Subiektywizm w "Sonetach krymskich"

Marian Śliwiński

Subiektywizm w "Sonetach

krymskich"

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 13, 15-22

1978

Marian Śliw iński

S U B IE K T Y W IZ M W S O N E T A C H K R Y M S K IC H

O publikow ana przez W acław a K ubackiego m o n o g rafia Sonetów krym sk ich 1 przynosi bezkom prom isow ą krytykę wszystkich interpretacji, dostrzegających w cy­ klu M ickiewiczowskim ta k czy inaczej rozum iany w ątek m etafizyczny. Podw ażona została teza Juliusza K leinera, w myśl której w Sonetach krym skich dochodzi do głosu postaw a religijna, pozw alająca się zidentyfikow ać ja k o katolicyzm w szacie orien taln ej2. Pod krytycznym obstrzałem znalazły się enuncjacje badaw cze „szkoły lubelskiej” , której reprezentanci w idzą w sonetach - ja k to określa K ubacki - „epi- stem ologiczną przygodę m łodego M ickiew icza” 3. Z dyskredytow ane zostały b a­ dania a u to rk i najnowszej m onografii M ickiewicza - Aliny W itkowskiej, odczytu­ jącej pielgrzym ow anie b o h atera sonetów ja k o „w ędrów kę filozoficzną ku źródłom b y tu ” 4. Swoją książką K ubacki chce sprawić, by nikt ju ż nie mógł Sonetów k ry m ­

skich „lek k ą ręką odpisać n a d o b ro jakiejś nieokreślonej m etafizyki, ja k się to

ostatnio zaczęło robić” 5. A u to r nie zajm uje się oczywiście m etafizyką, bad a n a to ­ m iast poetykę, a w jej obrębie wzniosłość, orientalizm i rom an ty czn ą koncepcję poezji. T ru d n o je d n a k oprzeć się przekonaniu, że rozdział pośw ięcony poetyce w rów nym stopniu dotyczy m etafizyki, że wyelim inow ane zostało jedynie sam o słow o6. T ak czy inaczej - nie wydaje się, aby rzeczywiście m iał być położony kres rozw ażaniom n ad m etafizyczną p roblem atyką arcydzieła M ickiewicza. K siążka

Z M ickiew iczem na Krymie - wbrew intencjom jej a u to ra - pow inna raczej p o b u ­

dzać b ad an ia n ad m etafizyką, prow okow ać do dyskusji.

W ypow iadając kilka uw ag na tem at metafizycznej sfery problem ow ej Sonetów

krym skich, posłużym y się przede wszystkim kategorią subiektyw izm u, k tó ra ujm uje

najistotniejszą cechę rom antycznego św iatopoglądu. „Pierw szym zasadniczym jego [rom antyzm u] rysem charakterystycznym je st krańcow y subiektyw izm - p o d ­ m iotow ość” 7. Indyw idualizm i subiektyw izm to zjaw iska im m anentnie przynależne rom antyzm ow i. Tym różni się on od tradycyjnej, wypracow anej w okresie staro ­ żytności i średniow iecza wizji świata, z jej hierarchiczną, gradualistyczną strukturą. „K oncepcja świata romantycznego - pisze Jan Białostocki - utraciła hierarchiczną struktu­ rę. [...]. N ie jest to system, w którym panuje zasada gradacji elem entów, lecz jest to obraz świata

— 16 —

w subiektywnej perspektywie jednostki. Sens wszystkiego układa się nie w obiektywnie istniejącym systemie, lecz wyłącznie na mocy relacji istniejącej pomiędzy elementami rzeczywistości i doznającą jednostką. W szystko odbite jest w indywidualnym przeżyciu.” 8

N iezm iernie trafnym i głębokim studium subiektyw izm u pozostaje rozpraw a W ładysław a Folkierskiego Złuda i prawda powrotu do natury: św. Franciszek czy

