Stosunki demograficzne w Mokrsku w świetle spisu z 1790 roku

Janusz Dorobisz, Zbigniew

Szczerbik

Stosunki demograficzne w Mokrsku

w świetle spisu z 1790 roku

Rocznik Wieluński 5, 171-180

2005

R ocznik Wieluński Tom 5 (2005)

Janusz Dorobisz Zbigniew Szczerbik

STOSUNKI DEMOGRAFICZNE W MOKRSKU W ŚWIETLE

SPISU Z 1790 ROKU

M okrsko je s t w sią leżącą w południow ej części pow iatu w ieluńskiego. M iejsco­ w ość ta posiada średniow ieczną m etrykę. Pierw sza w zm ianka źródłow a o w si po ­ chodzi z 1273 roku. Początkow o w całości była w łasnościąpanującego, ale ju ż w X IV w ieku w je j obrębie istniały dw ie części: książęco-królew ska oraz szlachecka1.

C zęść kró lew sk a M o k rsk a do połow y X V II w iek u należała do staro stw a w ie ­ luńskiego, w skład któreg o w cho dziły pon ad to m iasta W ieluń i K am i on o raz wsie: B o b ro w n ik i, W ierzbie, P ątnów , K rz y w o rz ek a , W róblew , S ok oln iki, C zastary, Żdżary, Przyw ory, O siek, P ichlice, Ł ęk a i K iełczygłów . O d po ło w y X V I do p o ­ ło w y X V II w iek u poseso ram i starostw a w ielu ń sk ieg o b y ły d w a czo łow e rody R zeczp o sp o litej: K o n iecp o lscy i sp o w in o w aceni z nim i D en h o ffo w ie. W roku 1646 ze staro stw a w y o d rę b n io n o d zierżaw ę sokolnicką, a z niej w ia ta c h 70. X V II w iek u o so b n ą d zierżaw ę m okrską, tra k to w a n ą ja k o ten u tę 2, często o dda­ w a n ą w zastaw . L u stra c ja z 1768 ro k u w y k a z a ła A d a m a L aso ck ieg o , ja k o jej posesora. W 1775 roku otrzym ał on od k ró la S tanisław a A u g u sta P o n iato w sk ie­ go zgodę n a cesję d ó b r na syna S tanisław a K ostkę.

C zęść szlach ecka od połow y X V I w iek u n ależała do rodziny K ożuchow skich. W eszli oni w je j p o siadanie w 1555 ro k u poprzez m ałżeństw o S tanisław a z A n n ą D orotą, c ó rk ą E lżb iety i F elik sa P o to ck ich 3. N a trw ale zapisał się n a k artach n a ­ szej narodow ej historii S tanisław K o żuch o w ski (ok. 1670- 1744), cześn ik w ie ­ luński, k tóry w ro k u 1732 w ydał, za z g o d ą kró la A u g u sta II, w e w łasnej druk ar­ ni w M o k rsk u „ Constytucye, statuta y przyw ileje koronne y W.X.Lit. na walnych

1 T. N o w a k , Dzieje Mokrska i okolicznych wsi do połowy X V I wieku, [w:] Monografia gminy Mokrsko, pod red. T. Olejnika, Wieluń 2004, s. 97.

2 Tenuta - starostwo niegrodowe, wyłączone spod władzy starościńskiej; dobra te oddawano w dzierżawę, w zastaw, lub jako tzw. „gołe dożywocie”.

3 Z. S z c z e r b i k , Historia gminy Mokrsko od II połowy X V I do końca XVIII wieku, [w:] Monografia..., s. 133-137.

seymach od roku pańskiego 1550 aż do roku 1726 uchwalone ”. E d y c ja ta trw ale w p isała się w histo rię praw a i kultury polskiej. W szkołach pijarsk ich stała się ob ow iązko w ym podręczn ik iem do n au czan ia d ziejów P olski4.

