Wyjaśnienia oskarżonego
Marcin Ciereszko
Wyjaśnienia oskarżonego stanowią dowód szczególny, gdyż z jednej strony zazwyczaj nikt nie zna lepiej przebiegu inkryminowanego zdarzenia niż właśnie oskarżony, a z drugiej (wyłączając sytuację, gdy jest on niewinny) nikt nie ma
większego interesu w ukryciu prawdy. W związku z powyższym dowód z wyjaśnień oskarżonego, choć niezmiernie ważny i równoprawny z innymi, podlega ocenie ze szczególną ostrożnością.
Wyjaśnienia oskarżonego z jednej strony są bezpośrednim i pierwotnym dowodem w postępowaniu, z drugiej zaś są środkiem obrony materialnej oskarżonego. W
związku z powyższym składanie wyjaśnień nie może być obowiązkowe i nie można wymuszać ich złożenia na oskarżonym.
Oskarżony (oraz podejrzany) w procesie karnym w przeciwieństwie do świadków nie składają zeznań, a wyjaśnienia
.Najważniejszą konsekwencją tego faktu jest to, że został on tym samym zwolniony z obowiązku mówienia prawdy, ciążącego na świadku. Jego
ewentualne fałszywe wyjaśnienia nie są objęte rygorem odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 233 Kodeksu karnego (czyli odpowiedzialności za fałszywe zeznania).
Kłamstwa oskarżonego mają jednak swoją granicę a jest nią sytuacja gdy fałszywie oskarża lub pomawia inne osoby o popełnienie przestępstwa, to wówczas już może ponosić odpowiedzialność karną na podstawie 234 kk (fałszywe oskarżenie)
Artykuł 171 § 1 KPK daje podstawę do przyjęcia, że każde przesłuchanie powinno być podzielone na dwie fazy, z których pierwsza powinna polegać na swobodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej, a druga na udzielaniu przez nią
odpowiedzi na pytania.
Swoboda wypowiedzi to taki stan, w którym przesłuchiwany zachowuje pełną, nieskrępowaną możliwość formułowania oświadczenia dowodowego zgodnie ze swoją wolą w granicach określonych celem danej czynności, bez przerywania pytaniami i wtrąceniami ze strony organu przesłuchującego, czy też innych uczestników postępowania uprawnionych do formułowania pytań. Osoba
przesłuchiwana powinna przedstawić wszystkie znane jej fakty związane z celem tego przesłuchania. Relacja taka jest bardziej wierna od tej, jaka jest przedstawiana w odpowiedzi na pytania. Może natomiast zawierać materiał o różnej skali wartości, niemniej jednak wypowiedzi swobodne są mniej kompletne, ale bardziej dokładne.
Brak swobody wypowiedzi powstaje zatem wówczas, gdy zaistnieją podczas przesłuchiwania takie warunki, które powodują, że formułując swą wypowiedź
przesłuchiwany ma na uwadze inne okoliczności towarzyszące czynności przesłuchania i w ten sposób oświadczenie dowodowe nie jest wyrazem tylko jego woli, gdyż jest ona skrępowana poprzez te okoliczności albo znajduje się on w stanie, w którym nie może panować nad swoją wolą.
Swobodna relacja osoby przesłuchiwanej jest jednak ograniczona celem danej
czynności. Zgodnie z art. 297 KPK cele postępowania karnego, sprowadzają się m. in. do wykrycia sprawcy i pociągnięcia go do odpowiedzialności karnej, wyjaśnienia
okoliczności sprawy, a także zbadania i utrwalenia dowodów dla sądu. Dlatego też swobodna wypowiedź osoby przesłuchiwanej nie oznacza wypowiedzi dowolnej, lecz taką, która mieści się w granicach celów procesu i danej czynności procesowej.
W orzecznictwie podnoszono zarzut, że wielokrotność przesłuchań przy
jednoczesnym zmęczeniu i złym samopoczuciu przesłuchiwanych może nasuwać wątpliwość co do istnienia warunków zapewniających im swobodę wypowiedzi.
