Początki sodalicji mariańskiej przy kolegium jezuickim w Toruniu (nieznany dokument Klaudiusza Aquavivy z 14 IX 1606r.)

Marcin Hlebionek, Angelis Berode

Początki sodalicji mariańskiej przy

kolegium jezuickim w Toruniu

(nieznany dokument Klaudiusza

Aquavivy z 14 IX 1606r.)

Rocznik Toruński 29, 189-196

R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 29 R O K 2002

Początki sodalicji m ariańskiej przy kolegium

jezuickim w T oruniu

(nieznany dokument Klaudiusza Aquavivy z 14 IX 1606 r.)

Zakon jezuitów założony w 1534 r. szybko włączył się do walki z p rote­ s ta n ta m i o rząd dusz. Szczególne znaczenie m iało pozyskiw anie młodzieży. Stąd d u żą wagę przyw iązyw ano do jej duchow ego rozw oju. Tem u właśnie służyć m iały p ow stające przy kolegiach prow adzonych przez ten zakon stow arzyszenia osób świeckich, tzw. sodalicje, inaczej nazyw ane kongre­ gacjam i.

P ierw sza sodalicja pow stała z inicjatyw y J a n a L eunisa w Rzymie. Jej celem było połączenie studiów w tam tejszym kolegium z życiem chrześcijańskim . Oficjalnie zo stała erygow ana w 1584 r. przez Grzego­ rza X III przy kościele U G esu w R zym ie, jak o P rim a ria C ongregatio M a­ riana. P ap ież zezwolił jednocześnie generałow i T ow arzystw a Jezusowego n a zakładanie takich stow arzyszeń przy innych kolegiach o raz ich agregację do rzym skiej prim arii. Ten przywilej rozszerzył n a stę p c a G rzegorza Syk­ stu s V 1.

P ro p a g a to re m sodalicji był ówczesny generał jezuitów K laudiusz A quaviva. Ten św ietny o rg an izato r, k tó ry uregulow ał spraw y w ew nętrzne zakonu, a także w yszedł z in icjaty w ą o pracow ania system u jezuickiego szkolnictw a, stw orzył i rozpropagow ał m odel sodalicji inny od tego, k tóry proponow ał Leunis. P ierw otnie bowiem kongregacje cieszyły się p ełn ą niezależnością. Je d n a k w opracow anych w 1587 r. regułach w spólnych

1 Sodalicja mariańska, [w:] Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Pol­ ski i Litwy 1564~1995, opr. L. Grzebień SJ, Kraków 1996, s. 629; L. Grzebień, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich 1596-1996, [w:] Jezuici w Toruniu, pod red. K. Maliszewskiego i W. Rozynkowskiego, Toruń 1997, s. 73-74.

A quaviva stworzy} bardziej scentralizow any m odel sodalicji. Cele organi­ zacji jed n a k nie uległy zm ianie2.

W Polsce pierw sza kongregacja zo stała pow ołana do życia w 1571 r. w B raniew ie. Czasem , przy większych kolegiach działały dwie lub trzy so- dalicje, zrzeszające uczniów w różnym w ieku3. I ta k do sodalicji większej (m aior) należeli n a js ta rsi studenci, głównie filozofii, do średniej (m edium ) uczniowie z klas poetyki i retoryki, n ato m iast sodalicja m niejsza (m inor) grom adziła uczniów gram atyki. K ongregacje kładły nacisk n a działalność społeczną, ucząc także sam orządu oraz gospodarow ania w spólnym fun d u ­ szem, a ich członkowie uśw ietniali również uroczystości kościelne4.

Kolegium jezuickie w T oruniu utw orzono w 1605 r .5 Jego otw arcie spotkało się z niechęcią protestanckiej części m ieszczaństw a. Jezuici jed ­ nak rozpoczęli um acnianie swej inicjatyw y, czego przejaw em było założenie kongregacji m ariańskiej, a później sta ra n ia o jej agregację do rzym skiej prim arii. O dpow iedni dokum ent w ystaw iony został we w rześniu 1606 r., więc ju ż po zam ieszkach, do których doszło w czasie obchodów Bożego C iała owego ro k u 6. D ow iadujem y się z niego, że kongregacja m ariańska przy kolegium jezuickim ju ż istniała. Jej w łaśnie członkowie, „prefekci i asystenci” , zwrócili się do g en erała z p ro śb ą o przyłączenie jej do rzymskiej prim arii, co było w arunkiem uzyskania posiadanych przez nią przyw ilejów i odpustów . Zapew ne jeszcze przed pow rotem p osłańca jezu itó w do Polski doszło do w ygnania zakonników z ich siedziby. S tąd należy przypuszczać, że p o stanow ienia przyw ileju weszły w życie dopiero po resty tu cji zakon­ ników w kościele Św iętych Janów , co nastąpiło 4 X II 1606 r.

