Rentgenografia obrazów. Nowe polskie urządzenia i metody

Bohdan Marconi

Rentgenografia obrazów : nowe

polskie urządzenia i metody

Ochrona Zabytków 2/1 (5), 25-30, 69-70

1949

R E N TG EN O G R A FIA OBRAZÓW

N O W E P O L S K I E U R Z Ą D Z E N I A I M E T O D Y

B O H D A N M A R C O N I

' Do badań dzieł szlaki przy pomocy promieni Roentgena przywiązuj;*

się dziś na całym świecie wielką wagę. Zasięg zagadnień, prócz ściśle

technicznych, obejm uje również dziedzinę historii sztuki. Z techniczno-

konserwatorskich wymienić należy badanie stanu zachowania, budowy

technicznej, ustalania autentyczności, rodzaju f a k tu r y i badania rent-

genokrystalograf iczne barwników. Niektóre z tych zagadnień związane

są ściśle z historią sztuki jak np. porównawcze studia rentgen ogra mów

z obrazów ze szkicami rysunkow ym i tego samego au to ra *), lub zesta­

wienie zdjęć rentgenowskich, u w y p u k lający ch f a k lu rę m istrz a 2), ze

zdjęciami z obrazów p rzypisyw anych jemu lub wątpliw ej au ten ty cz­

ności 3).

W polskiej literaturze b rak szerszego opracow ania rentgenologii

z dziedziny s z t u k i 4, 5). Bogata i wszechstronna literatura obca (ok. 25

pozycji) i doświadczenie n ab y w an e od r. 1934-go, początkowo przy

w spółpracy In sty tu tu Rentgenologicznego U niw ersytetu Warszawskiego,

pozwalają mi projektować opracow anie studium z tej dziedziny. Na

razie pragnę omówić zrealizowane już pomysły, powstałe w Polsce,

przed w ojną w pracow ni Muzeum Narodowego wr Warszawie i ulep­

szone po wojnie w Państw ow ej Pracow ni Konserwacji Zabytków Ma­

larstwa.

U r z ą d z e n i e cl o b a d a n i a o b r a z ó wr

a p a r a t e m r e n t g e n o w s k i m p r z e n o ś n y m

Muzeum Narodowe w Warszawie zakupiło w* r. 1957-ym aparat rent­

genowski, pierwszy w Polsce, przeznaczony specjalnie do badań obra­

zowe Po zapoznaniu się z różnymi modelami używ anym i w tym celu

za granicą, biorąc pod uwagę możliwości finansowe, w ybrałem a p ara t

medyczny Gentralix-Philips-Portable (56 kV 4,5 niA). Model ten po­

')

2)A . B u r r o u g h s . „ A L i b r a r y o f A r t is t T e c h n i q u e s “. B u lle t in o f th e F o g g A r t M u seu m , Vol. V, N . Nr. 3, 1936.

3) P r o f . k u r t W e h l t e . „ D i e M a lt e c h n i s c h e R ö n t g e n o g r a p h ie im P ro ces s urn die van C . o t h - F iils c h u n g e n “. T e c h n i c a l S t u d i e s in t h e F i e l d o f the F i n e Arts, F o g g Art M u ­ se u m . H a r v a r d U n iv . II, 1955.

4) B. M ar con i. „ Z a s t o s o w a n i e p r o m ie n i R o e n t g e n a do b a d a ń i k o n s e r w a c j i o b r a z ó w “.

P o ls k i P r z e g lą d R a d i o l o g i c z n y t. X I I, 1937, str. 476.

5) B. M a r co n i. „ Z a s t o s o w a n i e p r o m ien i R o e n t g e n a p r z y k o n s e r w a c j i o b ra zu M a ­ d o n n a z D z i e c i ą t k i e m i f u n d a t o r e m Bisk . L u b l a ń s k i m “. B i u l e t y n H is to rii S z t u k i i K u l ­ t u r y , R o c z. IV , N r 1, W a r s z a w a , 1933.

siada transform ator wysokiego napięcia suchy, w b u d o w a n y w kołpak,

k tó ry jest ochroniony ołowiem. A parat włącza się bezpośrednio do sieci

oświetleniowej. Dla u zyskania bardziej miękkich promieni przedstawi-

eielstwo firm y Philips zbudowało specjalny autotransform ator pozw ala­

jący' obniżyć kY do 32. Prototyp tego modelu „M etalix“ zyskał uznanie

w Instytucie Holzknechta w Wiedniu 6) oraz daw ał doskonale wyniki

w pracowmi D r M. A. de W ild’a w H a d z e 7), z którego pracami miałem

możność zapoznać się w r. 1936-tym.

