Joanna Szerszunowicz
Lakunarność jednostki "Matka Polka"
a jej dwujęzyczny opis słownikowy
Prace Językoznawcze 15/2, 69-82
2013
2013 69-82
Joanna Szerszunowicz Białystok
Lakunarność jednostki Matka Polka
a jej dwujęzyczny opis słownikowy
L a c u n arity o f the u n it M a tk a P olka a n d its bilingual lexicographic description
The focal issue of the paper is the problem of the bilingual lexicographic description of the lacunary multiword expressions, i.e. the units which do not have equivalents in the target language. The unit chosen for the analysis, Matka Polka, will be discussed as an example of referential gap, which is rich in cultural connotations, thus of great interest in a cross-linguistic and cross-cultural perspective.
Słowa kluczowe: lakunarność, wyrażenie wielowyrazowe, leksykografia dwujęzyczna
K ey words: lacunarity, multiword expression, bilingual lexicography
1. Pojęcie lakun arn o ści
Lakunarność można najogólniej zdefiniować jako występowanie luk, np.
w porównywanych system ach językow ych. Jej badanie rozpoczęli Rosjanie w XIX w., jednak dopiero rozwój etnopsycholingwistyki w latach 70. i 80.
ubiegłego stulecia umożliwił intensywne prace nad tym zjawiskiem, które prze
prowadzano w ramach studiów nad kom unikacją międzykulturową. Kenneth L. Hale, amerykański językoznawca, rozwijał podobną teorię luk w badaniach nad językiem i kulturą (por. Schrdder 2006: 74). W perspektywie kontrastywnej relację między jednostkam i nielakunarnymi i lakunarnymi można przedstawić za pom ocą następujących opozycji: zrozumiałe - niezrozumiałe, zwykłe - niezw y
kłe, znane - nieznane itp. (Sorokin, Markovina 2006: 23).
Dotychczas problem luk analizowano w różnych obszarach badawczych, takich jak np.: komunikacja (Markovina 1993; Sternin, Sternina 2003; Ertelt- -Vieth 2003; Jolowicz 2006), tłumaczenie (Dagut 1981; Panasiuk 2005, 2009;
Cvilkaite 2006), nauczanie języka obcego (Turunen 2006), reklama (Grodzki
2003) i filmy (Sard 2006). Wiele uwagi poświęcano również aspektom czysto językoznawczym, zwłaszcza leksyce (Lehrer 1970, 1974; Bentivogli, Pianta 2000; Wipprecht 2005).
Luki językowe definiowane są jako braki w systemie językow ym (Wip
precht 2005)1. Należy podkreślić, że Encyklopedia językoznawstwa ogólnego (EJO 1999) nie rejestruje term inu „luka językow a”. Nie uwzględniają go rów
nież M ała encykopedia przekladoznawstwa (MEP 2000), Słownik dydaktyczny terminologii translatorycznej (SDTT 1991) i Tezaurus terminologii translato- rycznej (TTT 1993). Termin „luka” i jego obcojęzyczne odpowiedniki (ang.
lacuna, hiszp. vaclo, niem. Lücke) zawiera słownik zatytułowany Terminologia tłumaczenia (TT: 57), który podaje następującą definicję omawianego terminu:
Nieobecność w <języku docelowym> jakiegoś słowa, pojęcia, wyrażenia czy konstrukcji, istniejącej w <języku wyjściowym>.
Np. 1. Halloween => święto charakterystyczne dla krajów anglofońskich. // 2. Can you give me a lift to the university? => Czy możesz mnie podrzucić na uniwersytet?
// 3. She is a name-dropper. => Lubi chwalić się swymi koneksjami. (lub) W kon
wersacji ciągle powołuje się na znajomość ze znanymi osobami.
U w a g a 1. Luka może dotyczyć pewnych zjawisk społeczno-kulturowych, niezna
nych społeczeństwu docelowemu.
U w a g a 2. Wobec luki <tłumacz> może odwołać się do różnych <technik przeka
zu>, takich jak: <zapożyczenie>, <kalka>, <adaptacja>, <peryfraza>, <kompensa
cja>, <przypis tłumacza>.
W spomniany w definicji brak pewnego elementu w języku docelowym może mieć dwojakie uwarunkowania. Przykładowo, w przypadku luk leksykal
nych mamy pierwszą sytuację, gdy dana nazwa języka wyjściowego wyraża pojęcie znane w kulturze docelowej, ale niew yrażone za pom ocą wyrazu w języku docelowym, drugą zaś - jeżeli jednostka nazywa pojęcie nieznane w kulturze docelowej, tworząc lukę referencjalną (Dagut 1981).
W perspektywie międzyjęzykowej można założyć, że do jednostek lakunar- nych drugiego typu będą należeć te wyrazy i połączenia, które są nośnikami kultury polskiej. Językowe nośniki polskości m ogą mieć wykładniki formalne, tak jak wyrażenie Matka Polka, w którym funkcję taką pełni etnonim2, przy czym należy podkreślić - na co słusznie zwraca uwagę Wojciech Chlebda (2005: 419) - że w przypadku wielu związków charakter narodowy nie jest wyrażany wprost, za pomocą danych wprost elementów językowych, lecz raczej implikowany.
1 Wykaz wybranych prac poświęconych zjawisku lakunarności w języku i kulturze zawiera monografia zbiorowa Lakunen-Theorie. Ethnopsycholinguistische Aspekte der Sprach- und Kultur
forschung (2006: 328-347).
2 Stałe połączenia wyrazowe z komponentami etnonimicznymi i odetnonimicznymi nie stano
wią zbyt dużej grupy jednostek. Należą do niej m.in. takie związki, jak: sprawa polska a słoń, pol
skie piekło/piekiełko, Polak potrafi, polska gościnność.
Jednostka Matka Polka m a charakter lakunarny, nie ma odpowiednika wyra
zowego czy frazeologicznego w językach obcych, np. w angielskim. Wyraża pojęcie nieznane w kulturze docelowej i musi być ona eksplikowana za pomocą elementów języka docelowego tak, by jak najwierniej przekazać znaczenie, jakie ma ona w języku wyjściowym (por. Pronińska 2005: 123-124). Ponadto oma
wiany związek wyrazowy m a silne osadzenie kulturowe i jest nośnikiem konota
cji znanych rodzimym użytkownikom języka polskiego.