J. J. R ousseau!9, której najważniejszym osiągnięciem wydaje się uchwycenie różnicy

między chrześcijańskim a rom antycznym stosunkiem do natury. „N a tu ry z m ” czy też „p o w ró t do n a tu ry ” R ousseau zidentyfikow ał a u to r ja k o postaw ę właściwą subiektywizm owi, odznaczającą się przem ożną suprem acją indyw idualnego „ ja ” , co rów na się zakw estionow aniu realnego św iata w jego autonom ii i obiektywizmie. Realizm i obiektywizm przysługuje natom iast średniow iecznem u stosunkow i do rzeczywistości. N a tu ra istnieje tu w całkowitej niezależności od p o d m io tu ludz­ kiego, rozum iana jest ja k o dzieło Boga i trak to w an a w postaw ie bezinteresownej kontem placji. W rozw ażaniach nad Sonetam i krym skim i pojaw ia się Folkierski ja k o a u to r pracy Sonet p o lski, tym czasem w arto też pam iętać o nim ja k o autorze rozpraw y n a tem at stosunku do natury. Subiektywizm nie jest zjawiskiem wy­ łącznie rom antycznym . Susanne К . Langer zalicza dychotom ię p o d m io tu i przed­ m iotu do „pojęć generatyw nych” całych czasów now ożytnych10. W ynikające z subiektywizm u zanegow anie realności bytu stanow i rów nież drastyczny problem współczesnej kultury. Joseph R atzinger stw ierdza:

„Jeżeli literatura jest probierzem świadomości społeczeństwa, to prowadzi ona do niepokojącej diagnozy sytuacji współczesnego człowieka: cała literatura absurdu pozwala ujrzeć wyraźnie kryzys pojęcia realności. Prawdziwość, sama rzeczywistość odsuwa się od człow ieka.” 11

M ickiewicz w liście z 9/21 czerwca 1826 r. pisanym z M oskw y do T om asza Z ana czyni w pewnym m om encie żartobliw ą aluzję do filozofii niemieckiej : „A le skończ­ m y n a tym , od czego niem iecka filozofia zaczyna, to jest na Ja. Owóż ja , żyjąc ja k inni, m ało się od nich i zewnętrznie, i wewnętrznie różnię” 12. Poeta d o tk n ął tu istoty filozofii nie tylko niemieckiej, lecz w ogólności rom antycznej. Polega ona właśnie n a wychodzeniu od „ ja ” i odczuw aniu ostrego k o n trastu m iędzy sferą we­ w nętrzną, p o dm iotow ą i sferą zew nętrzną, przedm iotow ą. Zapytajm y teraz, w jak i sposób kształtuje się ta p roblem atyka w sonetach sam ego M ickiewicza, ja k przed­ staw ia się w nich obraz rzeczywistości, ja k i jest stosunek pod m io tu do św iata ze­ w nętrznego. M usim y tu pam iętać o studiach K azim ierza W yki n ad największym dziełem poety, Panem Tadeuszem 13. M a rta Piw ińska pisała ostatnio, iż „ D o tej p o ry szukaliśm y m oże zbyt prostodusznie w Panu Tadeuszu epickości, realizm u i opisow ości” i dopiero dzięki Wyce m ogliśm y zobaczyć w tym dziele M ickiewicza kreacyjność, w obec której „b led n ą słynni rom antyczni N iem cy” 14. Z całą pew nością o b raz n atu ry w Sonetach krym skich daleki jest od realizm u i obiektyw izm u, określa go zdecydow anie rozdźw ięk między sferą podm iotow ą i sferą przedm iotow ą. W p ra ­ cach „szkoły lubelskiej” przeciwstawienie podm iotu i przedm iotu występuje ja k o podstaw ow a kategoria badaw cza, a przeprow adzane analizy opisów św iata realnego w cyklu M ickiewiczowskim zm ierzają w kierunku ujaw nienia w nich obecności pierw iastka subiektyw nego. Także A lina W itkow ska odrzuca realistyczne p ojm o­ wanie opisowości M ickiew icza: „Jest więc opisow ość Sonetów zbudow ana n a od­

kryciu k o n k retu , zapewne, ale k o n k retu rom antycznie pojętego, związanego z m e­ tafizy k ą b y tu ” 15. Idąc tym tropem , zastanów m y się chwilę n ad rom antycznym dośw iadczeniem k o n k retu w Sonetach krym skich.