Powszechnie stosowane jest badanie obrazów w pozycji leżącej. A pa­

rat umkiszczony7 jest pod obrazem, a ekran lub kaseta z błoną bezpośred­

nio na powierzchni obrazu (farby). System taki jest niedogodny' przy

badaniu większych obrazów za pomocą ekranu, a prócz tego obciążenie

obrazu ciężkim ekranem lub kasetą może spowodować w'gnieeenie

i uszkodaemie obrazu malowanego na płótnie. Istnieje również niebez­

pieczeństwo zarysow ania powierzchni werniksu, a bad an ie obrazów7 po

przeprowadzonej niedawno konserw-acji jest niemożliwe.

W National G allery w Londynie zbudow ano pierw sze (przed r. 1936)

urządzenie do bad an ia obrazów w' pozycji stojącej. Składa się ono

z uch w y tó w dla obrazu i ekranu, które można przesuw ać w kierunku

poziomym i pionowym. A p a ra t Roentgena, model chłodzony wodą, jest

umieszczony osobno, n ieru c h o m o 8).

W r. 1938-ym opracowałem pierwrszy projekt urządzenia przystoso­

wanego do a p a ra tu ..Centralix“. W ykonane ono zostało dla Muzeum

Narodowego w7 Warszawie przez firmę F. W ałkowski w Warszawie.

Urządzenie to zawieszone jest na szy nach pod sufitem. Wy7bueh wojny7

nie pozwolił na dokończenie budowy. Nie w y ko n an y został uchw yt dla

obrazów, które trzeba zainocowywać na stalugaeli.

Następny7 model wolnostojący opraeow7ałem w7 r. 1946-ym dla P a ń ­

stwowej Pracowni Konserwacji Zaby7tkńwT Malarstwa, również przysto­

sowany do ap a ra tu Centralix. W ykonanie powierzono i tym razem fir­

mie F. Wałkowski, jed y n ej mogącej w7 tym czasie i pragnącej pod jąć się

budowy7 urządzenia nie przeznaczonego do produkcji masowej. Firm a

sama rozwiązała wszelkie szczegóły7 k o n stru k cyjn e w porozumieniu

z autorem projektu. P rzy opracowaniu projektu brałem specjalnie pod

uw7agę bezpieczeństwa) obrazu i łatw7ość obsługi.

Urządzenie (ryc. 14) składa się z trzech zasadniczych części: 1) ramy

na kółkach ogumionych, 2) suw nicy z aparatem i ekranem, 3) u c l w y t u

dla ohrazów7. w y m ia ry urządzenia wynoszą: wys. 320 cm, szer. 300 cm,

głęb. 100 cm. Ram a zbud ow an a jest z kątow nika. Suw nica składa się

6) J . Z a k o m s k y . „ U e b e r d ie B i l d d u r c h l e u c h t u n g in der R ö n t g e n t e c h n i s c h e n V e r ­ s u c h s a n s t a l t a m I n s t i t u t H o l z k n e c h t in V i e n “. M u s e u m s k u n d e , N e u e F o l g e , 1930, t. II.

7) M. A . W i l d . „ N a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h e G e m ä l d e u n t e r s u c h u n g “. M o n a c h i u m , H e l ­ ler, 1931.

8) I a n R a m li n s . „ F r o m t h e N a t i o n a l G a l l e r y L a b o r a t o r y “. Print, fo r th e T ru stees, L o n d o n , 1940.

z w ózka przesuw ającego się poziomo po górnej części ram y i dwóch

p a r prow adnic z r u r niklowanych. Na tylnej parze umieszczony jest na

tulejach, obejmujących prowadnice, ap arat, a na przedniej parze od­

ch y lan y ekran z uchw ytem do kaset wym. >0 X 40 cm lub mniejszych.

A p arat i ek ran mogą poruszać się w k ieru n k u pionowym ruchem sprzę­

żonym, za pomocą systemu łańcuchów Calla. Przeciwwagi umieszczone

są w ew nątrz prow adnic. Sprzężenie ruchów a p ara tu i ekranu zapewnia

w k ażd y m położeniu pokrycie całego ek ran u w iązką promieni emitowa­

nych przez ap arat. Zahamowanie ruchów poziomych su w n icy następ u je

za pomocą nożnego pedału, zaś ruchów pionowych a p a r a tu i ekranu

przez dokręcenie śru b y dociskowej, znajdującej się na lewej tulei

ek ran u (na zdjęciu zasłoniętej kryptoskopem).

