wszystkie dostępne dane za lata 2010–2014.

Podczas kwerendy szczególną uwagę zwracano na fi nansowane priorytety oraz rodzaje wnioskowanych projektów, wachlarz organizacji pozarządowych otrzymu- jących dofi nansowanie oraz jego kwoty. Przeanalizowano również dane na temat kultury zbierane i udostępniane przez Główny Urząd Statystyczny. Zwracano przy tym szczególną uwagę na wskaźniki dotyczące fi nansowania kultury, oferty kul- turalnej i frekwencji na wydarzeniach oraz infrastruktury kulturalnej. Uzyskane w ten sposób dane zostały wreszcie uzupełnione o informacje na temat kultury w Suwałkach dostępne w dokumentach strategicznych, takich jak Strategia zrów- noważonego rozwoju miasta Suwałki do roku 2020 lub Strategia promocji miasta Suwałki na lata 2010–2015 oraz danych zebranych w ramach działalności sieci badawczej Obserwatorium Żywej Kultury (Węzeł Podlaski)²⁰.

20 Więcej informacji na stronie: www.ozkultura.pl [dostęp: 1.07.2015].

METODOLOGIA BADAŃ METODOLOGIA BADAŃ

Opis współczesnej kondycji kultury w Suwałkach rozpoczniemy od omówienia wyników analizy danych zastanych (dane urzędowe, analiza stron internetowych oraz kalendarza kultury). Dalsza część publikacji zostanie natomiast poświęcona istotnym danym, które uzyskaliśmy w trakcie przeprowadzania wywiadów ilo- ściowych i jakościowych.

·

ANALIZA DANYCH ZASTANYCH

ANALIZA DANYCH ZASTANYCH

· ANALIZA DANYCH ZASTANYCH ·

29

OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOWYCH

Niektóre aspekty życia kulturalnego zbierane są w formie wskaźników i staty- styk przez powołane do tego instytucje publiczne. Jedną z nich jest Główny Urząd Statystyczny (GUS), który obserwuje między innymi aktywność jednostek samo- rządu terytorialnego oraz placówek im podległych, stan infrastruktury kultury czy uczestnictwo obywateli w wydarzeniach kulturalnych. Dane udostępniane przez Główny Urząd Statystyczny mają swoje wady i zalety. Wady można wiązać przede wszystkim z faktem, że GUS tworzy swoje statystyki na podstawie sztyw- nych, stworzonych na własne potrzeby defi nicji, w związku z czym nie rejestruje szeregu ważnych, nowych zjawisk kulturalnych, szczególnie tworzonych poza instytucjami samorządowymi i państwowymi. Zarzut ten jest o tyle poważny, że współczesna aktywność kulturalna w coraz większym stopniu przełamuje tradycyjne granice i formy tworzenia oraz uczestnictwa w kulturze. Kultura jest również coraz silniej związana z działaniami organizacji pozarządowych (NGO) czy innymi formami oddolnej aktywności obywatelskiej albo – z drugiej strony – z działaniami czysto komercyjnymi. Przyglądanie się aktywności kulturalnej w danej jednostce samorządu terytorialnego wyłącznie na podstawie danych GUS dawałoby więc w najlepszym razie obraz niepełny. Niemniej analiza danych urzędowych, jako jeden z elementów diagnozy kultury, wydaje się niezbędna przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, osoby zainteresowane otrzymują na ich podstawie ilościowe, łatwo mierzalne wskaźniki. Mogą one posłużyć jako swoiste punkty orientacyjne czy „drogowskazy” dla badacza kultury, którego przedmiot badań często sprawia wrażenie ulotnego, niełatwego do zwięzłego opisu. Po drugie, dane statystyczne dają możliwości porównania wyników za- równo w czasie, jak i w przestrzeni. Na podstawie udostępnianych danych często można dostrzec pewne trendy, rozwój, stagnację lub zapaść określonych sfer kultury. Można również porównywać wskaźniki w określonych społecznościach,

OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH

30 30

OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH

na przykład o podobnym położeniu lub strukturze demografi cznej, i w ten sposób otrzymywać pełniejszy obraz stanu kultury.