R om antyzm widzi swoje podstaw ow e zadanie w zniesieniu granicy oddziela­ jącej świat podm iotow y od świata przedm iotow ego. U siłując d o konać przejścia

poza w yizolowany krąg jaźni i osiągnąć poznanie otaczającego świata, pozostaje je d n a k pod przem ożnym wpływem właściwych subiektywizm owi dualizm ów , sform ułow anych szczególnie dobitnie przez K a n ta : dualizm u rzeczywistości p o d ­ m iotowej i rzeczywistości przedm iotow ej oraz dualizm u zmysłowości i świadom ości. W rom antyzm ie sfera św iata zew nętrznego pozostaje radykalnie przeciw staw na w stosunku do sfery wewnętrznej, całkowicie wobec niej heterogeniczna. W ym aga też zupełnie odm iennego typu postaw y poznawczej niż sfera subiektyw na, bez­ pośrednio podm iotow i dana. P oznanie św iata przedm iotow ego dokonuje się przy współudziale zmysłów, św iadom ość zatraca niejako swój czysto duchow y, intele­ ktualny ch arak ter i w nika intuicyjnie w przedm iot, utożsam iając się i identyfikując z jego m aterialnym , fizycznym trw aniem .

R om antyków fascynuje św iadom ość p ozostająca w kręgu w ewnętrznym , fascy­ nuje ich jed n a k także św iadom ość przenikająca rzeczywistość zew nętrzną, w cho­ dząca z nią w stosunek tożsam ości i identyfikacji. M iędzy tym i dw iem a postaciam i istnienia św iadom ości zachodzi charakterystyczna relacja. Św iadom ość trw ającą w kręgu podm iotow ym w ypełnia bardzo często poczucie swej nieograniczonej, niem al dem iurgicznej m ocy i potęgi, często je d n a k łączy się z nim krańcow o prze­ ciwne przekonanie o swej nicości i znikom ości, toteż w dążeniu ku św iatu zewnę­ trznem u wiele je st z chęci uw olnienia się choćby n a chwilę od dręczącej am biw alencji podm iotow ego istnienia. Przechodząc poza obręb swego w nętrza, „ ja ” identyfikuje się z pełnym ciszy i harm onii trw aniem rzeczy. W przeciwieństwie bow iem do bytów duchow ych, bytom m aterialnym przysługuje „istnienie spontaniczne” , „egzystencja na m ocy praw własnych i niezm iennych” 16. R om antyczne zainteresow anie n a tu rą dalekie jest od bezinteresow ności. Schiller tw ierdzi, że w obec przyrody żywimy u p o d o b an ie m oralne raczej niż estetyczne: „C ó ż ta k pow'abnego m a dla nas sam w sobie niepozorny kw iat, źródło, om szały kam ień, świergot ptaków , brzęczenie pszczół? C o m ogłoby daw ać im praw o do naszej m iłości? Nie same te przedm ioty m iłujem y, lecz ideę przez nie reprezentow aną. M iłujem y w nich ciche, pracow ite życie, spokojne działanie z mocy własnej, istnienie wedle własnych praw , wieczystą jed n o ść z sam ym sobą” 17. „N aiw ność” zatem to idea nieśw iadom ego trw ania, przypisyw ana św iatu przedm iotow em u, w gruncie rzeczy je d n a k stanow iąca form ę istnienia po d m io tu , paralelną do jego istnienia św iadom ego.

S o n e ty krym skie w znacznym stopniu określa tendencja do w ychodzenia p o d ­

m iotow ości poza krąg jaźni i chłonięcia realnego świata, zanurzania się w otaczającą rzeczywistość i jej zmysłowe, m aterialne p ięk n o :

Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie, Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda; Jak marząca o szczęściu narzeczona m łoda, Zbudzi się aby westchnąć, i wnet znowu uśnie.

— 18 —

Opisy pejzażu tylko pozornie pozbaw ione są śladów obecności pierw iastka p o d ­ m iotow ego, albow iem zgodnie ze słynną form ułą A m iela ukryw ają one stan duszy b o h atera, polegający na integracji z rzeczywistością, utożsam ieniu się z trw aniem kam ienia, rośliny, wody, wolnym od niepokojów egzystencji świadom ej. W m o­ m encie opuszczania sfery m aterialnej „ ja ” b o h atera dośw iadcza siebie ja k o bytu czysto duchowego. Stan kontem placji przyrody i skupienia się n a przedm iocie ustępuje miejsca stanow i świadom ości i refleksji nad sam ym sobą, nad swym miej­ scem w świecie. W Ciszy m orskiej ze zmysłowym i hedonistycznym zanurzeniem się w piękno m orskiego pejzażu zostanie niezwykle przejrzyście skontrastow ane spojrzenie w głąb własnego w nętrza, w św iadom ość pełną tragicznego splątania i napięcia:

O myśli! w twojéj głębi jest hydra pamiątek. Co śpi wpośród złych losów i namiętnćj burzy; A gdy serce spokojne, zatapia w nim szp on y.18

W Sonetach krym skich obserw ujem y w spółobecność dw óch form św iadom ości, dw óch sposobów sytuow ania się b o h atera wobec św iata zew nętrznego: z jednej strony integrację ze światem, z drugiej - skoncentrow anie się na swym w łasnym w ew nętrznym istnieniu. Stanisław T arnow ski pisał o w spółbrzm ieniu pierw iastka w yobraźni i pierw iastka uczuciow ego; „ I to jest m oże wielkim m istrzostw em , wiel­ k ą sztuką Sonetów krym skich, że pierw iastek uczuciowy i pierw iastek w yobraźni ta k się z sobą godzą i układają do takiej h arm o n ii” 19. Czesław Zgorzelski wywiódł koncepcję cyklu ze ścierania się w duszy Pielgrzym a uczucia podziw u dla piękna przyrody K rym u i uczucia tęsknoty do utraconej L itw y20. Ireneusz O packi dostrzegł w tym ścieraniu się dw óch pejzażów k o nflikt dw óch typów spojrzenia n a rzeczy­ wistość, z których jeden cechuje „człow ieka m ocno w rośniętego w m aterię doczes­ ności, ceniącego uroki świata, człowieka oscylującego ku osobow ości hedonistycz­ nej” , drugi zaś - „m arzyciela zagubionego m yślam i w przeszłości, odległego od uroków aktualnego otoczenia” 21. A u to r mówi wyraźnie o dw óch osobow ościach, dw óch wcieleniach b o h a tera Sonetów krym skich. N ie jest wykluczone, że kreacja p o d m io tu lirycznego w cyklu M ickiewicza łączy się z ta k charakterystyczną dla rom antyzm u problem atyką podw ojonej osobowości (D oppelgänger), choć zaw iera j ą oczywiście tylko w postaci zalążkowej. W każdym bąd ź razie w skazana wyżej dialektyka dwóch form świadom ości rom antycznej, polegająca n a identyfikow aniu się z zew nętrznym obiektem lub skupianiu się n a sobie sam ej, wydaje się w sposób zasadniczy decydow ać o dynam ice „życia w ew nętrznego” M ickiewiczowskiego Pielgrzym a.

P róbując usytuow ać Sonety na tle przem ian i tendencji estetycznych epoki, M arian M aciejewski sięga po przeciwstawienie „klasycyzm u” i „ro m an ty zm u ” . Z przeciw staw ieniem tym wiąże się system dychotom icznych pojęć, za p o m o cą k tórych przyw ykło się określać klasycyzm i ro m an ty z m 22. W brew zakorzenionej tradycji historycznoliterackiej trzeba jed n ak stwierdzić, że przeciwstawienie to wraz z całym tow arzyszącym m u systemem opozycji odnosi się przede wszystkim d o ro ­ m antyzm u. N ie tylko wyznaczniki „ro m an ty zm u ” , ale rów nież wyznaczniki

„kia-sycyzm u” składają się n a rom antyzm . Rozw ażm y przytaczane przez M aria n a M aciejewskiego wypowiedzi krytyków z tam tej epoki. H ipolit Cegielski w swej poetyce w prow adza rozróżnienie w yobraźni „klasycznej” i w yobraźni „ro m an ty cz­ nej” :

„Pierwsza wciela się całkiem i upostacia w żywych zmysłowych obrazach, i stąd charakter jej płodów p l a s t y c z n y , czyli co w tym rozumieniu jedno jest, k l a s y c z n y ; druga jako ulotniej- sza i szczytniejsza nie zdoła się w pewne formy całkiem wcielić, treść jej duchowa przemaga nad zm ysłowością formy; stwarza ona obrazy dla ducha raczej niż dla zm ysłów , i to charakter jej r o ­ m a n t y c z n y .” 23.