U chw yt do obrazów składa się z dwóch k orytek metalowych, ustaw io­

nych poziomo, mogących przesuw ać się w k ie ru n k u pionowym po p ro ­

w adnicach z ru r niklowanych, umieszczonych z boków ramy. Korytko

górne zamocowane jest do p a ry łańcuchów Galla, połączonej walem

u dołu ram y i w p raw ian ej w ruch za pomocą ko rb y ze ślimacznicą. Ko­

ry tko dolne może być zaklinow ane na tychże łańcuchach przez zak rę­

cenie śrub u ch w y tó w szczękowych. Pod tulejami k o ry tk a dolnego zn aj­

d u ją się tuleje ze śrubam i dociskowymi pozwalającym i na utrzym anie

tego k o r y tk a n a żądanej wysokości w chwili zwolnienia szczęk.

K orytka są szerokości 4.7 cm. co pozwala na zamocowanie obrazu

parkietow anego i zaopatrzone są w urządzenia dociskowe, dla u n ie ru ­

chomienia i dociśnięcia cieńszych obrazów do przedniej ścianki, zbliżonej

do ekranu. Rozsuw k orytek umożliwia badanie obrazów różnej wielko­

ści od wysokości 25,5 cm do 256 cm, a szerokości naw et ponad 500 cm.

D la zamocowania obrazu do bad an ia zw alniam y obustronnie zaciski

szczękowe na tulejach dolnego k o ry tka, które opiera się na tulejach

zabezpieczających. Za pomocą ko rb y opuszczamy lub podnosimy górne

k o rytk o do żądanej wysokości ,staw iam y obraz w dolnym k o ry tk u i po­

woli opuszczamy górne do momentu uchw ycenia obrazu. Następnie za­

k ręcam y śru b y zacisków szczękowych. O b raz jest zamocowany. Kręcąc

korbą u zy sk u jem y pionow y ruch obrazu na wysokość dogodną do b a ­

dania. O brazy d u ży ch w y m ia ró w łatw o jest zbadać w dolnych p a r ­

tiach stojąc lu b siedząc, zaś p rzy górnych posługiwać się można lekkimi

schodkami.

Przesu w pionow y i poziomy a p a ra tu ze sprzężonym ekranem jest

łatwy, dzięki zastosowaniu przeciw w ag i łożysk kulkow ych. Całą po­

wierzchnię n aw et dużego obrazu zbadać można w granicach zasięgu

ruchu ap aratu . D la w y k on an ia zdjęcia z interesującego nas fragmentu

należy zaham ow ać ru ch y ap a ra tu , odchylić ekran i zamocować kasetę

z błoną.

Umieszczenie a p a r a tu w stosunku do ekranu jest tak obliczone, że

odległość ogniskowa (ognisko-powierzchnia farby) wynosi 79 cm; odle­

głość robocza (powierzchnia fa r b y — błona) 2,5 cm.

D wa lała pracy przy pomocy (ego urządzenia wykazało, że jest i ono

wygodne, łatwe w użyciu i bezpieczne dla obrazów.

Z d j ę o i a r e

t g e ii o w s k i e p ł a s z c z y z

o w o - o b r o t o w w e

(I o I) a d a ń o I) r a z ó w

a I o w a n y c li d w

s t r o n

i e

ii a d r e w n i e

Zbadanie promieniami Roentgena obrazów malowanych d w astronomie

1 1

a drewnie (skrzydła tryptyków ), w których jedna lub obie strony / zo-

— b ło n a .

^S-f>ric ma/o won /*

\ obraz

A I Y' V'

J

/ V \

ółorta.

i i 2 0

R y c . 16. S c h e m a t z d ję ciu p ł a s z c z y z n o w o - o b r o t o w e g o . A. aj, a 2 — p r z e c i w l e g ł e p io m ik t y n a kole, k t ó r e z a t o c z y ł o w id m o p u n k t u a; l>i, 1>2 — p r z e c i w l e g ł e p u n k t y n a k k ole, k t ó r e z a t o c z y ł o w i d m o p u n k t u b. B. P rz ec iw ległe p o ł o ż e n i a a p a r a t u R o e n t g e n a n a ł k o le z a t o c z o n y m d o k o ł a osi ob ro tu w c z a s ie z d ję cia . W k a ż d y m m o m e n c i e o b r o tu wiaia.zka

p r o m i e n i p o k r y w a b ł o n ę na o b r a z ie ( r y s . B. M a r co n i).

stały przemalowane, nasuw a specjalne trudności. Zwykle zdjęcie re*ent-

genowskie przy zastosowaniu w łaściwych w aru n k ó w fizycznych ddaje

w praw dzie ostre widmo, ale zagm atw ane na skutek nałożenia się widdm

wszystkich w arstw malowideł. P rzy badaniu takiego zdjęcia trucidno

ustalić, które fragmenty należą do obrazu przemalowanego.