B ra k szczegółowych b ad ań nad przejaw am i religijności katolickiej w ówczesnym T oruniu, a także n ied o statek źródeł nie p o zw alają n a b a r­ dziej szczegółowe przedstaw ienie początków sodalicji. Nieco inform acji o jej dziejach zaw iera rękopis złożony w archiw um parafialnym katedry Św iętych Jan ó w w T oruniu. W obec brak u k arty tytułow ej, w trakcie porządkow ania tego archiw um roboczo n a d an o mu nazw ę „K sięgi rzeczy

2 Klaudiusz Aquaviva, [w:] Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 15.

3Również w Toruniu w 1672 r. doszło do podziału sodalicji na kongrega­ cje zrzeszające młodszych i starszych uczniów. Ta druga otrzymała wezwanie Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, zob. L. Grzebień, Dzieje kulturalne, s. 74.

4 Sodalicja mariańska, [w:] Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 629. 5L. Grzebień, Dzieje kulturalne, s. 64.

godnych pam ięci” 7. P ow stał on około połowy X V II w. i był kontynu­ owany jeszcze w następ n y m stuleciu, a zaw iera inform acje o należących do kolegium i kościoła farnego beneficjach, różnych darow iznach n a rzecz jezuitów toruńskich, a także sp o ro zapisek kronikarskich. P o tw ierd za on istnienie sodalicji ju ż przed w ystaw ieniem przez A quavivę naszego doku­ m entu, je d n a k przyjm uje jej założenie n a rok 16068. W edług tego źródła bractw o m iało grom adzić w tedy 40 sodaiisów , w yróżniających się spośród innych uczniów pobożnością. Jej w łaściw ym założycielem był Decjusz Striverius, k tóry sta ł wówczas n a czele prow incji polskiej jezuitów 9. Nie­ stety, tow arzyszący erekcji dyplom nie zachow ał się. B yć m oże zaginął w czasie rozruchów jeszcze w 1606 r.

W edług słów m an u sk ry p tu sodalisi energicznie zaangażow ali się w spory wyznaniowe. „W obec uczonych i pochlebców um acniali chwałę N ajśw iętszej M aryi P a n n y ” 10. Być może anachronizm em , k tó ry należy odnieść do późniejszych czasów, je s t w zm ianka o w ystaw ianiu przez nich w kaplicy kolegium „stosow nych i pobożnych d ram ató w i dia­ logów” 11. S. Salmonow icz d a tu je bowiem po czątk i jezuickiego te a tru przy toru ń sk im kolegium n a la ta czterdzieste X V II w .12 W reszcie przejęli opiekę nad o p raw ą n abożeństw , w yszukując i angażując „najbieglejszych” m uzyków 13. Co ciekawe, w łaśnie działalność sodalicji wskazuje ow a księga jako powód w spom nianego ju ż w ygnania toruńskich jezuitów jesienią 1606 r .14

7Księga rzeczy godnych pamięci, Archiwum parafii Świętych Janów w Toru­ niu, sygn. 51. Rękopis ten wymaga dalszych badań źródłoznawczych.

8Ibid., s. 48; por. T. Glemma, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu X V I i X V I I na tle dziejów kościelnych Prus Królewskich, Toruń 1934, s. 152, który przyjmuje założenie kongregacji n a rok 1600 lub 1672.

9Ibid., s. 48; był prowincjałem polskiej prowincji zakonu w latach 1603-1608, zob. Striverius Decjusz, [w:] Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 649.

10„in landem sanctissimis Virginis Piaesidij, saepe versus doctos et panegires in numeroso auditorum Nobilium caetu pangerę” , Księga, s. 48.

n „D ram m ata et dialogos aptos et pios non sine ingenti audientium et spec- tantium approbatione in Oratorii sui theatro dare omnia” , ibid., s. 48.

12S. Salomonowicz, Z dziejów teatru szkolnego jezuickiego kolegium toruńskiego w X V II i X V III w., Zapiski Historyczne, t. 50, 1990, z. 1, s. 48.