2. K u ltu ro w a specyfika m itu M atk i Polki
Matka Polka to wzorzec znany z literatury i obrazów, który wykształcił się w okresie, kiedy Polska utraciła niepodległość (Kowalczyk 2003: 11). W tedy to, jak podaje Bogusława Budrowska, „kobiety stanęły przed rozmaitego rodzaju zadaniami. Gwarancją utrzymania tożsamości narodowej było odpowiednie w y
chowanie dzieci, stało się ono więc sprawą polityczną. [...]. Kiedy mężowie przebywali w więzieniach bądź na zesłaniu albo brali udział w powstaniach, z których ju ż często nie powracali, to kobiety zajmowały się prowadzeniem gospodarstwa bądź interesów. [...] Konieczność podołania tym różnym obowiąz
kom doprowadziła do ukształtowania się syndromu bohaterskiej, potrafiącej udźwignąć każdy ciężar M atki-Polki” (Budrowska 2000: 193).
W okresie zaborów M atka Polka m iała dbać o wychowanie dzieci w duchu patriotycznym, w umiłowaniu wolności (por. Niewiara 2009: 308), w poszano
waniu dla języka ojczystego i kultury. Taka była koncepcja udziału kobiet w polskiej wspólnocie narodowej (Walczewska 1999: 53). Zakładała ona ponie
sienie ofiary, co podkreślał Adam Mickiewicz w wierszu Do Matki-Polki, oraz tworząc postać Pani Rollison. Maria Janion zwraca uwagę na fakt, że M ickie
wicz tworzył w swych dziejach wizję, którą ówczesne kobiety realizowały w życiu: „W efekcie romantycznych nakazów kobieta polska przyzwyczaiła się do dźwigania ciężarów życia rodzinnego i publicznego w cieniu i milczeniu, byle spełniła się ofiara” (Janion 1996: 99). W izualizację wzorca znajdujemy między innymi u Grottgera: jego grafiki Żałobne wieści i Na pobojowisku uka
zują kobiety cierpiące, rozpaczające po stracie najbliższych. M atka powstańca przedstawiona na drugiej z grafik określona została przez Mariusza Bryla m ia
nem świeckiej Piety (por. Bryl 1994), jej cierpienie to ofiara, jak ą ponosi na rzecz narodu.
M it M atki Polki, co podkreśla Izabela Kowalczyk (2003), jest obecny rów
nież w okresach późniejszych: jego wcielenia odnajdujemy w postaciach matek żołnierzy, powstańców, strajkujących opozycjonistów. W czasach komunizmu Matka Polka godzi pracę zawodową z licznymi obowiązkami rodzinnymi. Socja
lizm stworzył swoisty kontynuant mitu, adaptując go do swoich potrzeb: Matka
Polka m iała być obywatelką, która przygotuje dzieci do funkcjonowania w doro
słym życiu w warunkach narzuconego systemu politycznego.
Po transformacji ustrojowej, która dokonała się w końcu lat 90. ubiegłego wieku, zachodzą istotne zmiany w systemie wartości, na co duży wpływ miało rozbudzenie potrzeb konsumpcyjnych. Zmienia się również wzorzec m acierzyń
stwa, który nie zakłada tak wielkiego poświęcenia - matka to zazwyczaj kobieta, która godzi życie rodzinne z zawodowym, nie rezygnuje z realizacji własnych zainteresowań i ambicji, rozwija swoje pasje, spotyka się z przyjaciółmi. W zo
rzec M atki Polki pojawia się w pewnych kontekstach jako przeciwstawienie zachowań feministycznych. Operuje nim dyskurs katolicko-prawicowy, w któ
rym eksponuje się utrzymanie tradycji narodowych poprzez odpowiednie wy
chowanie dzieci i młodzieży.
3. Definicje słownikowe a potoczna definicja jed n o stk i 'Matka Polka Z językoznawczego punktu widzenia jednostka M atka Polka może być in
terpretowana jako zestawienie lub jako frazeologizm. Niezależnie od przyjętej interpretacji zapis omawianego połączenia wyrazowego jest dyskusyjny: Słownik ortograficzny P W N podaje zapis matka Polka jako jedyną poprawną formę gra
ficzną omawianej jednostki (SO: 362). Pisownia pierwszego członu m ałą literą jest naturalna. Jednak nawet pobieżna analiza rozmaitych tekstów pozwala stwierdzić, że często występuje zapis Matka Polka3. Nie dziwi więc pytanie skierowane do Poradni Językowej PWN dotyczące poprawnego zapisu omawianego połączenia.
Udzielił na nie odpowiedzi M irosław Bańko, który ustosunkował się do problemu następująco: „Niezbyt jasny przepis ortograficzny każe pisać takie zestawienia z łącznikiem, gdy ich oba człony są równorzędne, a bez łącznika, gdy drugi człon jest określeniem pierwszego. Stąd teoretycznie matka-Polka to
‘matka i Polka w jednej osobie’ (polskość i bycie m atką są w niej jednakowo ważne), a matka Polka to ‘matka będąca Polką’ (polskość jest w niej podporząd
kowana funkcjom matki). W praktyce częstsza jest pisownia bez łącznika.
Jeśli chodzi o użycie wielkiej litery, to trzeba pamiętać, że w polskiej świa
domości matka Polka stała się postacią m itologiczną (por. tytuł wiersza M ickie
wicza). Z tego powodu oba słowa są często pisane wielkimi literami” (Popraw
nie p o polsku 2007: 106-107). Taki zapis znajdujemy w słowniku skrzydlatych słów, gdzie omawiane wyrażenie podane jest z informacją o pochodzeniu: Do M atki Polki (1830) (WSC: 274).
Jak ju ż wspomniano, jednostkę Matka Polka można interpretować dwojako:
jako zestawienie lub związek frazeologiczny. W Encyklopedii językoznawstwa 3 Zapis ten przyjęto w niniejszej pracy. W przytaczanych wypowiedziach respondentów za
chowana została pisownia oryginalna.
ogólnego (1999: 690) zestawienie definiowane w następujący sposób: „wyraz złożony będący dwu- lub wielowyrazową ustaloną strukturą, która funkcjonuje w jęz[yku] jako pojedynczy leksem, pozbawiona jest jednak morfologicznych wykładników odróżniających j ą od luźnej grupy syntaktycznej [...], jednak szyk ich jest stały - nie jest możliwe wstawienie między człony z[łożenia] żadnej jednostki leksykalnej [...]”.