Liczba ludności

P o d sta w ą źró d ło w ą p rezen to w an eg o tem atu je s t spis ludności M o k rsk a z 1790 roku, przeprow ad zo n y przez S zym ona S zczygielskiego, pro b o szcza parafii pw. św. S tanisław a5. Ten pierw szy spis ludności w R zeczpospolitej przeprow adzo n o n a pod staw ie uchw ały Sejm u C ztero letn ieg o z 22 czerw ca 1789 roku. Jego in i­ cjatorem b ył F ry d e ry k J ó z e f M o szyń sk i (1738-1817), poseł n a sejm , statystyk, w ic e k o m e n d a n t K o rp u su K adetów . N a Sejm W ielki p o słow ał z w o je w ó d z tw a b ra c ła w sk ie g o 6. Spis p o w y ż sz y m iał c h a ra k te r skarb o w o -w o jsk o w y . A rk u sze spisow e m ieli w y p e łn ia ć w ła ścic ie le dóbr. B ra k d o św iad czen ia w p rze p ro w a ­ dzeniu akcji spisow ej oraz sam jej ch arak ter spow odow ał p o w stanie trudn y ch do u ch w y cen ia n ieścisło ści7.

U stalen ie dokładnej liczby ludności M o k rsk a dla okresu w cześn iejszeg o je s t n iezm iern ie trudne. M o żliw e je s t je d y n ie szacunkow e określenie jej w ysokości n a pod staw ie przed e w szystk im m ateriałó w o charakterze podatkow ym . Ź ró d ło to p o siad a je d n a k luki. N ie o b ejm u je w szy stk ich g ru p ludności, a m ianow icie dzieci do 10 ro k u ż y c ia oraz tzw. ludzi luźnych. W łaściciele dó b r m ogli zaniżać fa k ty c z n ą liczb ę ludności.

N a p o d sta w ie re je stru p o g łó w n e g o z 1673 ro k u o raz in fo rm a c ji zaw a rty c h w w ielu ń sk ich zezn an iach p o d atk o w y ch z lat 1674-1676 m o żn a ustalić, że M o ­ krsko zam ieszkiw ały 154 osoby, w ty m 9 p o ch o d zen ia szlacheckiego. Przy z a ­ stoso w aniu przeliczn ik a zap ro p o n o w an eg o p rzez Z e n o n a G u ld o n a8 d aje nam to szac u n k o w ą liczbę 2 2 6 m ieszk ań có w M okrska.

4 J. K s i ą ż e k , Zbiór ustaw z lat 1550-1726 i jego wydawca Stanisław Kożuchów ski z Mokr­ ska „Sieradzki Rocznik Muzealny”, t. 10, 1995-1996, s. 153-156.

5 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego (dalej KPCW), sygn. 2, k. 429-455.

6 A. Z a h o r s k i , M. Z ł o m s k a , Moszyński Fryderyk Józef, Polski słownik biograficzny, t. 22, Wrocław 1977, s. 112-117.

7 Szacunkowo oblicza się, że spis ten w skali ogólnopolskiej nie uwzględnił około E ludności (I. G i e y s z t o r o w a , Badania nad historią zaludnienia Polski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 1963, nr 3-4, s. 524 i następne; J. M i l c z a r e k , Dawny powiat Szadkowski w świetle spisu ludności z 1789 roku, „ Łódzkie Studia Etnograficzne”, 1964, t. 6, s. 165-166)

8 30% dla dzieci do 10 roku życia oraz 10% dla ludzi ubogich (Z. G u i d o n , К. Wa j da, Źródła statystyczne do dziejów Pomorza Wschodniego i Kujaw od X V I do początku X X wieku, Toruń 1970, s. 46).

Janusz Dorobisz, Zbigniew Szczerbik 173 R ów n ie trudno je s t ustalić liczbę ludności dla po ło w y X V III w ieku, gd y ż ó w ­ czesne reje stry p o d a tk o w e o p ierały się n a rejestrze p o g łó w n eg o z 1673 roku. Jeśli przyjm iem y 25% u b y tek ludności w w yn iku w ojen z lat 1700-1721, zap ro p o­ now an y p rzez W. S zczyg ielsk iego 9, to M okrsko w ty m okresie m ogło z am ieszk i­ w ać 160 osób.

P ierw szy spis ludności n a ziem i w ieluńskiej p rzep row adzono w 1790 ro ku n a p o lec e n ie K o m isji P orządk o w ej C yw ilno-W ojskow ej Z iem i W ieluńskiej i P o ­ w iatu O strzeszow sk ieg o. L iczbę ludności d la M okrsk a, u sta lo n ą n a p o dstaw ie tego źródła, p rezentuje tab e la n r 1.