Pomysł metody, za pomocą której możnaby otrzymać większą czyytel-

ność zd jęcia, nasunął mi się w r. 1938 w Pracow ni Muzeum Narodowi/ego

w Warszawie, w czasie bad ania skrzydeł tr y p ty k u z w. XV-go, których

awersy przemalowane zostały w XVII w. Zmieniono dw npolow ą kom ­

pozycję ze scenami Męki Pańskiej na jednopolowe postacie (świętych.

Zastosowałem wtedy po raz pierwszy metodę zdjęcia za pomocą ap a ­

ratu rentgenowskiego C'entralix- Philips - Portable, wprowadzonego

w ruch obrotowy w czasie trw ania naświetlenia. C elem było usunięcie

widma obrazu znajdującego się po drugiej stronie obrazu badanego.

Zdjęcia rentgenowskie z ruchomym aparatem znane są w medycynie

pod nazw ą zdjęć warstwowych, planigrafii. tomografii, serioskopii lub

radiotomii. Wynalazcami tej metody są A. Bocage w r. 1921 i niezależnie

od niego Ziedes des Plantes w r. 1952. W ap ara tach takich, zwanych to­

mografami, lampa rentgenowska i błona w kasecie są w ruchu sprzę­

żonym. Mój pomysł, polegający na ruchu wyłącznie ap ara tu , powstał

niezależnie od metody rentgenologicznej, którą w r. 1957-ym uważano

za „młodą i jeszcze nudo o p raco w an ą“ (Polski Przegląd Radiologiczny,

t. XII, 1917. Z Kongresów, str. 115).

Na wspom nianych skrzydłach try p iy k u z w. XX-go znajdow ały się

kompozycje figuralne we wszystkich trzech warstwach, co niezmiernie

komplikowało zd jęcia.

Wobec tego podaję przykładowo zdjęcia w ykonane w r. 1948 w P ań ­

stwowej Pracowni Konserwacji Zabytków Malarstwa, ze skrzydła tr y p ­

tyku szafkowego z w. XVI-go, którego rewers przem alowany jest na

imitację m arm uru, dekorację często stosowaną w meblach w. XVIII-go.

Pod przemalowaniem w y k ry ć można, stosując oświetlenie skośne, frag­

menty pierwotnej kompozycji figuralnej. Ilyc. 17 przedstawia w ybrany

do zbadania fragment przemalowany, zaś ryc. 18 — odpow iadający

fragment drugostronnego obrazu.

Dodatkowe urządzenie do zdjęć płaszczyznowo - obrotowych składa

się z deski opatrzonej w jednym końcu gniazdem na aparat, a w drugim

dziurką na gwóźdź, służący za oś obrotu. Odległość ogniska ap aratu od

osi obrotu wynosi 50 cm. Wobec rzadko spotykanych takich w y p a d ­

ków, jak tu przytoczone skrzydła tryp ty k ó w , nie przewiduję potrzeby

opracowania i b u d ow an ia specjalnej konstrukcji metalowej.

Ustawienie całej a p a r a tu r y jest proste (ryc. 15 i 16). O braz położony

jest między dwoma stolami, na wysokości 100 cm od podłogi, stroną

przem alow aną ku górze. Na obrazie w miejscu w ybranym do zbadania

umieszczony jest ekran (50 X 40 cm), który przed wykonaniem zdjęcia

zastąpiony jest błoną w kasecie tego samego w ymiaru. Na podłodze pod

obrazem umieszczone jest dodatkow e urządzenie (ramię obrotu) z gwo­

ździem służącym za oś obrotu, wbitym w podłogę. Oś ta znajdować się

musi dokładnie w linii pionu od środka błony. A parat rentgenowski

umieszczony jest w gnieździe ramienia skośnie (60°) tak, by oś ogniska

w y p a d a ła również w środku błony. Przed wykonaniem zdjęcia należy

sprawdzić na ekranie czy wiązka promieni emitowanych przez aparat,

p okryw a całą powierzchnię.

Zdjęcie wykonałem naciskając spust zegara włącznikowego a p a r a tu ,

nastawionego w tym w y p a d k u na 10 sek., z jednoczesnym ręcznym

przesuw aniem aparatu dokoła osi. Szybkość obrotu obliczono w ten

sposób, że zegar wyłączył naświetlanie z chwilą pow rotu a p ara tu do

p u n k tu wyjściowego ruchu.