Jednostka Matka Polka w zasadzie spełnia te kryteria, z drugiej strony nad
wyżka semantyczna i nacechowanie stylistyczne skłaniają do wzięcia pod uwagę włączenia jej do frazeologii języka polskiego. W definicjach stałych połączeń wyrazowych - niezależnie od terminologii - przyjmuje się różne dominanty, wśród których istotna dla analizy wybranej jednostki jest odtwarzalność, o któ
rej pisał Wojciech Chlebda. Przyjęcie tego parametru pozwala na włączenie wyrażenia Matka Polka do zasobu szeroko rozumianej grupy połączeń wielowy- razowych (por. W ierzchoń 2008: 112).
O ile jednoznaczne rozstrzygnięcie dotyczące klasyfikacji wyrażenia Matka Polka jako zestawienia lub sfrazeologizowanego połączenia wyrazowego nie jest istotne dla jej wartości komunikacyjnej, o tyle m a to znaczenie dla praktyki leksykograficznej. Uznanie jej za zestawienie skutkowałoby nieuwzględnianiem jej w opracowaniach frazeograficznych. Analiza nowszych słowników pokazuje, że omawianego połączenia nie znajdujemy w takich słownikach, jak: Wielki słow nik fra zeo log iczn y języ k a polskiego (W SFJP), Słow nik frazeo log iczny współczesnej polszczyzny (SFWP), Popularny słow nik frazeologiczny (PSF), Nowy słow nik frazeologiczny (NSF).
Natomiast w kilku słownikach ogólnych języka polskiego jednostka Matka Polka ma poświadczenia: przykładowo, Uniwersalny słow nik języka polskiego podaje następującą definicję: ‘symbol kobiety polskiej - matki, strażniczki ogni
ska domowego i patriotki’ (USJP, II: 586). Z kolei w Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny zamieszczono następujące znaczenie omawianego połączenia: ‘ideał patriotycznego postępowania, zwłaszcza rodzenia i wycho
wywania dzieci’ (PSWP, XX: 361). Wielki słow nik języka polskiego podaje również jako związek frazeologiczny matka Polka bez objaśniania znaczenia (WSJP: 201).
Warto dodać, że niektóre słowniki ogólne nie podają omawianego wyraże
nia, np. jednostki tej nie uwzględniono w takich opracowaniach leksykograficz- nych, jak: Inny słow nik języka polskiego (ISJP), Słownik języka polskiego PWN (SJP) i Nowy słow nik języka polskiego (NSJP).
Uwagę zwraca brak konsekwencji: uznanie za sfrazeologizowane połączenie powinno skutkować włączeniem do słowników frazeologicznych, słowniki ogól
ne uwzględniające j ą oznaczają jako frazeologizm; ponadto jednostka nie jest podawana we wszystkich słownikach ogólnych, nawet tych, które są porówny
walne pod względem wielkości.
Podsumowując, należy podkreślić, że definicje słownikowe przekazują zmi- tologizowany obraz Matki Polki. Dynamika zmian kulturowych we współcze
snym świecie skłania do postawienia pytania: Kim jest M atka Polka w odczuciu współczesnych rodzimych użytkowników języka polskiego? Jakie ma cechy?
Czy jej wyobrażenie jest bliskie opisowi leksykograficznemu? Odpowiedzi na te pytania - przynajmniej w pewnym stopniu - przyniosła analiza wyników badań ankietowych dotyczących semantyki i stylistyki jednostki Matka Polka4.
Według respondentów omawiane wyrażenie używane jest często w znacze
niu, które podają słowniki. Uczestnicy badania definiowali tę jednostkę w nastę
pujący sposób: „kobieta, która za najważniejsze w swoim życiu uważa rodzinę i ojczyznę” (12), „wzór kobiety polskiej” (8), „ideał Polki” (7), „kobieta oddana tradycji” (3)5, „matka cierpiąca, kobieta, która ze względów np. historycznych musi rozstać się ze swoim dzieckiem, stracić je w imię wyższych ideałów” (1 ),
„przykładna matka wychowująca swoje dzieci w poszanowaniu dla tradycji, Pol
ski i katolicyzmu” (1), „kobieta prawa, kochająca swój kraj” (1). Warto podkreślić, że stosunkowo duża liczba respondentów uwzględniła w swoich odpowiedziach element wyznaniowy („katoliczka” (9), „wychowująca dzieci w wierze katolic
kiej” (6), „dla której katolicka religia jest ważna” (4), „wierna zasadom katolicy
zmu” (1 ), „wychowująca dzieci w duchu kościoła katolickiego” ( 1 )).
Charakterystyczne dla niej jest poświęcenie6, co podkreślali respondenci w swoich wypowiedziach: „nigdy nie m a czasu dla siebie, bo dba o męża i dzieci” (6), „rezygnująca z życia towarzyskiego” (5), „przesadnie dobra” (3),
„zajęta rodziną, zapominająca o sobie i własnych potrzebach” (2), „często nazy
wa się tak kobietę, która nie patrzy na siebie, tylko troszczy się, o wszystkich dookoła” (1). Zwracano również uwagę na fakt, że M atka Polka to kobieta, która m a dużą liczbę dzieci i bardzo je kocha („kobieta posiadająca dużą liczbę dzie
ci” (7), „ma dużo dzieci” (5), „matka posiadająca dużo dzieci” (4), „kobieta, która urodziła przynajmniej troje dzieci, darzy je opieką i miłością” (1 )).
Jako synonim omawianego wyrażenia pojawia się frazeologizm kura domo
wa, użyty w niemal połowie ankiet (46). Wielu respondentów rozwijało to wyra
żenie (39), podając po nim następujące informacje: „kobieta poświęcająca karie
rę zawodową, aby zająć się dziećmi” (3), „gospodyni domowa zajmuje się domem, sprząta, gotuje, piecze ciasta, prasuje, zajmuje się budżetem domowym, wyprawia dzieci do szkoły i męża do pracy, odrabia lekcje z dziećmi, robi
4 W przeprowadzonych w 2013 r. badaniach ankietowych uczestniczyli studenci filologii pol
skiej i angielskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Badaniem objęto 114 studentów w wieku od 20 do 24 lat, którzy poproszeni zostali o objaśnienie znaczenia jednostki Matka Polka, ułożenie trzech zdań ilustrujących jej użycie, określenie zabarwienia i podanie skojarzeń oraz nawiązań kulturowych.