Tabela nr 1

Liczba Ludności wsi Mokrska w 1790 roku M o k rsk o M ężczy źn i K o b ie ty R a z e m część k ró le w sk a 122 130 252 część szlach eck a 142 146 288

część k o śc ie ln a 12 12 24

R azem 276 288 564

Źródło: AG AD, KPCW, sygn. 2, s. 429-455

W p o ró w n an iu z II p o ło w ą X V II w iek u n astąp ił praw ie 100 % p rzy ro st lu d n o ­ ści. Spis ten sporząd zo no w form ie tabelary cznej, p o dobnie ja k w p rzy p ad k u in­ n y c h m ie js c o w o śc i z ie m i w ie lu ń s k ie j. M ie s z k a ń c ó w M o k rs k a re je s tro w a n o u w z g lę d n ia ją c części w si, w k tó ry c h m ieszkali: to je s t kró lew sk ą, sz la c h e c k ą i kościeln ą, w edłu g jed n o lite g o schem atu. O b o k n azw isk a i im ienia pod aw an o też w ie k osoby. L u dno ść zo stała zap rezen to w ana w edłu g dom ostw , k tóre z am iesz­ kiw ała. W p o szczeg ó ln y ch częściach w si ro zpoczynano spis od dw oru, w p rzy ­ p a d k u ostatniej - części kościelnej - o d plebani, a dop iero później w p isy w an o zagrody chłopskie.

R ejestr każdej rodziny ro zp o czy n a się o d gospo darza, po nim w y m ien ian a je s t je g o żona, dzieci (syn, córka), krew ni i służba, je ż e li tacy w ystępow ali. W p rz y ­

p ad k u d w o ru k olejn o ść je s t podobna: w łaściciel, je g o ro d zin a i d o m o w nicy szla­ ch etn ie u ro d zen i, a n a k o ń c u służba. O so b n e m u o p raco w an iu p o d leg ały tak ie części dóbr, ja k folw ark, k u ch n ia i brow ar. C zasam i p o daw ano funkcje, n a p rzy ­ k ład dw orskie, p ełn io n e p rzez zarządzających.

174

Stosunki demograficzne w Mokrsku...

Tabela nr 2

Struktura wiekowa ludności Mokrska w 1790 roku

W ie k P łeć R a z e m

k o b iety % m ężczy źn i % liczb a % 0-5 35 12,15 30 10,86 65 11,52 6-9 32 11,11 30 10,86 62 10,99 10-14 37 12,84 32 11,59 69 12,23 15-19 25 8,68 22 7,97 47 8,33 20-29 53 18,40 56 20,28 109 19,32 30-39 48 16,66 45 16,30 93 16,48 40-49 25 8,68 37 13,40 62 10,99 50-59 22 7,63 18 6,5 2 40 7,09 60 i w ięcej 11 3,81 6 2,17 17 3,01 R a z e m 288 100 276 100 564 100

Źródło: A GAD, KPCW, sygn. 2, s. 429-455

N a jlic z n ie jsz ą grupę w ie k o w ą stanow ili ludzie m ięd zy 20. a 29. ro k iem życia, to zn aczy urod zeni w okresie od 1760 do 1770 r. N a d rugim m iejscu je s t g rup a u ro d zo n y ch w ia ta c h 1750 - 1759. Jest to okres p o w oln ego o d rab ian ia strat d e ­ m o g raficzn y ch z pierw szej p oło w y X V III w ieku.

Struktura społeczna10

S p o łeczność w iejsk a b y ła silnie zróżn icow ana, zw łaszcza p o d w zg lęd em m a ­ jątk o w y m . D la drugiej po ło w y X V III w iek u p ro b lem te n m o żn a p rzed staw ić n a

pod staw ie lustracji części królew skiej M o k rsk a z 1761 roku, a d la części szla­ checkiej n a po d staw ie in w en tarza M o k rsk a z 1769 roku. Z agad nien ie to p rez e n ­ tu je tab e la n r 3.

N a le ży zw rócić u w ag ę n a całko w ity b rak km ieci w M o k rsk u w drugiej p o ło ­ w ie X V III w ieku. W królew skiej części dóbr jesz c ze w 1661 ro k u było ich trzech. S padek ten spow o d ow ały w ojny II p o ło w y X V II i pierw szej po łow y X V III w ie ­ ku o raz w zro st ob ciążeń feudalnych. D ru g a g rupa to półrolnicy, to je s t chłopi p o sia d a jąc y g o sp o d a rstw a p ó łłan o w e. P o raz p ierw sz y w y k a z a ła ich lu stracja części królew skiej z 1661 ro k u (2 osoby). P o d k oniec X V III w iek u m usieli o d ra ­ biać p ańszczyznę: sp rz ę ż a jn ą trz y dni i je d e n dzień pieszej. Ponad to płacili c zyn sz