R yszard Berwiński mówi o przeciwieństwie dzielącym „naśladow nictw o” i „w y­ o b raźn ię” , czyli „klasycyzm ” i „ro m an ty zm ” : „[...] naśladow nictw o jest przew agą przedm iotow ości [O bjectivität] - m aniera (w yobraźnia) zaś przew agą podm iotow ości [Subjectivität]” 24. D odajm y jeszcze wypowiedź M aurycego M ochnackiego, w k tó ­ rej tak o to ujęte zostały „dw a poezji rodzaje” :

„Zdaniem moim me m asz, tylko dwa poezji rodzaje. A lbo poeta wnętrzną myśl swoją i rozu­ mienie i uczucia wynurza; z sam ego siebie jak pająk pajęczynę wywijając osnowę wszelkich w y­ nalazków i fikcyj, i samym sobą własną indywidualnością swoją bez żadnego na rzeczy zewnętrzne względu baczenie i imaginację czytelnika zajmuje. A lbo przeciwnie odjąwszy się, że tak rzekę sa­ memu sobie o własnej zapom ina indywidualności i wszystką chęć swoją, usilność i staranie kładzie w to jedynie, ażeby twory jego miały tę rzeczywistość, tę prawdziwość, tę realność niezgruntowaną, to istnienie odrębne i niezależne które mają twory w przyrodzeniu.” 25

W poezji „klasycznej“ , z k tó rą wiąże się „plastyczność“ , „zm ysłow ość“ , „ re a l­ ność” , „przedm iotow ość” , m am y do czynienia ze św iadom ością w chodzącą w związek tożsam ości ze św iatem zew nętrznym , natom iast w poezji „rom antycznej” , k tó rą charakteryzuje „duchow ość” , „idealność” , „pod m io to w o ść” , n ietrudno dostrzec św iadom ość p ozostającą w obrębie swej wewnętrznej, subiektywnej sfery. R o m an ­ tyzm tw orzą obydw a bieguny „klasyczno-rom antycznej” opozycji, aczkolwiek sa­ mi rom antycy przew ażnie do „klasycyzm u” się nie przyznaw ali. W spółw ystępują rów nież obydw a te bieguny w Sonetach krym skich.

W yróżniając dw a rodzaje rom antycznej św iadom ości, zwróciliśmy przede wszyst­ kim uwagę na św iadom ość przenikającą n a drodze zm ysłow o-intuicyjnego p o zn a­ nia świat zew nętrzny. P o ra teraz zająć się bliżej św iadom ością pozostającą w swej subiektyw nej, czysto duchow ej sferze. C harakteryzuje ją najistotniej w spom niana ju ż am biw alencja poczucia swej niezwykłej m ocy i poczucia swej ograniczoności i znikom ości. Ja k zauw aża Stefan K aw yn, „ ja ” rom antycznego b o h atera jest „alfą i om egą w szechbytu” , źródłem „siły twórczej, przechodzącej niem al w boskość” , przeżyw a je d n a k często stany zw ątpienia i niew iary, pustki i zagubienia26. R eflek sja b o h a te ra Sonetów krym skich nad swym ludzkim losem i ostateczną perspektyw ą istnienia oscyluje nieustannie między św iadom ością nieśm iertelności i osiągania ab so lu tu a św iadom ością w yobcow ania i egzystencjalnej rozpaczy. K rańcow ość stanów Pielgrzym a dostrzegał Stanisław W indakiew icz, m ów iąc że S o n ety „ to nie są opisy spokojnego i zadow olonego z siebie filistra, ale w ulkaniczne w ybuchy m łodego ro m a n ty k a, któ ry przerzuca się łatw o z jednej ostateczności w drugą, z przerażenia w zachw yt, ze w zgardy w tkliwość, z boleści w zadow olenie” 27.

— 20 —

Istnieje z jednej strony grupa sonetów , w których św iadom ość p o d m io tu lirycz­ nego naznaczona jest piętnem niepokoju i rozdarcia, niczym nie dającego się uśm ie­ rzyć przygnębienia i pesym izm u. Jak o skazany na sam otną wędrów kę i zapom nienie jaw i się b o h ater w Stepach A kerm ańskich, Grobie Potockiej i Pielgrzym ie. Tragizm splątania wew nętrznego, niem ocy i rezygnacji podm iotu obserw ujem y w Ciszy

m orskiej i w Burzy. M elancholijny sm utek i pesym izm kryją się za wizją historii

ja k o dom eny absolutnej nicości i przem ijania w takich utw orach, ja k B akczysaraj,

M ogiły haremu, R uiny zam ku w Bałakławie.