5 W jednej z odpowiedzi dodano „czasem za bardzo”.
6 Ta cecha wpisuje się w stereotypowe wyobrażenie matki, o czym piszą Jerzy Bartmiński i Jolanta Panasiuk: „W językowo-kulturowym obrazie świata mat ka jest przede wszystkim ko
chająca, opiekuńcza i wyrozumiała” (2001: 392).
zakupy” (1 ), „cała się poświęca roli matki i żony, ma utrudniony dostęp do kształcenia się, bez możliwości realizacji ambicji zawodowych” (1 ), „kobieta siedząca w domu” (1), „kobieta nieaktywna zawodowo” (1). Taki tryb życia powoduje, że M atka Polka jest „zabiegana” (27), „zmęczona” (24).
Jedynie sporadycznie respondenci podawali inne cechy, np.: „naiwna” (6),
„nudna” (4), „pogodna” (2), „bogobojna” (1), „zabobonna” (1), „apatyczna” (1),
„histeryczna” (1 ), „ślamazarna” ( 1 ), „źle zorganizowana” (1 ), co wskazuje na ustabilizowanie semantyki omawianego wyrażenia. Potwierdza to również analiza materiału pochodzącego z narodowego Korpusu Języka Polskiego, w którym wystę
pują kolokacje typowa Matka Polka i prawdziwa Matka Polka oraz zdania z czasow
nikiem modalnym powinna, np. Czy tak powinna wyglądać matka-Polka? (NKJP).
Status związku potwierdziły również zdania ilustrujących typowe użycia omawianego połączenia. Uczestnicy badania układali wypowiedzenia, w których albo wykorzystywali znaczenie nawiązujące do m itu M atki Polki, albo używali tego połączenia wyrazowego w znaczeniu ‘ciężko pracująca matka, która poświęca się dla dzieci i męża, często rezygnując z realizacji własnych ambicji’. Przykładem takiego rozumienia typowych użyć jednostki Matka Polka są następujące zdania:
„Była typową Matką Polką, której wojna odebrała ukochanego syna”, „Jako Matka Polka wciąż czekała na powrót syna, który poszedł walczyć za ojczyznę”, „Matka Polka wychowuje dzieci na przykładnych patriotów i chrześcijan”, „Matka Polka wychowuje dzieci w duchu patriotyzmu, aby kochały swoją ojczyznę i jak będzie trzeba, nie wahały się oddać za nią życie” / „Zachowujesz się jak prawdziwa Matka Polka, zupełnie nie masz dla siebie czasu”, „Nie bądź taką matką Polką, musisz też mieć swoje życie”, „Skup się na sobie i nie bądź m atką Polką”, „Nasza sąsiadka bardzo troszczy się o swoje dzieci - to typowa matka-Polka”, „Teresa to prawdzi
wa matka-Polka, ma czworo dzieci”, „Ma pięcioro dzieci - to typowa Matka Polka”.
Analiza zawartości ankiet pozwala stwierdzić, że respondenci nie przypisują jednostce Matka Polka jednego rodzaju zabarwienia, podając trzy: pozytywne (przy znaczeniu tradycyjnym i eksponowaniu dobroci), neutralne (przypisane znaczeniu ‘matka, która jest Polką’), negatywne (wiązane z ograniczeniem roli kobiety do żony i matki, całkowitą rezygnacją z własnych zainteresowań i ambi
cji). Pozytywne nacechowanie przypisało tej jednostce 67 osób, jako neutralne postrzegało j ą 18 respondentów, natomiast zdecydowanie negatywne zabarwie
nie - 29. Jak już wspomniano, w ponad połowie ankiet pojawiło się określenie kura domowa, co pozwala stwierdzić, że liczba osób przypisująca negatywne zabarwienie jest większa.
Liczne osoby (43), które brały udział w badaniu, zwracają uwagę na uzależ
nienie zabarwienia omawianego połączenia wyrazowego od kontekstu (np. „za
leży, jak i jest kontekst” (19), „zależy, w jakim kontekście ktoś używa” (9), „to zależy” (6) „trudno jednoznacznie określić” (4), „zależy od kontekstu, raczej spotykałam się z ironicznym użyciem tego wyrażenia” (3), „nie m a jednego
zabarwienia przypisanego na stałe” (1 ), „nie ma jednej odpowiedzi na to pyta
nie” (1)). Pojawiały się też uwagi, których autorzy wskazywali na przewagę jednego z zabarwień („zależy od kontekstu wypowiadanego zdania, ale raczej negatywne” (1 ), „różne, bardzo często ironiczne” ( 1 ), „może być pozytywne, ale najczęściej negatywne” (1 ), „ogólnie pozytywne, ale może być negatywne, cza
sem używa się ironicznie” (1 )).
Ponadto należy podkreślić, że respondenci byli świadomi zmian, jakie za
szły w semantyce i nacechowaniu tej jednostki. Rozbudowali swoje wypowie
dzi, dodając spostrzeżenia dotyczące modyfikacji jej znaczenia, która jest ich zdaniem uwarunkowana kulturowo („zabarwienie tego związku zmieniło się na przełomie wieku, kiedyś było pozytywne, dziś, w dobie kobiet wyzwolonych nabiera negatywnego zabarwienia” (1 ), „kiedyś było bardziej pozytywne, dziś często kojarzy się z negatywną oceną kobiety, której życie jest ograniczone do spraw rodzinnych” (1 ), „dawniej to było określenie pozytywne, teraz raczej nie” ( 1 )).
Respondenci byli proszeni o podanie nawiązań kulturowych, jakie kojarzą im się z jednostką Matka Polka. Najczęściej wymieniano okres romantyzmu (matka patriotka (37), wiersz Do M atki Polki (16)) oraz II wojnę światową (matki żołnierzy i powstańców (29)), znacznie rzadziej pojawiały się inne odpo
wiedzi (matki strajkujących robotników w okresie komunizmu (3)). Ponadto odwoływano się również do obrazów kobiet ze współczesnych filmów i seriali telewizyjnych, wymieniając bohaterki uosabiające cechy przypisywane Matce Polce (np. „Grażynka z Klanu” (3), „babcia Józia z Plebanii” (1)).