Ponadto liczne przesłuchania mogą prowadzić do osłabienia mocy dowodowej przyznanych okoliczności ze względu na wiążące się z tym zmęczenie psychiczne i fizyczne.
W związku z prawem do swobodnej wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, organ procesowy nie może wykorzystywać określonego stanu przesłuchiwanego, przy którym swoboda wypowiedzi, jako możliwość panowania nad własną wolą przy
formułowaniu wypowiedzi, nie istnieje. Z tych też względów nie można uznawać jako w pełni ważnych przesłuchań osób nietrzeźwych, czy też osób będących pod wpływem środków narkotycznych, jeżeli na skutek odurzenia „pozbawione były
możliwości wypowiedzenia się.
Wskazana okoliczność z mocy prawa (tzn. brak odpowiedzialności karnej za
fałszywe zeznania) nie czyni wyjaśnień oskarżonego dowodem gorszym od innych dowodów w procesie karnym ocenianym na podstawie sędziowskiej oceny
dowodów. Aczkolwiek jest to na pewno dowód którego wiarygodność sądy oceniają ze szczególną ostrożnością.
Nie należy bowiem wykluczyć sytuacji w której sąd nie da wiary pierwotnym
wyjaśnieniom podejrzanego złożonym w śledztwie z uwagi na fakt, iż podejrzany był przymuszony do złożenia ich w określonej treści lub z uwagi na fakt, iż
składał je przykładowo w stanie upojenia alkoholowego. W podanym kontekście należy podkreślić, iż wyjaśnienia oskarżonego samoobciążające jego samego nie mają w procesie karnym z mocy prawa charakteru dowodu przesądzającego winę oskarżonego.
Brak jest tutaj też obowiązku składania wyjaśnień przez oskarżonego, ponieważ ma prawo wybrać taką linię obrony jaką uważa dla siebie za najskuteczniejszą, nic nie stoi więc na przeszkodzie aby wybrał obronę bierną i korzystał z prawa do milczenia. Nie musi przy tym podawać żadnych motywów swojej decyzji. A
przełamanie domniemania niewinności będzie i tak należało do oskarżyciela.
Tego typu postawa procesowa nie może być oceniana jako utrudnianie
postępowania ani okoliczność o charakterze obciążającym w jakimkolwiek sensie.
.
Prawo do składania wyjaśnień stanowi fakultatywny element prawa oskarżonego do
obrony. Nie jest on zobowiązany do mówienia prawdy. W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy stwierdzając, że fakt niemówienia prawdy przez oskarżonego nie może w wprawdzie pogarszać jego sytuacji procesowej, ma on bowiem zastrzeżone prawo do obrony nawet w taki sposób, jednakże kłamliwe przedstawienie istotnego fragmentu zajścia powinno stanowić dowód do szczególnie krytycznej oceny całości wyjaśnień oskarżonego.
Organ procesowy musi pouczyć oskarżonego o przysługującym mu prawie do składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania zgodnie z art. 300 kpk.
Może również zażądać żeby przy przesłuchaniu był obecny jego obrońca.
Obecny przy czynnościach dowodowych oskarżony ma prawo składać
wyjaśnienia co do każdego dowodu. Zmiana wcześniej złożonych wyjaśnień nie oznacza jednak, że tracą one swoje znaczenie dowodowe. Obowiązkiem sądu w takiej sytuacji jest ustosunkowanie się, którą ze sprzecznych wersji uznaje za wiarygodną, a decyzja w tej kwestii powinna być oparta na rozważeniu
konkretnych okoliczności danej sprawy.
Rodzaje wyjaśnień
Zasadniczym sposobem składania wyjaśnień przez oskarżonego jest składanie ustnych wyjaśnień, które dokumentuje się w protokole tej czynności, i nie mogą zostać zastąpione treścią pism. Wyjaśnienia te spisane są jednak wyłącznie w załączniku do protokołu przesłuchania i nie mogą prowadzić do zastępowania
dowodu z wyjaśnień uzyskanych poprzez przesłuchanie ustne.