Porównanie ilościowych wskaźników dotyczących Suwałk ze wskaźnikami innych miast pozwoli więc lepiej zrozumieć współczesną kondycję kultury, przy- najmniej w tych aspektach, które są monitorowane przez GUS. Do porównania z Suwałkami zostało wybranych pięć miast. Najistotniejsze wydaje się porów- nanie z Łomżą oraz Ełkiem, miastami podobnej wielkości. Ełk, jako miasto nieodległe (oddalone o ok. 60 km), choć położone w województwie warmińsko- -mazurskim, pod pewnymi względami może być postrzegane jako konkurencyjne wobec Suwałk. Zwracano na to uwagę zarówno w przeprowadzonych wywiadach zogniskowanych, jak i w ofi cjalnych dokumentach²¹. Łomża, choć geografi cznie oddalona (o ok. 140 km), jest miejscowością, która podobnie jak Suwałki stra- ciła w wyniku reformy administracyjnej w 1999 r. status stolicy województwa i jako miasto na prawach powiatu stała się częścią województwa podlaskiego.

W związku z tym pewne podobne procesy, związane na przykład z restruktu- ryzacją instytucji kultury po 1999 r., mogą służyć jako podstawa do porównań.

W następnej kolejności znalazły się wskaźniki kultury Augustowa i Olecka. Są to miejscowości zdecydowanie mniejsze, ale zorientowane na turystykę, a więc hipotetycznie zainteresowane rozwojem oferty kulturalnej w celu zwiększenia własnej atrakcyjności. Ze względu na bliskie położenie (ok. 30–40 km) rów- nież mogą być postrzegane jako konkurencyjne wobec Suwałk. Podobnie jak w przypadku Ełku, zostało to zauważone zarówno podczas wywiadów zognisko- wanych, jak i w Strategii Promocji Miasta Suwałki na lata 2010–2015²². Wresz- cie ostatnim miastem wybranym do porównania wskaźników jest Białystok, stolica województwa podlaskiego i największe miasto regionu. Podsumowując, wybór miast do porównania podyktowany był przede wszystkim ich względną bliskością geografi czną oraz kulturową. Z perspektywy uwarunkowań admi- nistracyjnych zasadne mogłoby być zestawienie wskaźników Suwałk z innymi polskimi miastami na prawach powiatu (z wybranych warunek ten spełnia Białystok i Łomża) – szczególnie tymi, które w latach 1975–1999 były stolicami województw. Porównanie miejscowości o podobnym statusie prawnym, możliwo- ściach działania oraz najnowszej historii mogłoby powiedzieć więcej na temat poziomu suwalskiej kultury w kontekście ogólnopolskim²³. Wydaje się jednak, że

21 Strategia Promocji Miasta Suwałki na lata 2010–2015, Katowice 2009, s. 19.

22 Tamże.

23 Korzyści z porównania różnych sfer funkcjonowania takich miejscowości przedstawia na przy- kład opracowanie: P. Siłka, Potencjał innowacyjny wybranych miast Polski a ich rozwój gospo-

· ANALIZA DANYCH ZASTANYCH · OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH

31 w związku z nierównomiernym rozwojem kultury w Polsce – zarówno w sferze infrastruktury²⁴, jak i treści oferty kulturalnej – w przypadku niniejszej dia- gnozy istotniejsze jest porównanie w ramach regionu. Miejscowości wzięte pod uwagę do porównań stanowią bowiem dla ich mieszkańców ważniejsze punkty odniesienia niż miasta na prawach powiatu leżące na przykład na zachodniej granicy Polski. Wyjątek stanowić będzie kwestia wydatków samorządów na kulturę, w której miasto Suwałki zostanie porównane z innymi byłymi stoli- cami województw.

Porównanie wybranych wskaźników dostępnych w Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (BDL GUS) – choć nie w każdym przypadku można polegać na ich rzetelności – pokazuje mocną pozycję Suwałk na tle po- zostałych miejscowości w kwestiach fi nansowania kultury, oferty kulturalnej oraz uczestnictwa w kulturze. Stosunkowo najsłabiej Suwałki wypadają w sferze infrastruktury związanej z kulturą. Dokładne wyniki porównań zostaną przed- stawione w poniższej tabeli.

Tabela 5 pokazuje, że miasto Suwałki w 2013 r.²⁵ wydało na kulturę naj- więcej środków budżetowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Wyraźna przewaga Suwałk nad pozostałymi miejscowościami utrzymuje się od roku 2011²⁶. Choć Suwałki ustępują Augustowowi, jeśli chodzi o procent wydatków z budżetu na kulturę, to poziom 5,84% w 2013 r. jest nie tylko zdecydowanie wyższy od poziomu pozostałych uwzględnionych w tabeli miast, ale również od średniej dla województwa podlaskiego (3,18%) oraz dla całego kraju (3,79%).