W wielu je d n ak sonetach doznaje b o h ater przeżyć diam etralnie odm iennych przekraczając swoją skończoność i ograniczoność poprzez wychylenie się ku jakiejś niezwykłej, tajem niczej, supranaturalnej sferze bytu. W Żegludze, Bajdarach,

Ałuszcie vt’ dzień i Ajudahu zbliża go ku tej sferze przeżycie m orza. W Widoku gór ze stepów Kozłowa, Drodze nad przepaścią w Czufut-Kale, Czatyrdahu i Górze K iki- neis tajem nicze doznanie w ywołują góry. W Bakczysaraju w nocy i Ałuszcie w nocy

objaw ienie tajem niczego w ym iaru dokonuje się poprzez błysk św iatła, nagłe ro z­ darcie ciemności. Rzecz zresztą wcale nie w w iązaniu stanów rewelacji z określo­ nym „żyw iołem ” .

W arto natom iast uchwycić kilka najbardziej charakterystycznych cech ro m an ­ tycznego dośw iadczenia metafizycznej sfery. Pierwszą z nich będzie niewątpliwie nieokreśloność, tajem niczość i zagadkow ość absolutu. Owszem, rom antycy prze­ kon an i są o istnieniu supranaturalnego wym iaru świata, wierzą - by użyć określe­ nia Aliny W itkowskiej - w „jakiś typ transcendencji” 28, absolut ich jed n ak swoją nieuchw ytnością i niejednoznacznością ani trochę nie przypom ina Boga religii katolickiej, co każe zakw estionow ać tezę K leinera o przejaw ianiu się w Sonetach

krym skich katolicyzm u w szacie orientalnej. Z rom antycznym doświadczeniem

absolutu wiąże się rów nież w skazana ju ż am biw alencja stanów b o h atera, jego oscy­ lowanie między mistycznym uniesieniem i egzystencjalną rozpaczą, czem u dał wy­ raz Mickiewicz, krańcow o różnicując stany Pielgrzym a w poszczególnych sonetach. G o d n ą podkreślenia cechą rom antycznej rewelacji jest też irracjonalizm i agnosty- cyzm, czyli zaprzeczenie możliwości udziału pierw iastka rozum ow ego w dochodze­ niu do praw dy o absolucie, przy jednoczesnej pochw ale intuicji i uczucia. Przeja­ wem agnostycyzm u jest krytyka języka ja k o narzędzia kom unikow ania pod m io ­ towych doznań, sform ułow ana w Drodze nad przepaścią w Czufut-Kale („w żyjących języku nie m a n a to głosu” ). W iąże się z negacją elem entu racjonalnego, widoczne choćby w Żegludze i Bajdarach u podobanie do pędu, elewacji, zatracenia się w nie­ świadom ości i niepamięci („C zekam aż myśl ja k łó d k a wiram i k ręco n a,/ Z błąka się i n a chwilę w niepam ięć pogrąży.” ). W idoczny jest wreszcie agnostycyzm w pre- dylekcji do sym boliki p io ru n a, błyskawicy. W przeżyciu tego fenom enu widzieli rom antycy kwintesencję m etafizycznej rewelacji. W edług T hom asa C arlyle’a o p o ­ znaniu św iatła błyskawicy powiedzieć m ożna to sam o, co o poznaniu św iata w jego m etafizycznych podstaw ach: zagw arantow ać je m oże tylko m aksym alny wysiłek intuicji, w zw iązku z czym zachodzi konieczność zrzucenia p ęt racjonalnego myślenia i dyskursyw nego ję z y k a 29. T ak zatem ja k przy poznaw aniu rzeczywistości

realnej, tak też przy poznaw aniu sfery metafizycznej udział rozum u zostaje całko­ wicie zredukow any.

* * *

Przyjm ując w tym szkicu subiektywizm za centralną kategorię interpretacyjną, staraliśm y się główną uwagę skupić na „ ja ” b o h ate ra Sonetów krym skich, śledząc kolejno jego uw ikłanie w świat realny, jego m edytację nad swym własnym p o d ­ m iotow ym istnieniem i wreszcie jego sięganie ku sferze transcendentnej. P ró b o w a­ liśmy dać wyraz przekonaniu, że na każdej z tych form aktyw ności Pielgrzym a w a­ ży decydująco fakt przyjęcia przez rom antyzm tezy o prym acie „ ja ” nad całością bytu. D la M ickiewiczowskiego b o h atera niezmiernie charakterystyczne jest pragnie­ nie wyjścia poza sferę subiektyw ną i poznania otaczającego św iata, poznając jed n ak czy to rzeczywistość realną, czy to rzeczywistość transcendentną, b o h ate r poznaje w nich przede wszystkim sam ego siebie.