10 Więcej na ten temat: Z. S z c z e r b i k, Historia gminy Mokrsko, [w:] Monografia..., s. 143-146.

Janusz Dorobisz, Zbigniew Szczerbik 175

Tabela nr 3

Struktura społeczna Mokrska w IIpołowie XVIII wieku

G ru p a C zęść R a z e m k ró le w sk a szlach eck a k m ie c ie - - -p ó łro ln icy 13 6 19 w oło w cy - 6 6 zag ro d nicy 27 21 48 c h ału p n icy - - -k o m o rn icy - -

-Źródło: AGAD, Wieluńskie Varia, sygn. 6; Wieluńskie Grodzkie Obiaty 30b

w w y so ko ści 1 złotego i 8 groszy oraz składali p a n u danin y w n aturze. G rupę w ołow ców spotyka się tylko w szlacheckiej części M okrska. W okresie w iosenno- letnim odrabiali oni d w a dni pań szczy zn y sprzężajnej i je d e n pieszej. W okresie od p o ło w y X V I do k o ń c a X V III w iek u nastąpił w zro st liczby zagrodników , to je s t c h ło p ó w m ałorolnych. M oże to św iadczyć o zu b o żen iu ludności w iejskiej M okrska. Z ag ro dn icy odrabiali p ań szczy zn ę od 4 do 6 dni w ty g o d n iu oraz p ła ­ cili czy nsz w w ysoko ści 12 groszy. N a s tę p n ą g ru p ą sp o łe c z n ą stanow ili ch ału p n i­ cy, to je s t ludność b ezrolna, u trzy m u jąca się g łów n ie z p racy najem nej u b o g a ­ ty ch ch ło p ó w lub w e dw orze. N ie zaw sze byli o dn oto w yw an i w lu stracjach czy też szlacheckich inw entarzach. P o d o b nie je s t w p rzy p a d k u kom orników .

W ażnym elem entem w szlacheckiej gospodarce była karczm a. Jej prow adzenie pow ierzano osobom zaufanym , ściśle pow iązanym z dw orem , n a skutek posiada­ nego p rze z szlachtę p rzy w ile ju p ro p in acji. W 1790 ro k u w części królew skiej M okrska karczm ę prow adził Jan W łodarski, a w szlacheckiej W ojciech Dobry.

O d po ło w y X V II w iek u odno to w u je się zm iany w w ew nętrznej strukturze sp o ­ łeczn o ści M okrska. N a stąp ił spad ek liczby k m ieci, aż do całko w itego ich zani­ ku, a p o jaw iła się liczn a g rup a półrolników .

Struktura zawodowa ludności wiejskiej

W edług spisu w 1790 ro k u d o m in u jący m zajęciem ludności b y ła p rac a n a roli. W ykazano ty lk o jed n e g o rzem ieśln ik a szew ca (kom ornika) oraz d w ó ch kow ali, k tó rz y je d n o c z e ś n ie p o s ia d a li ro lę. P ro b le m te n p re z e n tu je ta b e la n r 4. N ie u w zg lędn ion o w niej osób p o c h o d zen ia szlacheckiego. P om inięto ró w n ież o b ­ sługę b ro w aru w części królew skiej dóbr. G rupy te ujęto w w y kazie, ale nie b ra ­ no ich p o d uw agę, p raw d o p o d o b n ie ze w zg lęd u n a luterańskie w y zn anie, w z e ­ staw ieniu ogólnym . D o m ło d zieży zaliczono osoby do 18 ro k u życia.

Tabela nr 4

Struktura zawodowa ludności Mokrska w 1790 roku G ru p a Dorośli M łodzież R a z e m

к

M razem

к

M razem L % gospodarz - 92 92 - - - 92 17,5 rodzina gospodarza 114 16 130 99 82 181 311 59 służba 10 25 35 11 14 25 60 11,4 służba dworska 9 4 13 2 3 5 18 3,4 komornicy 19 10 29 6 7 13 42 7,9 chałupnicy 1 1 2 2 - 2 4 0,7 R a z e m 153 148 301 120 106 226 527 100 Źródło: ja k w tabeli nr 2

C hału p n ik ó w w y szczegó ln ion o ty lk o w części królew skiej M okrska. B ardzo c iek aw a je s t też p ro p o rcja w iek o w a służby, tak dw orskiej ja k i b o g aty ch g o spo­ darzy. D o m in u ją osoby dorosłe (48 osób), w g rupie m łodzieży zarejestrow an o 30 służących. N ajm ło d szy p rzed staw iciel tej grup y nie p rzek ro czy ł d ziesiątego ro k u życia.