13„Musicos peritissimos quosque ad missarum et vesperarum solemnia con- quirere” , Księga, s. 48.

Niewiele zachowało się źródeł do dziejów sodalicji działających w Polsce. Z dokum entacji pozostałej po różnych kongregacjach wiemy, że każda z nich prow adziła tzw. księgę sodalicji (L iber so d alitas). W pisy­ w ano do niej form ułę przyjęcia do sodalicji, jej zw yczaje i spis członków. Ten o sta tn i zw ano inaczej m e try k ą lub katalogiem . P rócz tego prow a­ dzono roczniki (A nnale C ongregationis B M V ), a tak że księgi rachunkowe. Z naczna ich część znajduje się z resz tą p o za granicam i Polski (Litwa, Szwecja). P o dobnie rzecz się m a z m ateriałam i do dziejów toruńskiej kongregacji15. T ym cenniejszy jes t zachow any w archiw um parafialnym k ated ry Św iętych Jan ó w w T oruniu przywilej d la sodalicji pod wezwaniem Zw iastow ania N ajśw iętszej M aryi Panny.

T ekst dyplom u przygotow ano do d ru k u n a podstaw ie in stru k cji wy­ dawniczej dla źródeł now ożytnych opracow anej przez K. Lepszego16.

T E K S T Ź R Ó D ŁO W Y

R zy m , 14 I X 1606

K laudiusz Aquaviva, prepozyt generalny Towarzystwa Jezusowego, przyłącza Sodalicję Zwiastowania N ajśw iętszej M aryi P a n n y p rzy kolegium jezuickim, w Toruniu do rzym skiej p rim a rii i rozszerza na nią w ym ienione przywileje.

O ryg.: A rchiwum p arafialne k ated ry Św iętych Jan ó w w T oruniu, sygn. 55. P ergam in, 687 x 507 + 40 m m. M arginesy boczne (75 x 440 m m) i górny (687 x 75 m m ) b o g ato zdobione. W górnej części trzy okrągłe, m alow ane medaliony. Pierw szy (od lew ej), 62 x 60 m m , p rzed staw ia scenę zw iastow ania NM P, jed n a k zam iast arch an io ła um ieszczono sym bol D u ­ cha św. - gołębicę; środkowy, 62 x 60 m m , zaw iera h erb T ow arzystw a Jezusowego; n a trzecim , 60 x 60 m m , um ieszczono A rchanioła G abriela, w prawej ręce trzym ającego lilię. B rzegi d o k u m en tu postrzępione, za­ pew ne w wyniku wcześniejszego opraw ienia go w ramy. W lewej górnej I50 dziejach archiwum toruńskich jezuitów zob. Archiwum Państwowe w Toruniu, K. Ciesielska, W stęp do inwentarza „A kta klasztorów toruńskich - grupa zespołów”, Toruń 1972, s. 17.

16Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od X V I do połowy X IX w., pod red. K. Lepszego, Wrocław 1953.

części w szyty pas pergam inu o w ym iarach 413 x 105 m m. Część tek stu rozm yta. Pieczęci brak.

CLAVDIYS AQVAVIVA17

Societatis JE S V PraepositH S G eneralis. U niversis et singulis presentes literas insp ectu ris salutem in eo, qui est vera solus. Non solum ra tio sed, usus etiam , a tq u e ex p erien tia sem per osten d it piorum hom inum so- d a litates p raesertim sub B eatissim [a]e V irginis M ariae tu te lla in stitu ta s m agnam h ab ere vim ad p ietatem augendam tu m ob peculiare, ac cer- tu m ipsius Dei m atris patro cin iu m tu m suam ob proprias que in ipsis esse solem varius ac Religionis exercitationes, tu m denique ob m u tu am exem plum , quod quidem valde efficax esse solet ad hom inum anim os in om nem p artem facile ac su a v ite r im pellendos. H ane ob causam cum S ocietas n o stra om nibus quae suo in s titu to conveniunt ratio[ci]nio pro- xim orum salutem , ac perfectionem in sp iritu iuvare, ac prom overe cum Dei ope[ris] stu d e ret, nehanc quidem , efScaciam e x p ertia est om itten d am p u ta u it. Q uare cum G R E G O R IO fael[icis] rec[ordationis] P a p a e xiii18 expositum per nos esset R om ae in Collegio n o stra e Societatis in stitu tam iam pridem esse S o d alitatem Scholasticoru[m ] titu lo V irginis A nnuntia- tae, cuius deinceps exem plum se q u u ta iuvenale, quae in variis Collegia- ru m nostroru[m ] Scholis e ru d ie b atu r, eandem form am easdemq[ue] pieta- tis exercitationes m agno suo bono arrip u isset, ac proinde opere precium videri u t quo ta m pium opus quotidie m agis prom overetur, P ontificia auc- to rita te , non solum confirm aretur, sed spiritiu alib u s beneficiis o rn aretu r;