P r z y p i s y

1 Wacław K ubacki, Z M ickiewiczem na Krymie. Warszawa 1977. 2 Tamże s. 25.

3 Tamże s. 153. 4 Tamże s. 153. 5 Tamże s. 142.

6 M etafizyka przewija się nawet przez rozdział „ Z w ycieczki na Krym". Oto jak opisuje prof. K u­ backi przelot żurawi nad stepem: „Podnieśliśmy głowy. W ysoko ciągnął sznur ptaków. Pierwszy raz w życiu widziałem klucz żurawi na niebie. Zapatrzyłem się na ptaka, który prowadził rozciągnięte w locie stado. Jednym ledwie dostrzegalnym poruszeniem skrzydła odciął mnie od otacząjącej rzeczywistości. Znikło wszystko z oczu i z pamięci. A uto, towarzysze podróży moje plany literac­ kie. W ydało mi się, że byłem tutaj kiedyś, tylko nie pamiętam kiedy, i że powróciłem, jakby z wę­ drówki we śnie, do miejsca, z którego nigdy nie odchodziłem . Trudne do wypowiedzenia zdumienie niezmiennością życia. Uczucie bytu poza czasem i przestrzenią. Wrażenie trwania ponad nieu­ stannym upływem lat.” (Tamże, s. 273).

7 Stanisław Lenkowski, /4[dam] M ickiewicz. Łódź 1923, s. 16.

8 J. Białostocki Ikonografia romantyczna w Rom antyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy w ieku XV III i wieku X IX , Mat. Sesji Stow. Historyków Sztuki. Warszawa 1967 s. 72.

9 W. Folkierski, Złuda i prawda powrotu do natury śh>. Franciszek czy J. J. Rousseaua'] w:

O d Boskiej do N ie-Boskiej komedii. Londyn 1960 ss. 55 - 73.

10 S. K . Langer, Nowy sens filozofii. Warszawa 1976 s. 48. 11 J. Ratzinger, Wiara i przyszłość. Warszawa 1975, s. 18. 12 A. Mickiewicz, Dzieła, Wyd. Jub. t. 14, s. 291.

13 K. Wyka, Pan Tadeusz. Warszawa 1963, zwłaszcza studium Trojaka opisowość Pana Ta­

deusza t. 1, Studia o poemacie, s. 1 4 4 - 182.

14 M. Piwińska, Romantyk w ogrodzie. „Teksty” , nr 4, 1977, s. 37. 15 A. W itkowska M ickiewicz. Słowo i czyn. Warszawa 1975, s. 69.

16 F. Schiller, O p oezji naiwnej i sentymentalnej w: L isty o estetycznym wychowaniu człowieka

i inne rozprawy. Warszawa 1972 s. 306.

17 Tamże.

— 22 —

19 S. Tarnowski, H istoria literatury polskiej. Kraków, t. 4, s. 316.

20 Cz. Zgorzelski Pielgrzym и> krainie dostatków i krasy w: O sztuce p o etyck iej M ickiewicza. Warszawa 1976 s. 252 - 259.

21 I. Opacki, Poezja rom atycznych przełom ów. Wrocław 1972, s. 18.

22 M. M aciejewski, O d erudycji do poznania. „Roczniki H umanistyczne” Lublin 1966 s. 60. 23 H . Cegielski Nauka poezji... Poznań 1845 s. 13. Cyt. za M. Maciejewski, s. 63.

24 R. W . Berwiński, W ystawa obrazów w Poznaniu. „Tygodnik Literacki” , t. 4 (1841), nr 28, s. 237. Cyt. za M. Maciejewski, s. 65.

25 M. M ochnacki, Pisma. Lwów 1910, s. 208. 26 S. Kawyn, Studia i szkice. Kraków 1976, s. 30.

27 S. Windakiewicz, Sonety krym skie „Przegląd Polski”, kw. IV, s. 618. 28 A. W itkowska, op. cit. s. 63.

29 T. Carlyle, Bohaterowie. Cześć dla bohaterów i pierw iastek bohaterstwa w historii. Kraków 1892, s. 11 - 12.