Rodzina chłopska

D la u k a z a n ia stru k tu ry ro d zin y ch ło p sk iej w M o k rsk u w b a d a n y m o k resie m o żn a posłuży ć się sch em atem zap ro p o no w an ym p rzez P io tra K orala. D la ro ­ dziny szlacheckiej z teren u w o jew ó d ztw a sieradzkiego i ziem i w ieluńskiej w dru ­ giej p o łow ie X V II w iek u w y o d ręb n ił on sześć typów :

rodzina nuklearna (oboje rodzice + dzieci); rodzina szczątkowa (bez któregoś z rodziców); rodzina rozszerzona (rodzice + dzieci + krewni); rodzina szczątko­ wa wraz z krewnymi; samotne małżeństwa oraz osoby sam otneu .

M o żn a p o k usić się o m o d ern izację p ow y ższeg o sch em atu p rzy o pisie rodziny chłopskiej w 1790 roku. W ynika to z faktu nie w y o d ręb n ien ia w spisie osób sa­ m o tn y c h o raz u w z g lę d n io n o d o d a tk o w o b e z d z ie tn e m a łż e ń stw a ż y ją c e w ra z z krew nym i.

Ja k w y n ik a z tabeli n u m er 5, w M o k rsk u d o m in o w ał ty p rod zin y „nuklear­ n e j”, czyli rodzice z m in im u m je d n y m dzieckiem . D ość charakterystyczn y je s t duży o d setek rod zin „ rozszerzonych ”, w skład któ ry ch op ró cz ro d zicó w i dzieci

11 P. K o r a l , Rodzina szlachecka w województwie sieradzkim i ziemi wieluńskiej w świetle re­ jestrów pogłównego z 1673 „Przegląd Historyczny”, 1995, z. 3-4, s. 361-362.

Janusz Dorobisz, Zbigniew Szczerbik 177

Tabela nr 5

Rodzina chłopska w Mokrsku w 1790 roku Typ ro d zin y ch łopskiej L ic z b a ro d zin % ro d z in a „n u k le a rn a ” - o b o je ro d zic e + d zieci 61 62,3 ro d z in a „szc z ą tk o w a ” 1 1,0 ro d z in a ro zsz e rz o n a 20 20,4 ro d z in a szczątk o w a z k rew n y m i 1 1,0 m ałż eń stw a b ezd zietn e 4 _4Д m ałż eń stw a b ez d zie tn e z k rew n y m i 9 9,2 k a w a ler z k rew n y m i 2 2,0

R azem 98 100

Źródło: ja k w tabeli nr 2

w ch od zili też krew ni ( dziadek, babka, ciotki, w ujkow ie itp). R o d zin y takie m o ż ­ n a u zn ać za ch arak tery sty czn e d la sto su n k ó w w iejskich , g dzie g o sp od arstw o dom ow e n iejedn o kro tnie b y ło w ielo p o k olenio w e. R odziny b ezd zietne stanow iły 13% badanej grupy, w d użym sto p n iu były to m ałżeń stw a m łode.

N a s tę p n y m p ro b le m e m j e s t u k a z a n ie ilo ś c i d z ie c i w ro d z in ie n u k le a rn e j i szczątkow ej. Z ag adnien ie to p rzed staw ia ta b e la n r 6.

Tabela nr 6

Ilość dzieci w rodzinie chłopskiej w 1790 r. Ilość p o sia d a n y c h dzieci 1 2 3 4 5 6 R a z e m część k ró le w sk a 14 13 7 4 3 - 41 część szlach eck a 10 12 11 4 3 - 4 0 część k o śc ie ln a 1 1 - - - 1 3 R a z e m 25 26 18 8 6 1 84 Źródło: ja k w tabeli nr 2

W śród ro d zin ch ło pskich M o k rsk a w 1790 ro k u d o m in o w ał ty p rod ziny z je d ­ n y m (29,76% ) lub z dw ojgiem (30,95% ) dzieci. Taka statystyk a m o że być w y n i­ k iem u k ry w an ia p rzez m ieszk ań có w w si liczby p o siad an y ch d zieci lub zan iżan ia danych w m ateriałach spisow ych.