4. O pis dw ujęzyczny jed n o stk i M atka Polka (na przykładzie arty k u łu polsko-angielskiego)
Omawiając ekwiwalenty słownikowe frazeologizmów, Sophia Lubensky i Marjorie McShane (2007) zwracają uwagę na fakt, że dobór międzyjęzyko- wych odpowiedników jest oparty na analizie kontrastywnej jednostek języka wyjściowego i docelowego. Z tego powodu związki, które nie m ają odpowiedni
ków frazeologicznych w języku wyjściowym, często bywają nieuwzględniane w opracowaniach leksykograficznych. Taki stan rzeczy może mieć również związek z niską frekwencją danego połączenia w korpusie (jeśli jest on podsta
w ą opracowania słownika)7, która nie musi oznaczać jego słabej znajomości wśród rodzimych użytkowników języka (por. Grzybek 2009). Nierejestrowanie tych związków skutkuje pominięciem ważnych zjawisk językow ych i kulturo
wych w opisie frazeograficznym8. Należy podkreślić, że jednostki te powinny zajmować szczególna pozycję w słownikach glottodydaktycznych9.
7 O bazie danych słownika frazeologicznego zob. m.in. Muldner-Nieckowski (2007: 65-90).
8 Należy podkreślić, że na pytanie Czy znasz wyrażenie Matka Polka? wszyscy respondenci udzielili odpowiedzi twierdzącej.
9 O słownikach glottodydaktycznych zob. m.in. Grucza (2000: 131-153).
Problem ten ilustruje status wyrażenia M atka Polka, który w zasadzie nie występuje w słownikach dwujęzycznych, np. polsko-angielskich10, a w perspek
tywie językowo-kulturowej jest niewątpliwie ważnym połączeniem wyrazowym.
Warto podkreślić, że wszyscy respondenci udzielili odpowiedzi twierdzącej na pytanie dotyczące jego znajomości. Jednostki tej brak w największych słowni
kach ogólnych i frazeologicznych, takich jak: Wielki słow nik polsko-angielski PW N-Oxford (WSPA), Nowy słow nik Fundacji Kościuszkowskiej polsko-angiel
ski. The New Kosciuszko Foundation Dictionary Polish-English (NSFK), Wielki słow nik polsko-angielski (GPED), Słownik frazeologiczny angielsko-polski i p o l
sko-angielski (SFAPiPA)11. W żadnym z dwujęzycznych opracowań polsko-an
gielskich nie można więc znaleźć ekwiwalentu tego połączenia wyrazowego.
Należy podkreślić, że ekwiwalencja, termin ważny zarówno w badaniach językoznawczych, ja k i literaturoznawczych, to pojęcie szerokie. Z tego powodu konieczne jest sprecyzowanie, jaki typ korespondencji analizuje się w danym badaniu (por. Hallsteinsdóttir, Fara 2010). Jeden z rodzajów omawianego zjawi
ska to ekwiwalencja leksykograficzna (Adamska-Sałaciak 2012).
Analizując problem z perspektywy tworzenia opracowań słownikowych, Adamska-Sałaciak (2012) wymienia cztery typy międzyjęzykowej koresponden
cji: kognitywną, przekładową, objaśniającą i funkcjonalną12. W przypadku luk, czyli braku odpowiednika, stosuje się następujące strategie: podanie odpowied
nika innego niż kognitywny, mianowicie dwóch lub więcej częściowych odpo
wiedników, parafrazę, ekwiwalent funkcjonalny. Jeżeli znalezienie któregoś z wymienionych ekwiwalentów nie jest możliwe, należy rozważyć inne warian
ty: odpowiednik kulturowy, częściowy odpowiednik z glosą w nawiasach lub objaśnieniem po haśle właściwym, innowację (zapożyczenie leksykalne lub se
mantyczne z języka wyjściowego do docelowego) (por. Gouws 2002; Gouws, Prinsloo 2008; Szerszunowicz 2012).
Omawiając opis leksykograficzny związków lakunarnych, szczególną uwa
gę należy zwrócić na kwalifikatory13. Przekazują one ważne informacje o nace
10 Przegląd słowników angielsko-polskich i polsko-angielskich przedstawia Tadeusz Piotrow
ski (2001: 176-219).
11 Uwagę zwraca dysproporcja między dostępnymi polsko-angielskimi i angielsko-polskimi słownikami idiomów, wśród których zdecydowanie przeważają te drugie.
12 Odpowiednik kognitywny to element języka docelowego, za pomocą którego w wielu kon
tekstach można przetłumaczyć daną jednostkę języka wyjściowego. Jeśli użytkownik słownika nie może posłużyć się nią w danym kontekście, odpowiednik kognitywny stanowi nośnik tożsamego znaczenia, który przywołuje użytkownikowi inne odpowiedniki, bardziej odpowiednie w kontekście.
Ekwiwalencja przekładowa (substytucyjna, kontekstowa, tekstowa) występuje na poziomie tekstu:
jest odpowiednim ekwiwalentem przekładowym, zastępuje w danym kontekście lub w danych kontek
stach daną jednostkę języka wyjściowego. Z powodu nieograniczonej liczby kontekstów można podać wiele ekwiwalentów przekładowych, które tworzą szereg jednostek różniących się pewnymi cechami, decydującymi o ich dopasowaniu do analizowanego kontekstu (Adamska-Sałaciak 2012).
13 O kwalifikatorach zob. Żmigrodzki (2003: 68-71), Majdak (2004).
chowaniu danych jednostek. W przypadku opisu niektórych jednostek uwzględ
nić należy pierwiastek aksjologiczny, który może być składnikiem znaczenia (Szerszunowicz 2 0 10)14. Mimo że przeprowadzone badanie ankietowe objęło stosunkowo m ałą grupę osób i było ograniczone do jednej grupy wiekowej, pozwala ono stwierdzić, że wartościowanie jednostki M atka Polka uwarunkowa
ne jest kontekstowo, tj. może być ona nośnikiem oceny pozytywnej lub nega
tywnej; co więcej, może ona nie mieć wyraźnego nacechowania aksjologiczne
go. Obserwacje te potwierdza również analiza materiału korpusowego (NKJP).