W skutek skośnego biegu promieni w stosunku do płaszczyzny obrazu

i błony, oraz ru ch u obrotowego ap ara tu , widmo obrazu znajdującego

się od spodu, oddzielonego od błony grubością deski obrazu (1,4 cm)

zostało zamazane, jest p raw ie niewidoczne. Cień każdej cząsteczki farby

zatoczył na błonie koło. Obraz b a d a n y i w arstw a przemalowali, z n a j­

dujące się bezpośrednio pod kasetą i oddzielone od błony grubością alu ­

miniowej ścianki kasety (ca 0,7 mm), uległy na zdjęciu nieznacznemu

tylko zamazaniu. Widma cząstek f a rb y ty cli obrazów zatoczyły na bło­

nie kółka o minimalnej średnicy (schemat A, ryc. 10 A). Różnica za m a ­

zania widm obrazów znajd u jący ch się po przeciw nych stronacli deski

jest ta k wielka, że obrazu dolnego nie widzimy praw ie wcale, gdy obraz

b a d a n y zaledwie trochę stracił na ostrości. Różnice te uwidocznione są

n a ryc. 19 i 20 (58 kV, 10 mA, 10 sek. błona Gevaert). N a pierwszym

zw ykłym zdjęciu na widmo w ykrytego gołąbka D u ch a Świętego n a ­

k łada się, równie ostro zaznaczony, zarys białej chu sty M atki Boskiej

ze sceny Zaśnięcia z odwrocia. Na drugim płaszczyznowo-obrotowym,

D u ch Święty jest w praw dzie mniej ostro zarysowany, lecz widma c h u ­

sty tru dn o się doszukać.

Czytelność zdjęcia płaszczyznowo-obrotowego, jego interpretacja, je ­

śli chodzi o ustalenie rodzaju kompozycji zamalowanego obrazu, jest

znacznie ułatwiona. Dla zbadania stanu zachowania, ujaw nienia uszko­

dzeń, można posługiwać się porów nawczo zw ykłym zdjęciem rentge­

nowskim.

W w y p a d k u gdy obraz ma obie strony przemalowane, należy w yk o ­

nać d w a zdjęcia płaszczyznowo - obrotowe, odw racając go to jedną

stroną, to d ru gą do błony. Na k ażd y m zdjęciu będziemy mieli usunięte

widma obrazów zn ajdujących się po przeciwnej stronie deski.

Wyniki otrzym ane uw ażam za zadawalające, lecz nie ostateczne. N a­

leży opracować doświadczalnie w ielkość k ą ta p ad ania promieni w za ­

leżności od grubości deski i wielkości elementów'.kompozycyjnych. Uni­

k ać należy bardziej skośnego naśw ietlenia (dłuższego ram ienia obrotu)

ze względu na mogące w ystąpić zbyt silne zam azanie obrazu badanego.

Lekkie osłabienie ostrości w y stęp u je n aw et wtedy, gdy dla zmniejszenia

odległości warstwry badanej od błony, zamiast kasety użyjem y koperty

z czarnego papieru.

Nie należy oczekiwmć dobrych w y n ik ów p rzy badaniu obrazów d w u ­

stronnych n a płótnie, tekturze lub cienkiej desce, gdyż w ted y obie w a r ­

stw y są zbyt do siebie zbliżone, w sk u tek czego rozwianie wddm będzie

praw ie jednakowe.

R E M A R Q U E S S U R LA N É C E S S I T É E T T A M É T H O D E D E R E C O N S T R U C T I O N D E S J A R D I N S H I S T O R I Q U E S

Ec d o m a i n e d e la r e c o n s tr u c t io n et de la c o n s e r v a t i o n d e s j a r d in s h is to r iq u es est u n p r o b l è m e qu i, e n c e q u i c o n c e r n e la t e c h n i q u e , d i f f è r e b e a u c o u p de s e m b l a b l e s t r a v a u x e n a r c h it e c t u r e o u un u r b a n ism e.