Wyjątek od zasady ustności został przewidziany w art. 176 kpk. Przepis ten
stanowi, że w postępowaniu przygotowawczym oskarżonemu należy, na jego
żądanie lub jego obrońcy, umożliwić w toku przesłuchania złożenie wyjaśnień na piśmie. Przesłuchujący podejmie w tym wypadku środki zapobiegające
porozumieniu się oskarżonego z innymi osobami w czasie spisywania wyjaśnień.
Pisemne wyjaśnienia oskarżonego, podpisane przez niego, z zaznaczeniem daty ich złożenia, stanowią załącznik do protokołu.
Oskarżony w toku przesłuchania ma zapewnioną swobodę wypowiedzi. Nie
wyłącza to jednak podczas tego przesłuchania różnorodnych metod, sposobów i środków, zmierzających do tego aby wyjawił on prawdę.
Przyznanie się oskarżonego do winy
Ze złożeniem przez oskarżonego wyjaśnień niebudzących wątpliwości, które w swej istocie polegają na szczerym przyznaniu się do popełnienia przestępstwa, ustawy karne wiążą wiele korzystnych dla oskarżonego rozstrzygnięć. Są to:
- Art. 53 par. 2kk „zachowanie się oskarżonego po popełnieniu przestępstwa”
Uwzględnienie na korzyść przyznanie się do winy, ujawnienie okoliczności popełnienia, czynny żal, skrucha i wola poprawy.
- Art. 60 par. 3 kk współdziałanie z innymi osobami przy popełnieniu przestępstwa i ujawnienie informacji dotyczące osób i faktów skutkuje nadzwyczajnym złagodzeniem kary.
- Art. 60 par.4 kk mały świadek koronny
- Art. 66 par.1 kk warunkowe umorzenie postępowania
- Czynny żal przewidziany w osobnych regulacjach szczególnych - Ustawa o świadku koronnym
- Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w Kodeksie karnym skarbowym
W zawiązku z powyższym mimo iż nie można traktować samego przyznania się oskarżonego jako „ królowej dowodów” ani dowodu o szczególnym znaczeniu to stanowi dowód o tyle wyjątkowy, że gdy uzna się go za wiarygodny to z zasady wpływa na sytuacje procesową oskarżonego w sposób korzystny. Należy jednak podchodzić do niego ze szczególnym krytycyzmem i w konfrontacji z innymi przeprowadzonymi dowodami.
Przesłuchując oskarżonego, który nie przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu czynu, najwłaściwszą metodą postępowania jest wykazanie sprzeczności w jego wyjaśnieniach oraz odwoływanie się do logiki oczywistych,
niezaprzeczalnych faktów
Oskarżony jako wcześniejszy świadek
Kodeks postępowania karnego wyłącza możliwość odczytywania zeznań złożonych uprzednio w charakterze świadka, który następnie został w tej sprawie oskarżony i przeciwko któremu toczy się postępowanie. Wykorzystywanie bowiem tych
wcześniejszych zeznań wchodziłoby w kolizję z zasadą prawa do obrony i nemo tenetur se ipsum accusare.
Liczą się wówczas tylko jej wyjaśnienia. Należy dodać, iż zgodnie z
orzecznictwem Sądu Najwyższego, jeżeli osoba rzeczywiście winna składa zeznania w charakterze świadka i zeznaje fałszywie w celu uwolnienia się od odpowiedzialności karnej, to wówczas nie może być karana za składanie
fałszywych zeznań (bo są one elementem jej obrony, a nikt nie może być przymuszony prawnie do autodenucjacji).
Oskarżony jako świadek w innym procesie
Zdarza się często, że postępowania współsprawców czynu zabronionego toczą się osobno w równoległych procesach. Współsprawca przestępstwa oskarżony w innej sprawie może zostać wezwany do złożenia zeznań jako świadek w procesie
innych współsprawców. Nie ma on jednak w tej sytuacji obowiązku składania zeznań obciążających samego siebie, ponieważ ustawa gwarantuje mu prawo do odmowy składania zeznań lub odmowy odpowiedzi na pytanie.