Kolejnym ważnym elementem opisu jednostek bezekwiwalentnych jest kompo
nent kulturowy (Tomaszczyk 1984; Rodger 2006; Szerszunowicz 2011). Dodatkowe informacje pozwalają na lepszy ogląd ich funkcjonowania w kulturze, co ułatwia dekodowanie danych połączeń i używanie ich w rozmaitych kontekstach komuni
kacyjnych. Podanie przykładów pochodzących z rozmaitych źródeł pozwala rów
nież na ukazanie statusu danej jednostki w perspektywie językowo-kulturowej.
Poniżej przedstawiona zostanie propozycja opisu jednostki Matka P olka15.
Matka Polka
Variants: Matka-Polka
a symbol of a Polish patriotic mother; nowadays the phrase is often used with reference to a woman whose life is limited to taking care of her family
Fml, infml, jocular, ironic
Collocations: prawdziwa Matka Polka, typowa matka Polka
Evaluative connotations: context-dependent, positive, neutral, negative
E.g.: Dawniej, w czasie zaborów, polskie matki (nasze prababki), stając na straży ognisk rodzinnych, także wówczas, gdy zabrakło mężów i ojców, z niesłychanym heroizmem walczyły o swoje dzieci. To głównie im zawdzięczamy, że mówimy po polsku. Matka Polka stała się symbolem narodowym, znakiem siły przetrwania i miłości do swoich dzieci i ojczyzny. A dzisiaj? (E. H. Kowalewska, Być kobietą, ale jaką?, NKJP)
Firmy 0-700 miały zapewnić mężczyźnie kontakt z kobietą, która zupełnie przypadkowo też zadzwoniła na tę linię. W pewnym momencie stało się to oszustwem, bo te firmy miały zapewnić mężczyznom kontakt z kobietą, która też dzwoni na tę linię. Chodzi o wyrównanie sił. Kobieta, która dzwoni na tę linię, musi być bogata i zarazem odważna.
Typowa matka Polka, czy narzeczona obierająca ziemniaki, na pewno nie zadzwoni.
(D. Błaszak, Wywiad z dziewczyną z telefonicznej agencji 0-700, NKJP)
ORIGINS: During the partitions of Poland women were responsible for educating chil
dren to be patriots and - if necessary - to die for their country, so that the country could regain the independence. The myth of Pole Mother inspired many artists of Romanticism (e.g. the poem Do Matki Polki by Adam Mickiewicz, paintings by Artur Grottger).
■ ADDITIONAL INFORMATION: The myth of mother Pole, which inspired many artists who lived in the period of Romanticism, was developed further into the figure of the mother of soldier, opposition activist etc. In the times of Socialism the model was adopted: Mother Pole was obliged to bring up her children to function well in the system.
14 Przykładem takiej jednostki jest slogan Polak potrafi - związek ten może przekazywać zarówno ocenę pozytywną, jak i negatywną.
15 Propozycja opisu leksyko graficznego wyrażenia Matka Polka została opracowana przez au
torkę artykułu.
W przypadku omawianego połączenia wyrazowego bardzo istotne jest uwzględnienie zmian znaczeniowych, które sygnalizowali respondenci. Jeżeli w opisie leksykograficznym uwzględni się jedynie pierwotne znaczenie, nawią
zujące się do mitu M atki Polki, wówczas użytkownik słownika może mieć pro
blem ze zrozumieniem licznych użyć kontekstowych. W łączenie do artykułu hasłowego drugiego znaczenia podawanego przez większość respondentów uła
twi interpretację znaczenia i funkcji omawianej jednostki jako elementu rozma
itych tekstów.
Opis jednostki M atka Polka ilustruje problemy leksykograficznej prezenta
cji związków lakunarnych: wym agają one szczegółowej charakterystyki języko- wo-kulturowej, obejmującej wiele komponentów. Powinny zostać podane dodat
kowe informacje o jej pochodzeniu i użyciu, które ukazują wyraz hasłowy lub wyrażenie na szerszym tle kulturowym. Artykuł hasłowy ograniczony jedynie do opisu językowego nie pozwala na właściwe przedstawienie omawianego połą
czenia wyrazowego w perspektywie dwujęzycznej. Jednostki używane są bardzo często w postaci innej niż kanoniczna, dlatego tak ważne jest opisanie potencja
łu konotacyjnego, który bywa wykorzystywany w rozmaity sposób przez użyt
kowników języka polskiego.
5. W nioski
Opis jednostek lakunarnych, zarówno leksykalnych, jak i frazeologicznych, stanowi ważkie zagadnienie leksykografii dwujęzycznej. Złożoność ich deskryp- cji wynika z braku obcojęzycznego odpowiednika, który mógłby pojawić się w słowniku. Ponadto wiele jednostek bezekwiwalentnych to połączenia o silnym osadzeniu kulturowym, wywołujące określone konotacje u rodzimych użytkow
ników języka.
Konieczne jest więc takie opracowanie artykułu hasłowego, który pozwoli oddać specyfikę językowo-kulturową danego elementu niemającego odpowied
nika w języku docelowym. Istotne jest przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań, pozwalających na ustalenie, jak funkcjonuje on we współczesnym języ ku. Analiza wyników badań ankietowych dotyczących użycia jednostki Matka Polka przeprowadzonych w jednej grupie wiekowej wykazała, że znaczenie, w jakim młodzi ludzie jej używają, to znaczenie poszerzone w stosunku do podawanego przez współczesne źródła leksykograficzne.
Z semantyką analizowanego wyrażenia wiąże się jej wartościowanie, które również należy uwzględnić w opisie słownikowym. Z powodu silnego osadzenia jednostki Matka Polka w kulturze, artykuł hasłowy powinien mieć strukturę poszerzoną o informacje o jej pochodzeniu i historii. Podanie tych informacji jest niezbędne dla przybliżenia użytkownikowi słownika konotacji omawianej
jednostki. Taki sposób prezentacji leksykograficznej ułatwi nierodzimemu użyt
kownikowi języka polskiego interpretację jego użyć i pozwoli na posługiwanie się nim w rozmaitych sytuacjach komunikacyjnych.
W ykaz skrótów
EJO - Encyklopedia językoznaw stw a ogólnego. Red. K. Polański. Wrocław-Warszawa- -Kraków 1999.