17Klaudiusz Aquaviva (14 IX 1543-31 I 1615 r.), od 12 VII 1576 r. prowincjał neapolitański, w 1579 r. mianowany prowincjałem rzymskim, od 19 II 1581 r. generał Towarzystwa Jezusowego. Będąc generałem zatroszczył się o poprawne wydanie reguły i konstytucji zakonu oraz zatwierdzenie ich przez Grzegorza XIII. Z jego inicjatywy opracowano jezuicki system szkolny. Opanował separatyzm jezuitów hiszpańskich, zob. Aquaviva Claudius, [w:] L. Koch, Jesuiten-Lezicon. Die Gesellschaft Jesu einst und jetzt, Loewen-Heverlee 1962, s. 81-83. Zob. też Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 15.

ls Grzegorz XIII, papież w latach 1572-1585. Erygował i obdarzył przywi­ lejami Primariae Congregatio Marianae przy kościele II Gesu w Rzymie, zob. J. N. D. Kelly, Encyklopedia papieży, Warszawa 1997, s. 376-378.

p lacu it eidem G R [E “]G [0 R I6] 0 u te ra t anim o ad divinum honorem om ni ex p a rte am plificandum prom ptisim o, in hac quoque re pro ipsius Dei gloria p o stu latis n ostris annuere, idque litteris A postolicis q u a rt o nonas decem bris A nni M D LX X IV [2 X II 1574] d a tis co n testari. P rim u m ig itu r in Collegio ipso n ostro R om ano P rim aria m C ongregationem ex Scholasti- cis nostris, siue etiam ex aliis sim ul fidelibus sub titu lo A nunnciationis B eatae V irginis M ariae A postolica a u c to rita te erexit, et in stitu it, eiq[ue] varias indulgentias ac privielegia ex Ecclesia[e] th esau ris lib eraliter im- p e rtiit. D einade nobis, ac preposito, vel vicario generali quem cum que pro tem p o re esse contigerit, p o tes ta tem concessit, u t in quibuscum que aliis S ocietatis no strae collegiis alias eiusm odi S o d alita te s ex ipsis scholarum discipulis, sive etiam sim ul ex aliis, quos ad id p ieta tis stu d iu m perm o- visset, sub eodem titu lo A nnunciationis B e atae V irginis sine ullo tam en collegiarum vel ecclesiaru[m], quae ad earn p e rtin en t, praeiudicio erigere, easq[ue] huic R om anae, u t P rim aria e tan q u a m m em bra capiti aggregare liceat, ita u t iisdem gratiis, indulgentiis, peccatorum rem issionibus, ac re- liquis om nibus privilegiis fru a n tu r, quibus ip sa P rim aria , q u aru m quidem C ongrgationu[m ] ta m P rim a ria e, quam earum , quae annexae et subor- d in ata e su n t idem G R E G O R IV S S ocietati n o strae c u ram com m issit u t ad prep o situ m , vel ad vicarium generalem sp ec te t p er se ipsum , vel per alium quemvis e S o cietate ab eo delectum eas visitare, et ad rectam ea­ rum a d m in istratio n e quecum que d é c ré ta condere, e t que[m] iam codico sint expendere, quin etiam deinceps pro rerum , ac tem p o ru m conditione, u t in D om ino iudicaverint im m u tare, corrigere et reform are; sed et po stea fael[icis] rec[ordationis] [SIX TV S0 P a p a Q u in tu s19 ipse, quoque praecipuo zelo divini cul[tusrf] iugendi, et pro su a p a sto rali solitudine to tiu s gre- gis dom inici sibi c r [...] sp iritu alis salu tis com p aran d ae. [.]udio accensus n o stris supplicatio n ib u s (dene]igne divinum fa cu lta tem , et literras supra- dictas G R E G O R II Pontificis sui praedecessoris ita e x te n d it, concessitq[ue] et induisit, u t sim ilter nos, et P re p o situ s, seu V icarius G eneralis no strae

“Tekst nieczytelny. 6Tekst nieczytelny. “Tekst nieczytelny.