In n y m p ro b lem em je s t u stalenie struktury w iekow ej z w iązk ó w m ałżeń sk ich w śró d ludności chłopskiej w M o k rsk u w bad an y m okresie. P rzed staw ia go tab e ­ la n r 7.

Tabela nr 7

Struktura małżeństw chłopskich w 1790 roku M o k rsko M ą ż starszy Ż o n a starsza R ó w n o la tk o w ie R a z e m część k ró le w sk a 24 3 17 4 4

część szlach eck a 23 3 24 50

część p leb a ń sk a 3 - 1 4

R a z e m 50 6 42 98

Źródło: ja k w tabeli nr 2

W opisyw anej m iejsco w ości w 51% m ałżeń stw chłopskich m ąż był starszy od żony, a w 4 2 ,8% m ałżon k ow ie b y li rów n olatkam i. Tylko w 6,1% m ałżeń stw żo n a b y ła starsza od m ęża. M o ż n a przy jąć, że w yniki te s ą ty p o w e d la ó w czesny ch sp ołeczności w iejskich.

Zakończenie

A n aliza w y n ik ó w spisu ludności M ok rsk a, przep ro w ad zo n eg o w rok u 1790, skłan ia do w y ciąg n ięcia następ u jący ch w niosków .

D o ro k u 1790 nastąpiło n ad rob ien ie strat d em o g raficzn y ch z p o czątk u X V III w ieku, to je s t z o k resu II w o jn y północnej (1700-1721) o raz to w arzy szący ch jej chorób ep id em iczn y ch i głodu. U sch y łk u X V III w iek u w w iek dorosły w c h o d z ą osoby u ro dzo ne m ięd zy ro k iem 1760 a 1770, a w ięc m łode, m ające 20-30 lat. W strukturze społecznej u w id a c z n ia ją się w sposób p ełn y zm iany, ja k ie zaszły w społeczności w iejskiej od drugiej p o ło w y X V II w iek u, przede w szy stk im z a ­ n ik grupy km ieci, to je s t ch ło p ó w p ełn o ro ln y ch oraz p o jaw ienie się i rozw ój n o ­ wej kategorii ludności w iejsk iej, półrolników . W p ły w n a te n stan rzeczy m iały w ojny w X V II i X V III w iek u o raz w zro st o b ciążeń feudalnych. W m iejsco w o ­ ściach p o ło żo n y ch w p o b liż u M o k rsk a w drugiej poło w ie X V III w iek u też nie odn oto w ano km ieci w śró d ludności w ie jsk ie j12. P od innym i w zględam i badaw

-12 Np. w pobliskiej Krzyworzece, należącej do dzierżawy mokrskiej, w 1761 roku też nie odno­ towano kmieci, mimo że w 1661 roku zapisano ich 11 (Z. S z c z e r b i k, Historia gminy Mokr­ sko..., [w:] Monografia..., s. 143).

Janusz Dorobisz, Zbigniew Szczerbik 179 czym i M o k rsk o ukazu je się ja k o ty p o w a społeczność w iejska. B ra k b a d ań sto­ sunków d em og raficzn y ch oraz struktury społeczno-zaw odow ej w in n y c h m ie j­ sco w ościach leżący ch n a ob szarze historycznej ziem i w ieluń sk iej, u tru d n ia do ­ k o n anie p o rów n ań i je d n o c z e śn ie zm u sza do p ew nych u o g ó ln ień 13. Skarbow o- w o jsk o w y c h a ra k te r ź ró d ła o raz w y n ik a ją c e stąd b rak i i p o m in ię c ia ró w n ież w płyn ęły n a zap rezentow an y obraz dem o g raficzny M o k rsk a w 1790 roku. M o ż ­ liw e b y ło je d n a k od tw orzen ie w ew nętrznej sytuacji ludności w iejskiej oraz stru k­ tury rodziny chłopskiej badanej m iejscow ości. Z grom adzony m ateriał źród łow y po zw ala w y jaśn ić niek tóre p rocesy dem o graficzne zach o d zące w M okrsku.

13 Badania nad sytuacją demograficzną komorników i czeladzi dla parafii wieluńskiej, wieru- szowskiej i sokolnickiej w XVIII wieku prowadził W. Obraniak (W. O b r a n i a k, Sytuacja de­ m ograficzna kom orników i czeladzi chłopskiej w W ieluńskiem w końcu X V III w ieku, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 1968, t. 2, s. 109-122).