GPED - J. Stanisławski: Wielki słownik polsko-angielski. The Great Polish-English D ictionary. Warszawa 1990.
ISJP - Inny słow nik języka polskiego. Red. M. Bańko. T. I-II. Warszawa 2000.
MEP - M ała encyklopediaprzekładoznaw stw a. Red. U. Dąbska-Prokop. Częstochowa 2000.
NKJP - N a ro d o w y K o rp u s J ę zy k a P o ls k ie g o, <http://www.nkjp.uni.lodz.pl/> dostęp:
10.01.2013.
NSF - R. Lebda: N owy słow nik frazeologiczny. Red. A. Latusek. Kraków 2005.
NSFK - Now y słow nik F undacji K ościuszkow skiej polsko-angielski. The N ew K osciuszko Foundation D ictionary Polish-English. Red. J. Fisiak. Kraków 2003.
NSJP - Nowy słow nik języka polskiego. Red. B. Dunaj. Warszawa 2005.
PSF - K. Głowińska: Popularny słow nik frazeologiczny. Warszawa 2000.
PSWP - Praktyczny słow nik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa. T. XX. Poznań 1999.
SDTT - Słownik dydaktyczny terminologii translatorycznej. Red. nauk. J. Lukszyn. Warszawa 1991.
SFAPiPA - T. Jaworska: Słownikfrazeologiczny angielsko-polski i polsko-angielski. Warszawa 2002.
SFWP - S. Bąba, J. Liberek: Słow nik frazeologiczny współczesnej polszczyzny. Warszawa 2002.
SJP - Słow nik języka polskiego PWN. Red. M. Szymczak. Warszawa 1995.
SO - Słow nik ortograficzny P W N z wymową. Oprac. A. Kubiak-Sokół. Warszawa 2008.
TT - Terminologia tłumaczenia. Red. nauk. J. Delisle, H. Lee-Jahnke, M.C. Cormier.
Poznań 2006.
TTT - Tezaurus terminologii translatorycznej. Red. nauk. J. Lukszyn. Warszawa 1993.
USJP - Uniwersalny słow nik języka polskiego. Red. S. Dubisza. T. II. Warszawa 2003.
WSC - H. Markiewicz, A. Romanowski: Skrzydlate słowa. Wielki słow nik cytatów polskich i obcych. Kraków 2007.
WSFJP - P. Muldner-Nieckowski: Wielki słow nik frazeologiczny języka polskiego. Warszawa 2003.
WSJP - E. Dereń, T. Nowak, E. Polański: Wielki słow nik języka polskiego z frazeologizm am i i przysłow iam i. Red. E. Polański. Warszawa 2011.
WSPA - Wielki słow nik polsko-angielski PW N-Oxford. Red. J. Linde-Usiekniewicz. Warsza wa 2004.
Literatura
Adamska-Sałaciak A. (2012): B etween designer drugs and afterburners: A Lexicographic-Sem an
tic Study o f E quivalence. “Lexicos”, <http: //lexicos.journals.ac.za/pub/article/view/5/43> do
stęp: 16.11.2012.
Bartmiński J., Panasiuk J. (2001): Stereotypy ję z y k o w e. [W:] Współczesny ję z y k p o ls k i. Red.
J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 371-395.
Bentivogli L., Pianta E. (2000): Looking f o r lexical gaps. [W:] Proceedings o f the Ninth E U R A LEX International C ongress. Ed. U. Heid U. et al., Stuttgart, s. 663-669.
Bryl M. (1994): Cykle Artura Grottgera. P oetyka i recepcja. Poznań.
Budrowska B. (2000): M acierzyństw o ja k o p u n kt zw rotny w życiu kobiety. Wrocław.
Chlebda W. (2005): Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingw istyczne. Opole.
Cvilkaite J. (2006): Lexical Gaps. Resolution by Functionally Complete Units o f Translation.
“Darbai ir Dienos”, No 45, s. 127-141.
Dagut M. (1981): Sem antic "V oids" as a Problem in the Translation P ro cess. “Poetics Today”, Vol. 2, No. 4, s. 61-71.
Ertelt-Vieth A. (2003): H ow to A nalyze and H andle Cultural Gaps in German E veryday Life (from the P erspective o f E xchange Students). “E-Journal Interculture-Online”, No. 4, <http://
www.interculture-online.info> dostęp: 12.05.2012.
Gouws R. H. (2002): Equivalent relations, context and cotext in bilingual dictionaries. “Hermes.
Journal of Linguistics”, No. 28, s. 195-209, <http://download2.hermes.asb.dk/archive/down- load/H28_11.pdf> dostęp: 10.09.2011.
Gouws, R. H., Prinsloo D. J. (2008): What to Say about mańana, totem s and dragons in a B ilingual Dictionary. The Case o f Surrogate E quivalence. [W:] Proceedings o f the X II E U R A L E X International Congress. Eds E. Bernal, J. DeCesaris. Barcelona, s. 869-877.
Grodzki E. (2003): Using Lacuna Theory to D etect Cultural D ifferences in A m erican and Ger
man Autom otive A dvertising. Frankfurt/Main.
Grucza S. (2000): Struktura i fu n k c ja słowników glottodydaktycznych. Słow niki do nauki języka obcego, „Przegląd Glottodydaktyczny”. T. 17, s. 131-153.
Grzybek P. (2009): The popularity o fproverbs. A case study o f the frequency-fam iliarity relation f o r G erman. [W:] 2° Colóquio Interdisciplinar sobre Proverbios. 2nd Interdisciplinary Collo
quium on P roverbs 9th to 16th N ovem ber 2008. A C T A S IC P 08 P roceedings. Eds O. Lauha
kangas, R. JB Soares. Tavira, s. 214-229.
Hallsteinsdóttir E., Faro K. (2010): Interlinguale Phraseologie: Theorie, P raxis und P erspekti
ven. “Yearbook of Phraseology”. No. 1, s. 125-158.
Janion M. (1996): K obiety i duch inności. Warszawa.
Jolowicz J. O. (2006): Lacuna Theory in Intercultural Comm unication: Focus on axiological lacunae. “Voprosy psikholinguistiki”. No. 3 (10), s. 1-16.
Kowalczyk I. (2003): M atka-Polka kontra superm atka. „Czas Kultury”, nr 5, s. 11-21.