l9Sykstus V, papież (1585-1590), następca na Stolicy Apostolskiej Grzego­ rza XIII, potwierdzi! i rozszerzył wydany przez poprzednika przywilej dla Pri­ mariae Congregatio Mariana«. Zob. J. N. D. Kelly, Encyklopedia, s. 379-381.

d Tekst nieczytelny. 'T ekst nieczytelny.

so cietatis pro tem p o re existens non solum unam sed etiam plures soda- litates, sive scholasticarum ta n tu m , sive aliorum fidelium d u n ta x a t, sive u tro ru m q u e simul, tam sub B aetae M ariae V irginis A n n u n tiatae, quam a lia quacum que invocatione, vel titu lo in singulis S ocietatis n o strae locis, ecclesiis, dom ibus, vel collegiis, nec non et in sem inariis, quae S ocieta­ tis cunc[tae] com issa su n t a u c to rita te A postolica erigere e t in stitu ere, il- lasq[ue]. sic pro tem p o re er’ectas, et in s titu ta s P rim a ria e S o d a litati piae agregarre, eisdemq[ue] S o d alitatib u s sic pro tem p o re erectis, et aggregatis om nes, et singulas p lenarias, vel alias indulgentias, ac peccato ru m rem is- siones, vel relaxationes, necnon exem ptiones, im m u n itates, caeterasq[ue] fa cu lta tes in d u lta , et privilégia sp iritu alia et tem p o ralia d ictae P rim ariae, a u t aliis S o d alitatib u s sic aggregatis vel aggregandis earum q(ue) sodalibus scholasticis, vel aliis concessa, et concedenda p e rp etu o com m unicare, il- lasq[ue] et illas ad easdem om nes congregationes earum q[ue] sodales, etiam non scholares indifferenter, et aeque p rin cip alite r extendere, ac etiam illis concedere et elargiri possim us, p ro u t in diversis litteris A postolicis eius- dem SIX TH pontificis latiu s explicatur. Q ua obrem cum sincere, nobis in C h risto dilecti D om ini p raefectus e t assistentes C ongregationis [...] M A­ R IA M que in Collegio Torunii n o strae societatis est, suo et reliquorum il- lius Sodalium nom ine pro insigni eor[um] in D eum p ietate, ac in V irginem sacro san ctam devotione a nobis p e tirin t, turn per se ipsos, turn etiam per sincere nobis item dilectos dom inos praed ictae P rim a ria e C ongregationis R o m an ae praefectum , e t assistentes u t iu x ta h an c facu ltatem nobis a sede A postolica trib u ta m in eodem Collegio T O R U N II C ongregationem unam sub titu lo A n n u n tiatio n is M A R IA E V irginis erigere, eamq[ue] p raed icta e P rim aria e C ongregationi aggregare velimus. Nos eiusm odi p ietatem non solum am plecetentes, sed etiam m agnopere lau d an tes, a u c to rita te nobis, u t s u p ra dixim us, concessa, in eodem Collegio T orunii C ongregationem unam sub titu lo A N N U N TIA TIO N IS B EA TA E M A R IA E V irginis erigi- m us, eamq[ue] P rim aria e S o d alitati R om anae coniungim us, e t aggrega- m us, ac o m n ia privilégia, indulgentias etiam p lenarias, necnon et g ra tias alias p[raedic]tae P rim aria e, vel aliis illi u t superius d ictum est, aggregatis C ongregationibus h acten u s concessas, et et in po steru m concedendas, eo­ dem p ro rsu s m odo quo ipsi P rim aria e e t aliis C ongregationibus concessae fuerint com m unicam us, et elargim ur In N om ine Sanctissim ae T rin itatis P a tr i et Filii et Sp[irit]us S ancti cuius D ivinam M aiestatam supplices ora- mus u t concessionem h an c de coelo ra ta m et firm atam et [.]relit et Sodales ipses coele diu[m] denoc[t]um accesionibus au cto s sibi in dies m agis re d d at

acceptos, ac denique et a etern a e gloriae com potes suo, et B eatissim ae Vir- ginis cui pie, et religiose serverint p erp etu o d ig n etu r asspectu[.]. In quare fidem pin[ac]e[m] m anu n[ost]ra su b scrip tas, sigillo S ocietati n[ost]rae mu- niri iussim us. D a tu m R om ae, die XIV m ensis Septem bris A nno D om ini M D C V I [14 IX 1606].

C laudius A quaviva B erode Angelis scrip [tor]20