T a d i f f é r e n c e c o n s i s t e d a n s le th è m e e s ­ s e n t i e l qu i, é t a n t un m a t é r ie l v iv a n t, c h a n g e a u c o u r s du temps, au p oin t d e v u e d e la f o r m e , d e 1a g r a n d e u r e t d e la c o u l e u r et, d e p lu s , a u n e e x i s ­ te n c e lim it é e . Les fa c te u r s q u i o n t c o n ­ tr ib u é à d é f o r m e r le p l a n p r i m it i f de s j a r d i n s h i s t o r i q u e s so n t to u t d ’a b o r d les m o d i f i c a t i o n s d u e s au d é v e l o p p e m e n t des p l a n t e s d a n s le t e m p s a in s i q u e c e lle s a p ­ p o r té es p a r les h o m m e s à l ’é p o q u e du r o m a n t i s m e et du c la s s i c i s m e : ils trans- lo r m a i e n t le p la n r e n a is s a n c e ou b a r o q u e on p arc a n g l a i s d e p a y s a g e b a s é su r des v is io n s i d é a li s t e s d e p e i n t u r e ou, à la fin d u X l X - e s., de s t e n d a n c e s au n a t u r a ­ lis m e. C ’e s t a in s i q u e d e n o m b r e u x , a u t r e ­ fois, e t m a g n i f i q u e s j a r d in s p o l o n a is des X V l- e , X V I l - e et X V I H - e s. o n t é té en m a jeu re p a r t i e d é f o r m é s . A u c o u rs des d e s d e r n ières a n n ée s , les m o t s d ’o rdre de la p r o t e c t io n d e la n a tu re qui t e n d e n t à a ss u r er t o u t m o n u m e n t d e la n a tu re, on ac cr u le s e n t i m e n t d e m é f i a n c e à l ’égard d e s p o s t u l a t s m o d e r n e s p o u r la co n s e r v a tio n des ja rd in s, p o s t id a t s qui co n s id è r en t le ja rdin e n t a n t q u e c o m p o ­ sit ion s p a t i a l e où le m a tér iel v é g é t a l n’est q u ’un d e s n o m b r e u x é lé m e n t s . D a n s la s u ite d e leu r a rtic le , les a u t e u r s p o ­ sent p l u s i e u r s th èses e s s e n t ie lle s t o u c h a n t la c o n s e r v a tio n des ja r d in s : 1) la v a le u r rée ll e d u ja rd in h isto r iq u e, e n ta n t q u ’objet d ’a r c h it e c t u r e et d ’e s p a c e , est sa co m p o s itio n , 2) l ’a n a l y s e du p l a n p r i m it i f est fa c il i t é e par d ’a n c i e n s f r a g m e n t s : la v é g éta tio n , les p l i s du te rrain et les p iè c e s d’e a u , 3) u n e v é g é t a t i o n d ’o r ig i n e p u r e ­ m en t a c c i d e n t e ll e ne p e u t ê tre u n o b s t a c l e à la r ec o n s tit u tio n du p l a n p r i m it i f ; il ne faut p r o té g er , d ’e n tr e les p la n te s d e c e t t e dernière v é g é t a t i o n , q u e de s e x e m p l a i r e s très p r é c i e u x q u i n e d é f o r m e n t p a s la silh o u ette g é n é r a l e d e la c o m p o s i t i o n , 4) p a r m i l e s j a r d in s p o lo n a is , il f a u t en étudier q u e l q u e s s p é c i m e n s m o d è l e s des

p l u s p r é c i e u x eu se b a s a n t su r de s re­

c h e r c h e s d ’a r ch iv e s et d e terr ain, 5) au c a s où les m a t é r i a u x d e terrain et d ’h i ­ s to ir e s ’a v é r e r a ie n t i n s u f f is a n t s , il c o n ­ v ien d r a it d ’é t u d i e r l’e n t o u r a g e d e jardin du m o n u m e n t d a n s ses fo r m e s et ses p la n s c o n t e m p o r a i n s , en t e n a n t c o m p t e de s p r i n c ip e s (le c o m p o s i t i o n en u s a g e à l’c p o q u e où le m o n u m e n t u r c h i t e c t o ­ n iq u e fut créé.

N O U V E L L E M É T H O D E D E L’A I T L I - C A T I O N S D E S R A Y O N S X P O U R L ’E X A M E N D E S P E I N T U R E S

L 'au teu r n o u s fait c o n n a î t r e un e m é ­ t h o d e n o u v e l l e p o u r l ’e x a m e n d e s p e i n ­ tures à l ’a i d e des r a y o n s X, m é t h o d e q u ’il a in v e n t é e . El le fut a p p l i q u é e p o u r la p r e m iè r e fois au M u sée N a t i o n a l d e V a r ­ s ovie, a i n s i q u ’au L a b o r a t o ir e (l’É tat p o u r la C o n s e r v a t i o n des P e i n t u r e s H i s t o ­ riques. A f i n d ’é v ite r to ut (la n g er d ’a b î m e r un t a b l e a u e x a m i n é en p o s it i o n h o r i z o n ­ tale, l ’a u t e u r a in v e n t é le m o y e n de m a i n t e n i r d e b o u t le C e n t r a l i x - P h i l i p s - P o r - tab le, d e so r te q u e les t a b l e a u x p e u v e n t ê tre e x a m i n é s d a n s la p o s it io n verticale.

C e t t e c o n s t r u c t io n se c o m p o s e d e trois p a r ties : un c h â s s is sur c a o u t c h o u c s , un e g lis s iè r e a v e c l’a p p a re il et l’écra n , un e c o u l is s e p o u r s o u t e n ir le ta b le a u . L’a u ­ te u r d é c r i t en d éta il le c ô t é te c h n i q u e de c e tte in v e n t io n qui, au c o u r s d e d e u x ans, s ’est a v é r é e très c o m m o d e , d ’un e m ­ p lo i f a c i l e é li m i n a n t to u te p o s s i b i l it é (l’e n ­ d o m m a g e r le t a b le a u e x a m i n é .