Lehrer A. (1970): N otes on lexical g a p s. “Journal of Linguistics”. No. 6 (2), s. 257-261.
Lehrer A. (1974): Sem antic fie ld s and lexical structure. Amsterdam.
Lubensky S., McShane M. (2007): B ilingual phraseological dictionaries. [W:] Phraseologie. Ein internationales H andbuch zeitgenössischer Forschung. Phraseology. A n International H and
book o f Contemporary R esearch. Eds H. Burger et al. Vol. 2. Berlin-New York, s. 924-926.
Majdak M. (2004): Kw alifikatory ja k o narzędzie opisu największych pow ojennych słownikach ję zy k a p o lskieg o. „Prace Filologiczne”. T. XLIX, s. 283-316.
Markovina I. (1993): Interkulturelle K om m unikation: E lim inierung der kulturologischen Laku- nen. Sprache, Kultur, Identität: Selbst- und Frem dwahrnehm ungen in Ost- und W esteuropa. Hg. A. Ertelt-Vieth. Frankfurt/Main, s. 174-178.
Müldner-Nieckowski P. (2007): Frazeologia poszerzona. Studium leksykograficzne. Warszawa.
Niewiara A. (2009): K ształty p o lskiej tożsam ości. Katowice.
Poprawnie p o polsku. Poradnik językowy P W N (2007). Wybór i oprac. A. Kubiak-Sokół. Warszawa.
Panasiuk I. (2005): K ulturelle A spekte der Übersetzung: A nw endung des ethnopsycholinguisti- schen L akunen-M odells. Münster.
Panasiuk I. (2009): D efinition o f the Lacuna Phenom enon in the Theory o f Translation. “Vopro- sy psikholinguistiki” 3 (10), s. 42-46.
Piotrowski T. (2001): Zrozum ieć leksykografię. Warszawa.
Pronińska A. (2005): Principi teorici della com pilazione del dizionario fraseologico italiano- p o la cco. Kraków.
Rodger L. (2006): "Beyond Butterscotch. The P lace o f Cultural K nowledge in the Bilingual D ictio n a ry". [W:] Proceedings X I I E U R A L E X International Congress. Congresso Lessico- grafia. A tti. Eds E. Corino, C. Marello, C. Onesti. Vol. 1. Alessandria, s. 567-573.
Sard H. (2006): E xam ples o f Lacunae Tension in the Am erican P erception o f Russian Culture (Through A nalysis o f A rt F ilm s). [W:] Lakunen-Theorie. E thnopsycholinguistische Aspekte der Sprach- und K ulturforschung. Eds I. Panasiuk, H. Schröder. Berlin, s. 267-271.
Schröder H. (2006): "L acunae" and the Covert P roblem s o f Understanding Texts fr o m Foreign C ultures. [W:] Lakunen-Theorie. E thnopsycholinguistische A spekte der Sprach- und K ultur
fo r sc h u n g. Eds I. Panasiuk, H. Schröder. Berlin, s. 72-84.
Sternin I., Sternina, M. (2003): Russian and Am erican Comm unicative B ehaviour. Voronezh.
Szerszunowicz J. (2010): E valuation in culture-bound proverbs and p roverbial expressions as a translation p ro b lem. [W:] 3° Coloquio Interdisciplinar sobre Proverbios. 3rd Interdiscipli
nary Colloquium on Proverbs. A ctas IC P 09 Proceedings. Eds R. J. B. Soares, O. Lauhakan
gas. Tavira, s. 222-234.
Szerszunowicz J. (2011): The cultural com ponent in bilingual dictionaries o f phraseological units. [W:] A SIA LEX 2011 Proceedings. LEXICO G RAPH Y: Theoretical and P ractical P er
spectives. P apers subm itted to the Seventh A S IA L E X B ien n ia l International Conference Kyoto Terrsa, Kyoto, Japan, A ugust 22-24, 2011. Eds K. Akasu, S. Uchida. Tokyo, s. 628-637.
Szerszunowicz J. (2012): Connotations and Schem ata in Phraseology (on the exam ple o f the Polish unit druga Japonia). [W:] A spects o f English Studies in the 21 Century. Linguistic and C ultural. Eds A. Inoue, T. Kanzaki. Tokyo, s. 398-427.
Tomaszczyk J. (1984): The C ulture-Bound E lem ent in B ilingual D ictionaries. [W:] L E X e te r’83.
P apers fr o m the International Conference on Lexicography in Exter, 9-12 Septem ber 1983. Ed. R. R. K. Hartmann. Tübingen, s. 289-297.
Turunen N. (2006): F eststellung von Lakunen im fin n isch en Russischunterricht. [W:] Lakunen- Theorie. E thnopsycholinguistische A spekte der Sprach- und K ulturforschung. Eds I. Pana
siuk, H. Schröder. Berlin, s. 260-266.
Walczewska S. (1999): D amy, rycerze, fe m in istk i. Kraków.
Wierzchoń P. (2008): O dtwarzalność w granicach p a ry przekładow ej. „Przegląd Rusycystycz- ny”, nr 4, s. 111-139.
Wipprecht C. (2005): The concept o f ‘fi e l d ’ and ‘g a p ’. Norderstedt.
Żmigrodzki P. (2003): W prowadzenie do leksykografii p o lsk ie j. Katowice.
Summary
The focal issue of the paper is to analyze the phenomenon of lacunarity on the example of the Polish unit Matka Polka (lit. Polish Mother) and its bilingual lexicographic description. The unit is well grounded in the Polish culture: the myth of Polish Mother whose duty is to educate children to be patriots and, if necessary, to die for their country, developed during the partitions of Poland.
This image has undergone changes during the socialist period as well as in the times after the nineties’ transformation. As a result the unit gained new semantic and stylistic overtones. The lexicographic description of the unit in Polish dictionaries is discussed and confronted with the results of questionnaire research done to determine the definition among native Polish speakers.
The respondents (89 Polish students of Polish and English philologies) were asked to explain the meaning of the unit, use it in three sentences as well as indicate and discuss its linguistic (positive, neutral, negative) and cultural connotations. On the basis of the linguo-cultural analysis has been proposed a definition that encompasses not only the meaning given in Polish lexicographic sourc
es, but also the one given by the respondents. The cultural component was also included, so that the prospective user could decode and use the unit properly in various contexts.