Suwałki znalazły się wśród 15% gmin i miast na prawach powiatu o najwyż- szym wskaźniku wydatków na kulturę. Wysoki wynik Suwałk wiążę się m.in.

z uwzględnieniem w statystykach środków inwestycyjnych, które w ostatnich latach miasto ponosiło chociażby w związku z budową siedziby Suwalskiego Ośrodka Kultury. Dlatego też w poniższej tabeli przedstawiono dwie kolumny dotyczące wydatków miast w przeliczeniu na 1 mieszkańca: w pierwszej wzięto pod uwagę wszystkie środki na kulturę, w drugiej – wyłączono z obliczeń na- kłady inwestycyjne.

darczy, Warszawa 2012.

24 Por. np. B. Namyślak, Zróżnicowanie poziomu rozwoju sektora kultury w miastach wojewódzkich w Polsce, „Prace Geografi czne”, z. 134, Kraków 2013, s. 101–120.

25 Jest to ostatni rok, za który dostępne są pełne dane dotyczące kultury w porównywanych miej- scowościach. W dalszej części tekstu, jeżeli nie będzie zaznaczone inaczej, dane będą dotyczyć 2013 r.

26 W porównywanej grupie Suwałki miały najwyższy (choć mniej wyraźnie) wskaźnik wydatków budżetowych na kulturę w przeliczeniu na jednego mieszkańca także w latach 2001–2003 oraz 2007–2008.

OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH

32 32

OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH

Tabela 5. Wskaźniki wydatków jednostek samorządu terytorialnego na kulturę w 2013 r.

Miejscowość Ludność

Wydatki na kulturę z budżetu miast w przeliczeniu na 1 mieszkańca (w zł)

Wydatki na kulturę z budżetu miast

w przeliczeniu na 1 mieszkańca

bez środków inwestycyjnych

(w zł)

Wydatki na kulturę w całości

wydatków budżetów miast

(w %)

Suwałki 69 500 258,60 167,61 5,84

Łomża 60 100 135,72 115,61 3,07

Ełk 59 700 78,62 77,16 2,97

Augustów 30 700 215,59 71,59 7,74

Olecko 22 300 109,05 90,21 3,50

Białystok 294 600 93,31 85,00 1,91

Źródło: opracowanie własne, Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (BDL GUS).

Na tle innych polskich miast będących stolicami województw w latach 1979–1999 wydatki Suwałk na kulturę w przeliczeniu na jednego mieszkańca (z wyłączeniem środków inwestycyjnych) przedstawiają się następująco:

Tabela 6. Wydatki na kulturę z budżetów miast w przeliczeniu na 1  mieszkańca bez środ- ków inwestycyjnych w 2013 r.

Miejscowość Ludność

Wydatki na kulturę z budżetu miast w przeliczeniu na 1 mieszkańca bez środków

inwestycyjnych (w zł)

Płock 122 815 191,86

Jelenia Góra 81 985 187,72

Krosno 4 7223 182,59

Suwałki 69 500 167,61

Koszalin 109 170 157,53

Zamość 65 255 152,66

Słupsk 93 936 135,67

· ANALIZA DANYCH ZASTANYCH · OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH OFERTA KULTURALNA SUWAŁK W ŚWIETLE DANYCH URZĘDOW YCH

33

Miejscowość Ludność

Wydatki na kulturę z budżetu miast w przeliczeniu na 1 mieszkańca bez środków

inwestycyjnych (w zł)

Bielsko-Biała 173 699 130,11

Biała Podlaska 57 658 127,68

Skierniewice 48 634 121,87

Legnica 101 992 116,66

Łomża 60 100 115,61

Konin 77 224 108,10

Tarnobrzeg 48 217 105,40

Ostrołęka 52 917 100,57

Częstochowa 232 318 98,30

Chełm 65 481 93,05

Tarnów 112 120 87,86

Kalisz 103 997 87,50

Elbląg 122 899 86,84

Piotrków Trybunalski 75 903 86,56

Wałbrzych 117 926 78,06

Przemyśl 63 638 73,96

Siedlce 76 347 66,95

Radom 218 466 66,94

Leszno 64 589 62,48

Nowy Sącz 83 943 62,32

Włocławek 114 885 54,60

Sieradz 44 045 b.d.

Piła 75 044 b.d.

Ciechanów 45 902 b.d.

Źródło: opracowanie własne, Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (BDL GUS).