Le c h â s s is de l ’a p p a re il est en fer a n ­ g u la ire . L a g l is s i è r e c o n s i s t e en un c a d r e qu i g l i s s e h o r i z o n t a le m e n t le lo n g du s o m m e t d u c h â s s is et d e d e u x p a ires de ba r r es d e g l is s a g e en t u y a u x n ic k e lé s . L ’a p p a r e i l est p l a c é su r les d e u x barres de g l i s s a g e à l ’arrière, su r c e l l e s de d e ­ v a n t e s t p l a c é l’écr a n qui p e u t être in ­ c l i n é en a v a n t et un e c o u l i s s e p o u r la ca s s e tte. L ’a p p a r e il et l’écr a n p e u v e n t sc m o u v o i r p e r p e n d i c u l a ir e m e n t , en un m o u v e m e n t s y n c h r o n i s é au m o y e n d ’un s y s t è m e d e c h a î n e s q u i fa it qu e, d a n s t o u t e s les p o s it io n s , l’é c r a n reç oit les r a y o n s é m i s par l’a p p a re il.

Le s e c o n d a p p a r e i l i n v e n t é par l ’a u t e u r a p e r m is , p o u r la p r e m iè r e fois, d e r é ­

so u tir e la d i f f i c u l t é q u i c o n s i s t a i t à d é ­ c h i f f r e r , s o u s u n e n o u v e l l e c o u c h e , la p e i n t u r e o r ig i n e l le d ’un t a b le a u p e i n t des d e u x c ô t é s de la p la n c h e . C e tte in v e n t i o n est de p r e n d r e u n e p h o ­ t o g r a p h i e à l ’aid e d e s r a y o n s X du C e n ­ t r a li x - P h ilip s - P o r t a b le m is en m o u v e ­ m e n t ro ta to ire p e n d a n t l’e x p o s i t i o n a u x r a y o n s . Le b u t d e c e t t e m é t h o d e est d ’é l i m i n e r du t a b l e a u e x a m i n é , les o m b r e s du t a b l e a u p e in t d e l ’a u t r e c ôté.

C e m o y e n , qui d é p e n d e n t i è r e m e n t d e la m o b i l i t é d e l ’a p p a r e i l m ê m e n ’a rien de c d m m u n a v e c les m é t h o d e s d e r a y o n s X c o n n u s en m é d e c i n e ( T h o m o g r a p h ie ) . L ’a u ­ te u r d é c r i t a v e c p r é c is io n c o m m e n t il fa u t fa i r e p o u r p r e n d r e u n e p h o t o g r a p h i e ro­

ta t o ir e à l ’a id e d ’u n e s i m p l e a p p l ic a t io n . O n p l a c e le t a b l e a u e n t r e d e u x tables, le c ô t é r ep ein t e n - d e s s u s . L ’é cr a n est p o s é s u r le t a b l e a u à l ’e n d r o i t q u e l ’on v e u t e x a m in e r . Su r le p l a n c h e r , s o u s le t a b le a u on p l a c e u n e s e c o n d e c o n s t r u c t i o n q u i sert d ’a x e d e rotation . L ’a p p a r e i l à r a y o n s X est f i x é o b l i q u e m e n t d a n s l ’e m b o î t u r e d e la m a n c h e d e r o ta tio n , d e so rte q u e l ’a x e d u p o i n t f o c a l t o m b e au c e n t r e du film . P e n d a n t l ’e x p o s i t i o n , 0 1 1 t o u r n e l ’a p ­ p a r e il à la m a i n ; un s y s t è m e d ’h o r lo g er ie i n t e r r o m p t l ’e x p o s i t i o n d è s q u e l ’a p p a re il e s t d e r eto u r à s o n p o i n t d e d ép a rt. Par s u it e d e la d ir ec tio n o b l i q u e d e s r a y o n s et d u m o u v e m e n t d e r otation de l’a p p a ­ reil, l ’o m b r e de la c o u c h e i n fé rieu re , s é ­ p a r é e d e c e lle q u ’on e x a m i n e p a r l ’é p a i s ­ s e u r d e la p la n c h e , est a l t é r é e et à p e in e v is ib le. L ’o m b r e d e c h a q u e p a r t i c u le de p e i n t u r e a fo r m é un c e r c l e su r le film . La p e i n t u r e e x a m i n é e et sa s e c o n d e c o u c h e é t a n t p l a c é e s d i r e c t e m e n t s o u s le f ilm , n e s o n t q u ' im p e r c e p t i b l e m e n t a l t é ­ rée s s u r la p h o t o g r a p h ie . La d i f f é r e n c e d ’a l t é r a t io n d e l ’o m b r e d e la p e i n t u r e s u r les d e u x c ô t é s d e la p l a n c h e est si g r a n d e q u ’o n v o i t à p e in e le t a b le a u du fond, t a n d is q u e c e l u i q u e l’on e x a m i n e n ’a qu e p eu p e r d u de sa ne tteté. Au ca s où les d e u x c ô t é s d ’un t a b le a u a u r a ie n t é t é re­

p e in ts , on d o it p r e n d r e d e u x p h o t o g r a ­ p h ies, e n t o u r n a n t c h a q u e f a c e vers le film . L’a u t e u r c o n s id è r e q u e les rés u lta ts o b t e n u s s o n t 's atisfaisan ts , m a i s n e p e n s e p a s q u ’il f a i l l e en res ter là.

T O M B E A U D ’U N E C C L É S I A S T I Q U E I N C O N N U D É C O U V E R T D A N S LA C O L L É G I A L E D E T U M , PR É S D E Ł Ę C Z Y C A

A u c o u r s de s t r a v a u x d e c o n s e r v a ti o n o p é r és en 1916 d a n s la c o ll é g ia l e ro m a n e d e Turn, on a t r o u v é d a n s l’a b s id e l a t é ­ rale nord d e l ’é g li s e u n e tom b e, p la c é e a u - d e s s o u s du d a l l a g e et r em o n ta n t peu t- ê tre à la fin du X l l - e s. E lle est f o r m é e d e b lo c s d e grès s o i g n e u s e m e n t taillés.

A l ’intéri eu r, on a t r o u v é un c ali ce, un e p a t è n e , un a n n e a u , un c r u c i f i x , de s restes d ’un tissu d e b rocart, d e s fils d ’or, des c lo u s forgés. N ’é t a ie n t r es té s d u c o rp s du m o r t q u e les os d e s m e m b r e s in férieu rs , b ie n c o n s e r v é s , a in s i qu e des fr a g m e n t s d e c r â n e a v e c q u e l q u e s de nt s. Les o b je ts t r a u v é s f o n t p e n s e r à la d é c o u v e r t e , en 1938, d u t o m b e a u d e l ’é v ê q u e M aurus d a n s la c r y p t e d e st L éon ard au W a w e l.

D ’e n t r e les o b je ts t r o u v é s d a n s la c o l l é ­ g i a le d e Turn, le p l u s p r é c i e u x est la c r o i x e n a rg en t, lisse , a v e c un C h r is t a u c ou rt v ê t e m e n t et u n e c e i n t u r e d e s c e n d a n t a u x g e n o u x . Le v i s a g e e s t p le in d ’e x p r e s s io n . O n a p e r ç o i t a u - d e s s u s du C h ris t la m a in b é n i s s a n t e d e D i e u le P èr e d a n s les n u a g e s . Le c a l i c e e s t en a r g e n t f o r g é, d o r é à l ’in térieu r. Ses p e tites d i m e n s i o n s et la s i m p l i c i t é d e la d é c o r a t io n d o n n e n t à p e n ­ ser q u e c ’é t a i t u n c a li c e d e v o y a g e , c a l i x v ia t ic u s . La p a t è n e en a r g en t, e n t i è r e ­ m e n t d é n u é e d e d é c o r a t io n s , est le m o in s b ien c o n s e r v é e . I, ’a n n e a u d ’é v ê i p i e est un fort bel e x e m p l a i r e d e l ’o r f è v r e r ie du m o y e n â g e : en or fo r g é, a v e c u n e g r a n d e a m é t h y s t e q u i r e n f e r m e p r o b a b l e m e n t des res tes d e rel iques. Le m a n q u e a b s o lu d ’in ­ s c r ip t io n s ne p e r m e t pas d e f i x e r la date d u to m b e a u , n i d ’id e n t i f ie r la p e r s o n n e d u m o r t; ce d e v a i t ê tre p r o b a b l e m e n t un a b b é à en j u g e r par la f o r m e d e la c r o i x q u i d e v a i t s a n s d o u t e c o u r o n n e r la crosse a b b a t ia le . C e t t e h y p o t h è s e p r o u v e r a it q u e la c o l l é g i a l e d e Turn é t a it à l ’o r ig in e u n e é g li s e d e c o u v e n t.

P E I N T U R E S M U R A L E S D E L’É G L I S E À G D A Ń S K

O n a d é c o u v e r t , au co u rs d e s t r a v a u x d e c o n s e r v a t i o n , des f r a g m e n t s d e p e i n ­ ture su r le m u r e s t et su r l e p i l ie r de la tour d e l ’é g li se . O n a d é g a g é , su r le p ilie i‘t